آلدهید

آلدهیدلر (لاتینجا: "alcohol dehydrogenatum"، معناسی: "هیدروژنینی ایتیرمیش الکول) - موْلکوللارین‌دا کربوهیدروژن ایله بیرلشمیش آلدهید قروپو اوْلان اورقانیک ماده‌لره دئییلیر. آلدهیدلرین ترکیبین‌ده کربوکسیل قروپو واردیر. ترکیبین‌ده آلکیل و یا آریل رادیکال اوزدیجیلری واردیر. دویموش بیرساس‌لی آلدهیدلرین عۆمومی فورمولو: С_nН_2n+1CHO

آلدهیدلر قورولوشو

عۆمومی معلومات

"آلدهید" سؤزو هیدروژنینی ایتیرمیش ایسپیرت دئمک‌دیر و ایکی لاتین سؤزونون - الکول (ایسپیرت) و دهیدروگنلشمه (هیدروژنینی ایتیرمه) سؤزلری‌نین بیرلشمه‌سیندن عمله گلمیش‌دیر. کربوهیدروژن رادیکالینین طبیعتین‌دن وابسته اوْلاراق آلدهیدلر دویموش (مثلاً، سیرکه آلدهیدی)، دویمامیش (مثلاً. آکرولین) و آروماتیک (مثلاً، بنزول آلدهیدی) آلدهیدلره آیریلیر. آلدهیدلرین و کتونلارین خاصه‌لری دئمک اوْلار کی، عینی‌دیر. آلدهید و کتونلاردا یان زنجیرده و کاربونیل قروپون‌دا اوزتمه تئپکیلری باش وره بیلر. آلدهیدلر پولیمرلشه بیلیر. سۇدا یاخشی حل اوْلور. ایسپیرتلرله قارشی‌لیق‌لی ائتکیده پولواستاللار آلینیر. آلدهیدلرین ردوک‌سییا ائدیلمه‌سی نتیجه‌سینده بیرلی ایسپیرت آلینیر. آلدهیدلرین اوْکسیدلشمه‌سیندن ایسه کربون تورشولاری آلینیر. ساده آلدهیدلر کسکین آیه مالیکدیرلر. آلدهیدلر هیدروک‌سیلامی‌نین ائتکیی نتیجسین‌ده اوْکسیملره چئوریلیرلر. نماینده‌لرین‌دن بیرینجی‌سی اوْلان فورمالدهید زهرلی قازدیر. فورمالدهیددن سوْنرا گلنلر مایع، عالی آلدهیدلر ایسه برک ماده‌لردیر. عومومیت‌له، آلدهیدلرین ایکی اساس نماینده‌سی واردیر: فورمالدهید و استالدهید.

اساس نماینده‌لری

• فورمالدهید (فورمولو:СH₂O، دیگر آدی: قاریشقا آلدهیدی و یا متانال) - رنگیز، کسکین بوغوجو آیه مالیک اوْلان زهرلی قازدیر، سوْنرا گلنلر مایع، عالی آلدهیدلر ایسه برک ماده‌لردیر. ایلک عضولری سۇدا حل اوْلور. فورمالدهید یۆکسک راکسیایاگیرمه قابیلیتینه مالیک‌دیر. فورمالدهید اۆچون اوْکسیدلشمه و بیرلشمه تئپکیلری کاراکتردیر. فورمالدهیدین ۴۰ فایزی سۇدا مه‌لولو فورمالین آدلانیر. سی_۹ – سوْنرا برک حال‌دا اوْلورلار. ایلک نماینده‌لرین‌ده ضعیف ده اوْلسا ه ایلتیشیم‌سی اوْلور (ایسپیرتلردن آز) بۇ سبب‌دن سۇدا حل اوْلورلار. فورمالدهید، بیرده، سۇ (دؤنر تئپکی اۆزره)، آممونیاک، ناتریوم-هیدروسولفات، سیانید تورشوسو و س. پولیار موْلکول‌لو ماده‌لری ده اؤزونه بیرلشدیریر. سیرا نؤمره‌سی آرتدیقجا اریمه، قایناما، تِمپراتورو آرتیر، سیخ‌لیغی آرتیر. فورمالدهید زهرلی قازدیر، دزینفکسیادیجی‌دیر. دن‌لی بیتکیلرین ساخلانما یئرینی دزینفک‌سییا ائدیر. فورمالین‌ده آناتومیک اکسپوناتلار ساخلانیلیر. پلاستیک کۆتله‌لر (فنولفارمالدهید) و س. حاضیرلانیر. فورمالدهید درمان ماده‌لرین‌ده سینتز اوْلونور.
• آستالدهید (فورمولو:Сه_۳جهو، دیگر آدی: سیرکه آلدهیدی و یا اتانال) - رنگیز، کسکین بوغوجو آیه مالیک اوْلان زهرلی قازدیر. آستالدهید آسان اۇچوجودور. فورمالدهید کیمی سۇ ایله تئپکییا داخیل اوْلور. اوْنون اۆچون ده اوْکسیدلشمه و بیرلشمه تئپکیلری کاراکتردیر. صنایع‌ده کوچروو تئپکیسنه اساساً آلدهیدلر استیلن‌دن، اتیلن‌دن بیرباشا اوْکسیدلشمه‌سیندن (باکر پروسسی) و اتانولون هاوانین اوکسیژنی ایله میس ۲-اوْکسید کاتالیزاتورو اۆزرینده اوْکسیدلشمه‌سیندن آلینیر. آستالدهیدددن باش‌لیجا اوْلاراق سیرکه تورشوسو، خلورال، پلاستیک کۆتله (فنوپلاست)، درمان ماده‌لری آلینماسین‌دا ایستیفاده اوْلونور. آستالدهیدین تعیینی «گوموش-گوزگو» و میس ۲-هیدروکسیدله گئدن تئپکیلرا اساس‌لانیر. آستالدهی‌دی تورشولارلا ائتکی اتدیک‌ده و یاخود اۇزون مدت ساخلاندیق‌دا آستالدهید تریمرلشیب پارالدهید عمله گتیریر. پارالدهید مایع دیر. گۆج‌لو یوخوگتیریجی خاصه‌یه مالیک‌دیر.

