آذلار
آزلار یا دا آذلار و یا آسلار – آوروپا و آسیادا گئنیش یاییلمیش قدیم خالق. زامان-زامان بوتؤو آوراسییایا یاییلان تورک ائتنوسونون ایچینده همیشه یاشارلیغی ایله سئچیلن، آزیخ (از – اوق) ماغاراسیندان توتموش قوزئی، گونئی، باتی آذربایجان بؤلگه‌لرینده و آزوو (ازاق) دنیزینه قدر موختلیف اؤلکه‌لرده ایزلرینی قویموشلار.
آذربایجان اؤلکه آدینین کؤکونده‌کی آذر بوی آدینین یارانماسیندا اساس اؤزک(هسته) اوْلان آز بویو تورک قومو ایچینده چوْخ سایلی سویلاردان بیری ایدی. آزییا//آسییا آدینداکی پارالئللیک (اوخشارلیق) کیمی، آز قومونون دا آس واریانتی گئنیش یاییلمیشدیر. بئله یاییلمانین سببی آز//اس بویلارینین واختیله قدیم آذربایجاندان قرب، شیمال و شرق اؤلکه‌لره اوْلان کؤچو ایله باغلیدیر.
بللیدیر کی، هر هانسی بیر بویون آدی اونون داخیل اولدوغو خالقین ایچینده اوزون مودت سوی آدی (ائتنونیم) کیمی یاشاییر. بۇ باخیمدان، اؤزبک، آلتای، قاراقالپاق و سایر تورک خالقلارینین ترکیبینده اوروق، سوی، بوی آدی کیمی ایشلنن آز//اس ائتنونیمینه [۱] [۲] و گؤی-تورک یازیلاریندا آز بودون (آز خالقی) و آز-کیشی (آز آدامی) آدینا، کوبان کتیبه سینده ائرئن آز آییریلتیم (آز ارنلریندن آیریلدیم) ایفاده‌سینه راست گلمک اولور.
تاریخی
دَییشدیرموختلیف تورک خالقلارینین بوی-سوی (طایفا-نسیل) بؤلگوسو کیمی دیقتی چکن و ترکیبینده آز//اس کومپونئنتینی(حیصه سینی) یاشادان ائتنونیملر بؤیوک ماراق کسب ائدیر. مثلا، باشقورت-کاتای بویونداکی آس، آسسی سویلاری، بالکارلارین آس آدلانماسی، اؤزبکلرین ۳۲ اساس بویو سیراسیندا" آ. وامبئرینین" آس بویونو قئید ائتمه‌سی [۳]، قیرغیزلاردا آزیق بویو، نهایت، قدیم آذربایجان اهالیسینین آز آدلانان بیر قیسمینین سونرالار آذر بویو کیمی تانینماسی آزلارین تورکلوگونه شوبهه یئری قویمور. لاکین آز بویونون گئنیش جوغرافی اراضیلرده گؤرونمه‌سی اونلارین ائتنیک منشایی حاقیندا بعضی تدقیقاتچیلارین یانلیش فیکیر سؤیله‌مه‌سینه سبب اولموشدور.[۴]
بئله کی، "و. و. بارتولد" تورکئشلری آز و توخسی بویلارینین بیرلشمه‌سی حساب ائتمیش [۵]، گولتیگین آبیده‌سینده‌کی آزلاری (آز بودون) ایسه یئنی سئی اوستیاکلاری ایله عئینیلشدیرمیشدیر [۶].
