آی ملا عمی

آی ملّا عمی (قزئت)
سوروملو مودور	میرزه احمد
یاییلان ایللر	1908
دیل	تورکجه، فارسجا
یاییلان یئر	تبریز ، قاجاریه
موضوع	ساتیریک

آی ملا عمی (قزئت) - قاجار حؤکومتینده بیلاواسیطه مورتجع و محمدعلی میرزه‌نین سارایینا باغلی قووّه‌لرین اورقانی ساییلان، 1908-جی ایلده تبریزین دوه‌چی‌لر محلّه‌سینده ایسلامیّه جمعیتی‌نین واسیطه‌چیلیگیله نشر ائدیلن قزئت.

قزئتین نشری

21. عصرین سونلاریندان ایراندا قاجار حؤکومتی علئیهینه اؤز-اؤزونه سیچراییشلار شکلینده تظاهور ائدن خالق نوماییشلری آرتیق 1905-جی ایلین سونوندا شوعورلو، نیظاملی فورمالار آلماغا باشلادی. حؤکومته قارشی اولان بو کوتلوی حرکاتلار، اینقیلابلا نتیجه‌لندی و تاریخه مشروطه اینقیلابی (1906-1911) آدی ایله داخیل اولدو. 20. عصرین اوّللرینده آذربایجانین گونئیینده یاشایان تورکلرده «اومّت‌چیلیکدن میلّتچیلیگه» کئچمه مئیللری یارانیردی. تدریسین تورک دیلینده آپاریلدیغی مکتبلر قورولور، تورکجه مطبوعات یارانیردی. بئله بیر دؤورده آذربایجان تورکجه‌سینده درج ائدیلن مطبوع اورقانلاریندان بیری ده «آی ملا عمی» آدلانان قزئت اولموشدور. بو قزئت تبریزین دوه‌چیلر محلّه‌سینده ایسلامیّه جمعیتینین واسیطه‌چیلیگیله نشر ائدیلیردی. دؤورون مورتجئع قزئتلریندن اولان اَیلنجه‌لی «آی ملا عمی» ایسلامیّه جمعیتی طرفیندن 1908-جی ایلده (ه.ق.1326) هم فارس، هم ده تورک دیللرینده چاپ اولونوردو. آذربایجان تورکجه‌سینده اولان «آی ملا عمی» قزئتی قبول اولونموش قایدادا اساساً کیچیک حجمده بصیرت مکتبینین مودیری، عئینی زاماندا «اوخووّت»، «اتحاد» و «ایسلامیّه»نین قزئتلری نین رهبری اولان میرزه احمد طرفیندن تبریزده چاپ اولونوردو. «آی ملا عمی»، باشقا بیر منبعه ایستیناداً، میرزه حسن و سعیدالسلطان‌ین رهبرلیگی آلتیندا نشر اولونوردو.

چاپ اولونماسیندا مقصد

قزئت همین جمعیتین باشچیلاری‌نین ایرتیجاچی نیّت و ایستکلری‌نین تبلیغینه خیدمت ائدیردی. هیجری قمری تقویمی ایله 1326-جی، میلادی تقویمی ایله 1908-جی ایلده قزئت چاپ ائدلمگه باشلایاندا دا ایرتیجاعچیلار و تبریزین دوه‌چیلر محلّه‌سی ایسلامیّه جمعیتینین عوضولری طرفیندن خالقین مشروطه علئیهینه تحریک ائدیلمه‌سی مقصدیله بوراخیلیردی.

قزئتین آدینین تاریخچه‌سی

بو قزئت حاقیندا ایران تاریخچیسی، پوبلیسیستی و حوقوقشوناسی احمد کسروی مشروطه تاریخینه حصر ائتدیگی اثرینده بیر سیرا معلوماتلار وئریر. بئله کی، قزئت ایسلامیّه‌چیلرین، خوصوصیله میرهاشم دوه‌چی‌نین مطبوع اورقانی اولموشدور. احمد کسروی قزئتین آدی‌نین تاریخچه‌سی ایله باغلی بئله یازیر:

" دئییلنلره گؤره بیر گون میرهاشم موجاهیدلردن بیری طرفیندن سوء-قصده معروض قالیر. میرهاشم اؤلمه‌سه‌ده، سوء-قصد ائدن موجاهید حبس اولونور. میرهاشمین جاسوسلاری طرفیندن سوء-قصدچی‌یه قارشی آپاریلمیش ایستینطاق قزئتده اؤز عکسینی تاپمیشدیر. محرمین 10-جو گونوندن سونرا همین محلّه‌ده (دوه‌چی) تورکجه رعیتدن اولان بیر شخصین ملا ایله آپاردیغی سوال-جاوابدان بحث ائدن بیر قزئت بوراخیلماغا باشلادی. دیالوقداکی شخصین قارشی طرفه «ملا عمی» دئیه موراجیعت ائتدیگیندن قزئت ده همین آدلا آدلاندیریلدی. "

تبریز تورکلری‌نین لهجه‌سینده یازیلان بو قزئتده میرهاشمین جمعیت نوماینده‌لیگینه سئچیلمه‌مه‌سیندن دوغان اینجیکلیک جمعیته باشقالاریندان داها چوخ واخت صرف ائدیب مشغول اولدوغو فیکری آشیلانیر و بو کیمی مسله‌لر یئر آلیردی. قزئتده درج اولونان یازیلاردا داها چوخ موجاهیدلرین باشچیلارینا و حرکات رهبرلرینه قارشی هوجوما کئچیلیردی. بئله شخصلردن بیری هئچ بیر ضعیف نؤقطه‌سینی تاپا بیلمه‌دیکلری گیزلی تبریز مرکزی نین رهبری علی موسیو ایدی. آخیردا موسیو لقبینی اساس توتاراق اونون مذهبسیز اولدوغونو، بو سببدن ده، بئله بیر لقب گؤتوردوگونو بیلدیریرلر.

قایناق

• صدر هاشمی م.. تاریخ جراید و مجلات ایران. اصفهان، 4 جیلدده، 1327-1331، ص. 183
• سرداری‌نیا.ص. مشاهیر آذربایجان. تبریز، 1998، ص. 586