ماد: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

'''ماد''' آمادان Μηδία. ـ ۷۲۸ جی ایلدن ۵۴۹-جو ایلدک مؤوجود اولموش قدیم دؤولت، شرقده ایلک ایمپئریا. دؤولت ایلکین دؤورده [[آزربایجانآذربایجان (تاریخی اراضی)|تاریخی آزربایجانآذربایجان اراضی‌سینده]] یارانسا دا تئزلیکله گئنیش‌لنه‌رک [[اؤن آسیا]]نین ان گوج‌لو دؤولتینه چئوریلمیش، بؤلگه خالق‌لاری‌نین تاریخینده بؤیوک ایز قویاراق، مدنیتینه گوج‌لو تأثیر ائتمیش‌دیر

ماد طایفه ایتتیفاقی اساسن [[گونئی آزربایجانآذربایجان]]دان دوغودا و گونئی دوغودا یئرلشن ویلایت‌لرده تشککول تاپمیشدی<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media Britannica Ensiklopediyası, Midiya məqaləsi]</ref>.

== آدی ==

آمادان ایندی همان همدان اولوب.بیر سوز گونئی آزربایجانداآذربایجاندا دیللرده بونا اوخشار شهر و اولکه آدینا گوره قالیب بو مثل"'''آمادان اوزاق کردیسی یاخین'''" تورکلر ائلینه بابت اسکی بیر سوزدو.آمادان تورکجه بیر سوزجوک و اونو آرامی دیلده مادی یازیبلار.<ref>http://www.vajehyab.com/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86</ref>.اسکی سومرجا آما همان آنا اولور.آما یا آنا یئر.

آزربایجان‌لی‌لارینآذربایجان‌لی‌لارین ائتنوگئنئزینده ایشتیراک ائدن خالق‌لاردان بیری مادای‌لار طرفین‌دن قورولموش ایلک ایمپئریا اولان میدیا اوندان اول آزربایجانآذربایجان اراضی‌سی‌نده یارانمیش ماننا دؤولتی‌نین تاریخی، ائتنیک و مدنی واریثی حیساب ائدیلیر.

میدیا ماننادان گونئی-دوغودا یئرلشیردی. پایتاختی ائکباتان (ایندیکی همدان) شهری ایدی. میدیا (مادای، ماتای، آمادای) آدینا ایلک دفعه (ائراميزدان اول؛ ميلاددان اونجه). عصر قایناق‌لاریندا راست گلینمیش‌دیر میدیا اراضی‌سی عصرلرده خیردا ویلایت حاکیم‌لری طرفین‌دن ایداره ائدیلیردی. ماننانین قیزیل بوندا ویلایتی هر ایکی اراضی‌نین سرحددینی تشکیل ائدیردی

هئرودوت قئید ائدیر کی، میدیانین آدی قدیم یونان افسانه‌سی اولان یاسون و آرقوناوت‌لار حاققیندا افسانه‌ده کولخیدا حؤکمداری ائئتین جادوگر قیزی مئدئیانین آدین‌دان گؤتورولموش‌دور. هیند-آوروپا دیل‌لری‌نین هئچ بیری واسیطه‌سی‌له میدیا سؤزونون معناسینی معیین‌لش‌دیرمک، ائتیمولوگیاسینی آچماق مومکون اولمامیش‌دیر. <ref>Diakonoff, I. M. "Media" in The Cambridge History of Iran, Vol. 2, Edited by Ilya Gershevitch, 36-148, Cambridge, England, Cambridge University Press, 1985, ISBN 05212009110-521-20091-1, 9780521200912, p. 57</ref> بونون‌لا بئله، هئرودوتون آدینی چکدیگی آلتی میدیا طایفاسی‌نین آدی‌نین ایران دیل‌لری واسیطه‌سی‌له شرح اولونماسینا جهدلر ائدیلمیش، لاکین یئنه ده هئچ بیر اوغورلو نتیجه الده ائدیلممیش‌دیر.