آز//اس بویو تکجه آذر تورکلرینین دئییل، بیر سیرا دیگر تورک بویلاری سیستئمینده ده موهوم یئر توتور. بوندان باشقا، سوی آدی قدیم تورک آنتروپونیمیکاسینین(شخص آدلارینین) خوصوصییتی کیمی شخص آدلارینا دا قوشولور، اونون هانسی سویدان اولدوغونو بیلدیریر. مثلا، اون یئددی عصرده فارسجا یازیلمیش "دستورالملک" اثرینده سادالانان بیر سیرا شخصین آدیندا آس بوی آدی واردیر:
قایب نازار بی آتالیک آس، خوررم بی حاجی پروانه‌چی آس،
محمد حاکیم بی میرزه آس، ماهمود بی کاتاغان آس [۹]
بوراداکی آد-تیتول-سوی آدی دوزومو قانونا اویغون حالدیر. ب.اون.کارمیشئوا گؤستریر کی، "شایبانی-نامه" (۱۶ عصر) آبیده‌سینده آس سوی آدی نایمان، دورمان، کوشچو بویلاری ایله یاناشی خاطیرلانیر و اورتا آسییا تورکلرینده آس-نایمان، آس-سارای، جامان-آس سوی بیرلشمه‌لری فورماسی دا تاریخی فاکتدیر [۱۰]. سادالانان اونوماستیک واحیدلرین تورکلره عایید اولماسینی ایضاح ائتمه‌یه احتییاج یوخدور. بۇ سیرایا کلاودی پتولئمئیین (۲ عصر) قوزئی قافقازدا گؤستردیگی آستوریکان (اس-توریکان) بویونو [۱۱]، طبرینین (۸ عصر) قئید ائتدیگی آستارخان (اس-تارکان) آدینی، "کارتلیس-تسخوورئبا" گورجو آبیده‌سینده باقاتور آسپاروخ (اس-پاروک) آدینی، م. کاشقارینین اوغوز بیلریندن بیرینین آدی کیمی وئردیگی آزاق آدینی [۱۲] و واختیله ایندیکی قاراچای-چرکز اؤلکه‌سینده امیر تئیمورا قارشی دؤیوشن بوری-بئردی آدلی شخصین باشچیسی اولدوغو آس بویونو [۱۳] دا تاریخی فاکتلار کیمی علاوه ائتمک اولار. بۇ دا بللیدیر کی، سوی آدی چوْخ واخت همین سویون یاشادیغی بؤلگه‌ده توپونیم کیمی ده یاییلیر؛ اورتا آسییادا آس، آسسا، سیردریا اطرافیندا آسا، آسناس، آسار، اورال و وولقا – کاما بؤلگه‌لرینده آسسی، آسیلی، آسی، آشا، کریمدا آسس، بؤیوک-آسس، تئمئس-آسس، آسسی-جوراکچی، کیچیک-آس و س. اسکی و یئنی ائرمنی منبعلری تورک بویلاری یاشایان آنادولو-ایران-قافقاز بؤلگه‌لرینده آز//اس سوی آدینی عکس ائتدیرن خئیلی داغ، چای، کند، اوبا آدی – توپونیم قئید ائتمیشدیر؛
بعضی تاریخی منبعلرده آز//اس ائتنونیمی یاز//هاز فورمالاری ایله ده ایشلنمیشدیر. همین فورمالاری ی، ه سس آرتیمی کیمی دوشونمک اولاردی، لاکین بۇ ائتنونیمین ک، خ ایله ایشلنن (کاز، کاس، خاز) فورمالاری دا وار. مثلا، آزاق دنیزی آز بوی آدینی عکس ائتدیردیگی کیمی، اورخون چایینین قوزئی-باتیسیندا کاسوقول (کاس گؤلو) و خزر دنیزینین آدی دا کاس//خز-ار بویلارینین آدینی بیلدیریر. بۇ حالدا نه سس آرتیمیندان، نه ده سس دوشوموندن صؤحبت گئده بیلمز. بورادا بوتون مؤوجود فورمالارین یارانماسینی ایضاح ائده بیله‌جک یوزوما یالنیز لارینقال نظرییه کؤمک ائده بیلر. یعنی پروتو-تورک دیالئکتلری فورمالاشان چاغلاردا آس سوی آدیندا بوغاز توتولماسی ایله تلففوز اولونان لارینقال ’ا سایتینین توتولما حیصه سی بیر دیالئکتده تمیزلنمیش، دیگر دیالئکتده ک، خ، ه صامیتینه چئوریلمیشدیر. [۱۵]
قدیم آذربایجاندا فورمالاشان آز بویلاری کور-آراز مدنیتیندن سونراکی چاغلاردا غریبه طالع یاشامیشلار. اونلارین بیر قیسمی آذربایجان – کیچیک آسییا – آوروپا بویونجا ایسلاندییایا قدر گئدیب چیخمیش، دیگر قیسمی قوزئی قافقاز و تورکوستانا کؤچ ائتمیشدیر. آتا یورددا قالانلار ایسه آذربایجانین موختلیف بؤلگه‌لرینه سپلنمیشلر.
