|
'''طاعون''' ({{lang-la|pestis}})، پ — اینسان و حیوانلاردا کسکین طبیعی اوجاق‌لی، اپیدمیک یاییلماغا مئییل‌لی، [[طاعون چؤپو]] ({{lang-la|Yersinia pestis}}) طرفین‌دن تؤره‌دیله‌ن اینتیقال عفونت نوخوشلوق‌دیر. او، کسکین قیزدیرما، آغیر عمومی اینتوکسیکاسییا و لیمفاتیک دویونلرین، [[آغجیر]]ین و باشقا اورقانلارین هموراژیک-نکروتیک ایلتیهابی ایله تظاهر ائدیر. ائندئمیک و یایگین(همه گیر) یاییلما ایمکانینا گؤره طاعون "بئینلخالق طیبی-سانیتارییا قایدالارینین" شامیل اولدوغو خصوصی تهلوکه‌لی کارانتین عفونتلاری قروپونا عایید ائدیلیر. [[1894|۱۸۹۴]]-جو ایلده فرانسه عالیمی آ. یئرسئن و ژاپون عالیمی س. کیتازاتو نوخوشلوق‌نوخوشلوق تؤردیجی‌سینی کشف ائتمیشلر. طاعون اپید‌مییالاریاپیدمییالاری دؤوری اولاراق دونیانین بیر چوخ اؤلکه‌سینی احاطه ائدیردی. بیرینجی پاند‌مییاپاندمییا [[VI əsr|۶-جی عصر]]ده [[شرقی روم ایمپیراتورلوغو]]ندا باش وئرمیش و بیر چوخ اؤلکه‌نی احاطه ائتمیش‌دی. [[قارا اؤلوم]] آدلانان ایکینجی پاند‌مییاپاندمییا [[۱۴-جو عصر]]ده، اوچونجو پاند‌مییاپاندمییا ایسه [[۱۹-جو عصر]]ین سونون‌دا اولموش‌دور (خسته‌لیگی دنیز گمیلرین‌ده‌کی سیچانلار یایمیش و دونیانین ۱۰۰-دن آرتیق لیمانین‌دا اپید‌میااپیدمیا باش وئرمیش‌دی). [[۱۴-جو عصر]]دن باشلایاراق [[روسیه]] دا، او جمله‌دن بیر نئچه دفعه [[موسکو]]دا، [[۱۹-جو عصر]]ده زابایکالیده، [[گونئی قافقاز]]دا، پریکاسپیده، [[۱۹-جو عصر]]ین سونو – [[۲۰-جی عصر]]ین اووه‌لرین‌ده [[اودسا]] و [[قارا دنیز]]ین باشقا لیمانلارین‌دا، [[۲۰-جی عصر]]ده ایسه [[هیندوستان]]دا طاعون گئنیش اپید‌میاسیاپیدمیاسی قئیده آلینمیش‌دیر.
طاعون طبیعی اوجاقلارلا کاراکتریزه اولونور. طاعونون اینکوباسییا دؤورو ۲-۶ گون‌دور. نوخوشلوق تیترتمه، باشاغری‌سی، یوکسک تئمپئراتورلا باشلاییر. دیاقنوستیکا اۆچون باکتریولوژی و سرولوژی اۆصول‌دان ایستیفاده اولونور.
== تاریخی معلومات ==
[[file:Thetriumphofdeath.jpg|300px|left|thumb|پیتر بریگل، "اؤلومون ظفری"]]
طاعون اپید‌میاسیاپیدمیاسی چوخ قدیم‌دن، میلاددان چوخ اوّل معلوم‌دور.
نوخوشلوق‌نوخوشلوق آدی "جوما" ([[پاخلا]]) عرب سؤزون‌دن تؤرمیش‌دیر. بونون سببی عفونتنین تئز-تئز باش وئره‌ن کاراکتریک سیمپتومودور – ایلتیهابلاشمیش لیمفاتیک دویونلرین بؤیویرک خاریجی گؤرونوشونه گؤره پاخلایا بنزه‌مه‌لری‌دیر. طاعون چوخ واخت میلیونلارلا اینسانین اؤلومونه باعیث اولان، بؤیوک اراضیلری ویران قویان [[پاند‌مییاپاندمییا]] خصوصیّتی آلمیش‌دیر.