کوچروو تئپکیسی

اگر تئپکی کتون داخیل ادئیلیب‌سه، اوْندان آستیل‌نین هیدراتلاشماسین‌دان آستیلدهید آلینیر:

• CH≡CH + H₂O → CH₂=CH(OH) → CH₃-CHO
• C₆H₅-C≡CH + H₂O → C₆H₅-C(OH)=CH₂ → C₆H₅-CO-CH₃

آدلاندیرما

سیستماتیک آدلاندیرمایا گؤره آلدهیدین آدی مۆافیق دویموش کاربوهیدروگ‌نین آدینا «آل» سوْن‌لوغو علاوه اتمک‌له دوزلدیلیر. مثلاً: متان - متانال، اتان - اتانال و س. تاریخاً یارانمیش آدلنادیرمایا گؤره آلدهیدلر اوْکسیدلشرکن چوریلدیکلری کربون تورشولارینین آدلارینا اۇیغون آدلانیر.

بیر چوْخ آلدهیدلرین باشقا آدلاری دا واردیر. اوْنلارین بعضیلری‌نین دیگر آدلاری رسمی اوْلاراق بینلخالق نظری و اۇیقولامای کیمیا اتفاقی (ایوپاک) طرفین‌دن قبول ائدیلمیش‌دیر. مثلاً: بنزنکاربولدهید- بنزالدهید، متانال – فورمالدهید، اتانال – آستالدهید و س.

ایزومرلیک

آلدهیدلرین ایزومرلیگی آلدهید قروپو ایله بیرلشمیش رادیکالین ایزومرلیگی ایله بللی ائدیلیر. کربون زنجیری‌نین نؤمرلنمه‌سی آلدهید قروپون‌دا اوْلان کربون آتومون‌دان باش‌لانیر.

آلکانلارین هومولوژی سیراسی

Formaldehid

سیرا	ایوپاک	ساده آدی	فورمولو
۱	متانال	فورمالدهید	HCHO
۲	اتانال	آستالدهید	CH3CHO
۳	پروپانال	پروپیونالدهید پروپیلالدهید	C2H5CHO
۴	بوتانال	ن-بوتیرالدهید	C3H7CHO
۵	پنتانال	ن-والرالدهید آمیلالدهید ن-پنتالدهید	C4H9CHO
۶	هکسانال	کاپرونالدهید ن-هکسالدهید	C5H11CHO
۷	هپتانال	اؤنانتهالدهید هپتیلالدهید ن-هپتالدهید	C6H13CHO
۸	اوْکتانال	کاپریلالدهید ن-اوْکتیلالدهید	C7H15CHO
۹	نونانال	پلارقونالدهید ن-نونیلالدهید	C8H17CHO
۱۰	دکانال	کاپرینالدهید ن-دکیلالدهید	C9H19CHO

سینتز متودو

• بیر اساس‌لی الکولرین اوْکسیدلشمه‌سی.
• یود تورشوسونون ویسیلدیوللارینین اوْکسیدلشمه‌سی.
• آلکنلرین اوْزونولیزی.
• آلکنلرین هیدروفورمالاشدیریلماسی.
• آلکینلرین هیدراتلاشدیریلماسی (کوچروو تئپکیسی)
• کربونلو کلوران هیدریتین برپا ائدیلمه‌سی

اساس آلدهیدلر

آد	فورمولو	اریمه تِمپراتورو	بوخارلانما تِمپراتورو	Formaldehid	HCHO	−۹۲ °C	−۱۹ °C
Asetaldehid	CH3CHO	−۱۲۳ °C	۲۰٬۸ °C
Propanal	CH3CH2CHO	−۸۱ °C	۴۸٬۸ °C
Butanal	CH3CH2CH2CHO	−۹۷ °C	۷۵ °C
Akrolein	CH2=CH-CHO	−۸۸ °C	۵۲٬۵ °C
Krotonlu aldehid	CH3-CH=CH-CHO	−۷۶٬۵ °C	۱۰۴ °C
Benzaldehid	C6H5-CHO	−۵۶ °C	۱۷۹ °C
Salisil aldehidi		۱٬۶ °C	۱۹۷ °C
Furfurol		−۳۶٬۵ °C	۱۶۱٬۷ °C

تئپکی

خاریجی کئچیدلر

• آلدهیدلر Archived 2005-12-17 at the Wayback Machine.
• آلدهیدلر Archived 2017-01-19 at the Wayback Machine. —