اورارتو چاری بیر آرقیشتینین واختیندا (م.اؤ.سککیز عصر) اورارتولار وان گؤلو حؤوزه‌سیندن چیخیب آرازی کئچیرلر و آزا اؤلکه‌سینی (ایروان چوخورونو) ضبط ائدیرلر. اوللر اورارتو یازیلاریندا "دوشمن اؤلکه" کیمی وئریلن آزا اؤلکه‌سینی توتاندان سونرا بیر آرگیشتی آراز چایینین سول ساحیلیند، ایندیکی سرداراباد (ارماویر) کندی اراضیسینده آرگیشتی خینیلی قالاسینی تیکیر، آزا اؤلکه‌سینه کاناللار چکیر .[۱۶]. موتخصیصلر آزا آدینین اورارتو یازیسیندا ائتنو-توپونیم اولدوغونو قئید ائدیرلر [۱۷]. آزا اؤلکه‌سینین باتی سینیرینا عایید بیر منطقه نین ده آدی رومالیلارین یول خریطه‌سینده ’ازا شکلینده یازیلمیشدیر کی، بونو دا آزا و هازا شکلینده اوخوماق اولار [۱۸]. لاکین ائسترابونون واختیندا آزا اؤلکه‌سی آرتیق آزار (آزر) فورماسینی آلمیشدی. او یازیر کی، آراز چایی "آزار یانیندان آخیر… آراکسئنا دوزوندن کئچیب، کاسپی دنیزینه تؤکولور" [۱۹]. بۇ تاریخی معلوماتلاردان گؤرونور کی، قربی آذربایجانین ایروان بؤلگه‌سی قدیم چاغلاردا آذر اؤلکه‌سی آدلانمیشدیر و آرازبویو منطقه لرده آذرله یاناشی، داها قدیم آزا فورماسی دا ایشلک اولموشدور. ناخچیواندا بۇ گون ده یوخاری آزا آدلی کند واردیر.
ایسلاندییایا قدر گئدیب چیخان آس بویلاری حاقیندا دا ماراقلی تاریخی معلوماتلار واردیر. بئله منبعلردن یالنیز بیرین، ائله ایسلاندلارین اؤز یازیلی آبیده‌سی اوْلان "کیچیک ائددا" اثرینه باخدیقدا آسلارین تاریخی حاقیندا خئیلی معلومات الده ائتمک اولور. ایسلاندییادا سنورری ستورلوسونون ۱۲۲۲-۱۲۲۵-جی ایللر آراسیندا قدیم ساقالاردان ایستیفاده ائده‌رک قلمه آلدیغی بۇ اثرده گؤستریلیر کی، آس بویو ترویا (ف. جلیلووا گؤره تور-اووا[۲۰]) شهریندن چیخیب آوروپانین قوزئیینده‌کیساکس اؤلکه‌سینه گلیر، سونرا یئرلی اهالی ایله قایناییب-قاریشان آسلار چوخالاراق، داها قوزئی بؤلگه‌لر، ایندیکی ایسوئچ و نوروئچ اراضیلرینه یاییلیرلار. اونلارین ایسلاندییایا سککیز-دوققوز عصرلرده گئتمه‌سی ایسه بیزه آوروپا تاریخیندن بللیدیر. یعنی آسلار ترویادان چیخاندان مین ایل سونرا اونلارین قوزئی آوروپاداکی تؤرمه‌لری ایسلاندییایا گئتمیشلر.
کیچیک ائددا اثرینده یازیلیر کی، یئرلی اهالی ایندییه‌ده ک گؤردویو اینسانلارا بنزمه‌ین آسییادان گلمیش بۇ گؤزل گؤرکملی قریب آسلاری ماراقلا قارشیلادی، اونلارا اراضی وئردی. آس گنجلری یئرلی قیزلارلا ائولندی، آسلارین سایی گئت-گئده آرتدی. س.ستورلوسون قئید ائدیر کی، او دؤوردن چوْخ زامان کئچسه ده، هله ده یازیلی قایناقلار آسلارین آسییادان گتیردیگی آدلاری ساخلاییر.