بشر تاریخین‌ده طاعونون اوچ پاند‌مییاسیپاندمییاسی معلوم‌دور:
# [[527|۵۲۷]]-جی ایلده‌ن [[580|۵۸۰]]-جی ایله قدر داوام ائد‌نائدن بیرینجی پاند‌مییاپاندمییا تاریخه "ژوستینیانین طاعونو" آدی ایله داخیل اولموش‌دور. او، [[میصر|مصرده]] باشلامیش، [[Aralıq dənizi|آرالیق دنیزی]]نین لیمان شهرلرینه و دیگر [[یاخین شرق]] اؤلکه‌لرینه یاییلمیش و [[Avropa|آوروپا]]یا کئچمیش‌دیر. بو پاند‌مییاپاندمییا زامانی تخمیناً ۱۰۰ مین اینسان تلف اولموش‌دور. روایته گؤره [[590|۵۹۰]]-جی ایلده طاعون اپید‌میاسیاپیدمیاسی زامانی پاپ بؤیوک قریقوری [[Adrian qəsri|آدریان قسری]]نین اۆزرینده [[Mikayıl (mələk)|ملک میکایی‌لی]] طاعون اپید‌میاسینیناپیدمیاسینین سونونون چاتماسینا ایشاره اولاراق، قیلینجینی قینینا قویارکه‌ن گؤرموش و او واخت‌دان قسر مقدس ملک قسری آدلاندیریلماغا باشلانمیش‌دیر<ref>روم، دومونت رئیسئوئرلاگ، آوفلاگئ ۲۰۰۶ سه. ۸۳</ref>.
# "بؤیوک"، یاخود "قارا اؤلوم" آدلی، ۵۰ میلیون‌دان آرتیق اینسان تلافاتینا سبب اولموش ایکینجی پاند‌مییاپاندمییا [[1334|۱۳۳۴]]-جو ایلده [[چین‌چین|چین‌ده]] باش وئرمیش، سونرالار [[هیندوستان]]ا، [[آفریقا]]یا و [[آوروپا]]یا یاییلمیش‌دیر. [[1352|۱۳۵۲]]-جی ایلده [[Avropa|آوروپانین]] اهالی‌سینین ۱/۳ حیصّه سی،سی، ۲۵ میلیون آدام طاعون‌دان محو اولموش‌دور<ref>Б.Байер، У. Бирштайн и др. История человечества ۲۰۰۲ ایسبن ۵-۱۷-۰۱۲۷۸۵-۵</ref>. [[1364|۱۳۶۴]]-جو ایلده طاعون [[آسیا]]دان [[روسیه|روسیه نین]] شیمال-غرب، مرکزی و جنوب-شرق ویلایتلرینه کئچمیش‌دیر... [[1442|۱۴۴۲]]-جی ایلده [[ونیز]]دا و دئمک اولار کی، عینی واخت‌دا روسیهدا ایلک دفعه اولاراق طاعون علیهینه کارانتین تدبیرلری تطبیق ائدیلمیش‌دیر.