یئر آدی: آسقارد (اس مسکنی، آس کندی) چای آدلاری: گؤل، اورون، قؤپول، قؤمول، ائیکین شخص آدلاری: آنار، تورکئل (تورکئل)، آتلی، قاملی، یئکول، ائقیل، ائرپ، ائیریک، قانقلئری، بوری (بؤرو؟)، قونن، قونلاوق، عئینار، ائللی، آسلاوق، آسدیس و س. [۲۱]
همین آبیده‌ده بئله ایفاده و جومله‌لر ده وار:
"ترویا تورک اؤلکه‌سیدیر" [۲۲]؛ "تورکلرین اؤلکه‌سینی ترک ائدیب" [۲۳]؛ آوروپایا گلن آسلار بورایا تورک عادت-عنعنه سی گتیردی و "بورادا تورکلرین وردیش ائتدیگی قانونلار تطبیق اولوندو" [۲۴].
بؤیوک کؤچلرین ایشتیراکچیسی اوْلان آس بویلاری قربده گئرمان طایفالاری ایچینده اریگیب تورک دیلینی ایتیرمیشدیر، شرقده ایران، شیمالدا فین-اوقور و قافقاز طایفالاری ایله قایناییب-قاریشسا دا، تورک دیلینی ساخلایا بیلمیشدیر. [۲۵]
قایناقلار
دَییشدیر۱. ↑ Ономастика Средней Азии. M., ۱۹۷۸, səh ۱۱, ۱۹-۲۰ ۲. ↑ Azərbaycan filologiyası məsələləri. II b. "Elm" nəşri, B. ۱۹۸۹, ۲۴۰-۲۴۷ ۳. ↑ A.Вамбери, Путешествие по Средней Азии. M., ۱۸۷۴, səh ۳۰۲ ۴. ↑ F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, ۲۰۰۶, səh ۲۰ – ۲۹ ۵. ↑ В.В.Бартольд, Сочинения, V т. M., ۱۹۶۸, səh ۵۸۵ ۶. ↑ В.В.Бартольд, Сочинения, V т. M., ۱۹۶۸, səh ۴۳ ۷. ↑ A.Z.Velidi Toğan. Umumi Türk Tarihine giriş.(۳ baskı), İstanbul, ۱۹۸۱, səh ۳۹ ۸. ↑ A.Z.Velidi Toğan. Umumi Türk Tarihine giriş.(۳ baskı), İstanbul, ۱۹۸۱, səh ۵۳, ۴۲۲ ۹. ↑ Ономастика Средней Азии. M., ۱۹۷۸, səh ۲۰. ۱۰. ↑ Ономастика Средней Азии. M., ۱۹۷۸, səh ۱۹ ۱۱. ↑ Античные источники о Северном Кавказе. Нальчик, ۱۹۹۰, səh ۱۴۹ ۱۲. ↑ Mahmud Qaşqarlı, I, ۶۶ ۱۳. ↑ История народов Северного Кавказа с древнейших времен до конца XVII в. M. ۱۹۸۸, səh ۲۱۵ ۱۴. ↑ F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, ۲۰۰۵, II nəşr, səh ۱۶ ۱۵. ↑ F.A.Cəlilov. Azərbaycan dilinin morfonologiyası. B. ۱۹۸۸, səh ۱۲۲-۱۲۴ ۱۶. ↑ В.Арутюнян, Топонимика Урарту, Ереван, ۱۹۸۵, səh ۳۲-۳۳ ۱۷. ↑ Хрестоматия по истории Древнего Востока. ч.۱, M.۱۹۸۰, səh ۳۰۳-۳۰۴ ۱۸. ↑ Гр.Капанцян. Хайаса – колыбель армян. Этногенез армян и их начальная история. Ереван, ۱۹۴۷, səh ۴۵ ۱۹. ↑ Strabon, XI, ۱۴, ۳ ۲۰. ↑ F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, ۲۰۰۵, II nəşr, səh ۱۴ ۲۱. ↑ F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, ۲۰۰۵, II nəşr, səh ۱۵ ۲۲. ↑ Mладшая Эдда. Л. ۱۹۷۰, səh ۱۰ ۲۳. ↑ Mладшая Эдда. Л. ۱۹۷۰, səh ۱۱ ۲۴. ↑ Mладшая Эдда. Л. ۱۹۷۰ , səh ۱۲ ۲۵. ↑ F. Cəlilov – Azər xalqı, Bakı, ۲۰۰۵, II nəşr, səh ۱۵