# طاعونون اوچونجو پاند‌مییاسیپاندمییاسی [[1894|۱۸۹۴]]-جو ایلده [[هونکونق]]دا باشلامیش بیر میلیون‌دان چوخ اینسانین تلافاتینا سبب اولموش‌دور. سونراکی ۱۰ ایلده طاعون دونیانین بوتون کونتیننتلرینین ۸۷ لیمان شهرلرینه یاییلمیش‌دیر، ۱۲ میلیون‌دان آرتیق آدام قیریلمیش‌دیر. طاعونون اوچونجو پاند‌مییاسیپاندمییاسی زامانی بؤیوک کشفلر ائدیلمیش‌دیر: تؤردیجی میکروب آیریلمیش (ق.İ. مینخ، ۱۸۷۸، آ. ایئرسئن، س. کیتازاتو ۱۸۹۴)، نوخوشلوق‌نوخوشلوق یاییلماسین‌دا سیچان، چؤل گمیریجی (جونده حئیوان)لرینین و بیره‌لرین رولو مویینلشدیریلمیش، طاعونون طبیعی اوجاق‌لی‌لیغی آشکار ائدیلمیش‌دیر. (د.ک. زابولوتنی، ۱۹۱۲) [[1802|۱۸۰۲]]-جی ایلده د. سامویلوویچ بیرینجی دفعه طاعون علیهینه ایلک [[واکسیناسیون]] تشببوسو گؤسترمیش‌دیر. موثّر واک‌سینا [[1926|۱۹۲۶]]-جی ایلده V.آ. خاوکین و باشقالاری طرفین‌دن ایشلنیب حاضیرلانمیش‌دیر.
طاعون علیهینه علمی اساسلاندیریلمیش تدبیرلرین حیاتا کئچیریلمه‌سی [[۲۰-جی عصر]]ده دونیادا طاعون اپید‌میاسینیاپیدمیاسینی آرادان قالدیرماغا ایمکان وئرمیش‌دیر، لاکین نوخوشلوق‌نوخوشلوق تک توک حاللاری بو و دیگر اؤلکه‌لرده طبیعی اوجاقلاردا همیشه قئید ائدیلیر.
== علّتی ==
اینسانلارین طاعونا قارشی حسّاس‌لیغی اولدوقجا یوکسک‌دیر. خسته‌له‌نمه ایندئک‌سی واحیده یاخینلاشیر. طبیعی اوجاقلاردا خسته‌له‌نمه فصلی خصوصیّت داشیییر: مولاییم ایقلیم‌لی اوجاقلاردا نوخوشلوق اساساً یای-پاییز آیلارین‌دا، ایستی ایقلیم‌لی اوجاقلاردا فصلی‌لیک اولمور.
طاعون توتموش خسته‌لرین ائپیدئمیولوژی رولو عینی دئییل. خاریجی موحیطه چوخ میقداردا طاعون باکتری لرینی ایفراز(ترشّح) ائدن،ائدن، نوخوشلوق‌نوخوشلوق ظاهره‌ن سپلنمیش فورماسینا توتولان (ق.پ. رودنئوه گؤره)، خصوصاً طاعون [[آغجیر]] فورماسینا دوچار اولان خسته‌لر داها چوخ تهلوکلیدیرلر. {{لانگ-لا|ی. پئستیس}}-ین هاوا-دامجی یولو ایله یاییلماسی عفونتیا اپیدمیک خصوصیّت وئریر. بونا بینالاردا آداملارین سیخ‌لیغی، مادی ریفاهین و سانیتارییا مدنیتینین آشاغی سوییه‌سی، موالیجوی-پروفیلاکتیک تدبیرلرین غیری-موکممل‌لی‌لیگی سبب اولور. طاعونون باشقا فورماسینا توتولموش خسته‌لر بیره‌لرین کیفایت قدر پوپولیاسییاسی اولان زامان چوخ تهلوکه تؤره‌ده بیلر.
طاعونا قارشی آنادان گلمه [[باغیشیکلیک]] یوخ‌دور. کئچیریله‌ن نوخوشلوق باغیشیکلیک وئریر؛ تکراری نوخوشلوق نادر حاللاردا اولور.
حاضیردا طاعونون تک-تک آکتین ائنزووتیک اوجاقلاری [[آسیا]]دا ([[بیرمه]]، [[ویتنام]]دا، [[اندونزی]]، [[نپال]])، آمریکادا ([[بولیوی]]، [[برزیل]]، [[پرو]]، غربی آمریکا بیرلشمیش ایالتلری،اوستانلری، [[اکوادور]]) و [[آفریقا]]دا ([[زایر]]، [[کنیا]]، [[لسوتو]]، [[ماداقاسکار]]، [[تانزانیا]]) واردیر.
== قایناققایناقلار ==
https://az.wikipedia.org
| 