[[لاگاش]] حؤکمداری [[گوده یا]] (ائ.ا. 2143 – 2124) "مادا"دان "یاشیل‌لیق‌لار اؤلکه‌سی" کیمی بحث ائدیر. اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شولگی‌نین (ائ.ا. 2095–2048) میدیا قالاسی (سومئرجه " bád mada ki " ) آدلی قالا تیکدیرمه‌سی قئید ائدیلیر . منبع‌ده "باد مادا کی" کیمی قئید ائدیلن ایفاده‌ده "کی" حیصصه‌جییی جوغرافی آدلاری گؤسترمک اوچون ایستیفاده اولونان حیصصه‌جیک‌دیر. بو ایفاده‌ده "مادا" حیصصه‌جیگینی اکثر تدقیقات‌چی‌لار "داخیلی اراضی" کیمی ترجومه ائدیرلر. لاکین مادا اکثر حال‌لاردا مارتو، سوبارو، آنشان، کیماش، قوتی و س. آدلار کیمی کیچیک اراضییه عایید ائدیلن جوغرافی آد اولموش‌دور. III اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شو-سین (ائ.ا. 2038-2030) زاقروس اطرافین‌داکی شهرلره و ویلایت‌لره اوردو گؤندرمیش و بو زامان مادادان چوخ‌لو میقداردا قیزیل تالامیشدی‌لار.

ق. قئیبوللایئو مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لر حاققیندا یازیر: "ایلک واخت‌لاردا اساسن کیزیلبوندا (گونئی آزربایجانآذربایجان اراضی‌سینده ایندیکی قیزیل-اوزن) چایی‌نین حوزه‌لرینده یاشامیش مادای طایفاسی آسسوریا ایله بیر نئچه عصر قان‌لی توققوشمالاردان سونرا، ائ.ا. 673-جو ایلده اؤز دؤولتینی یاراتمیش‌دیر".

مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین سرحدلری ایله باغلی تحقیقات‌چی‌لار آراسیندا معیین موباحیثه‌لر اولسا دا، بیر معنالی اولاراق بوتون تحقیقات‌چی‌لار مادای‌لارین مسکون‌لاشما اراضی‌سینی تاریخی آزربایجانآذربایجان اراضی‌سینده یازیلیر، مادای‌لارین ان قدیم و یئرلی آزربایجانآذربایجان طایفالارین‌دان اولماسینی و یئرلی اهالی‌نین (آزربایجانآذربایجان تورک‌لری‌نین) ایللریندن اولماغینی موهوم نقشی اوینادیغینی یازیبلار

میدیا شاهی کیاکسار [[پارسوا]] اولکه سین تابع اولونماسین‌دان، شرقی ایران اراضی‌لری‌نین آلینماسیندان، گئنیش تورپاق‌لارا مالیک اولان [[آسوره لر]] دؤولتی‌نین دارماداغین اولونماسین‌دان، ماننانین، اورارتونون و ساک چارلیغینین فتح ائدیلمه‌سین‌دن سونرا باتی‌دا هالیس (موعاصیر قیزیلیرماق) چایینادک اوزانان زنگین لیدیانی و یونان تیجارت شهرلرینی اوز اولکه سینه قاتدی.

هرودوت یازیسیندا، لیدیا ایله وروشماق 590 میلاددان قاباخ -جی ایلده باشلاندی. 585 م.ق-جی ایل مایین 28-ده هالیس وروشماسی زمانی گونش توتولماسی حادثه‌سی باش وئردی و بو حادثه وروشان رقیب‌لر طرفین‌دن پیس علامت بولوندی. وروشماق دایاندیریلدی. سوله باریشیقی یازیسیندا . مادا و لیدیا آراسین‌داکی مرز هالیس چایی اولدی.

بئله‌لیک‌له، مادا دؤولتی‌نین مرزلری شرقده اورتا آسیادان باتی‌دا هالیس چایی اولدی. دؤولتین قوزی مرزلرینین بیر قیسمی کولخیدانین یاخینلیغین‌دان گئچیردی. شوبهه‌سیزدیر کی، قوزئی آزربایجانینآذربایجانین موغان و شیروان طرفی مادا دؤولتی‌نین مرزلرینه داخیل ایدی. مادا دؤولتی‌نین مرزلرینده آرتیق سونرالار [[خاخام منشیلر]] یازی‌لاریندا آدلاری چکیلن ساتراپ‌لیق‌لارین ان آزی بیر قیسمی واردی.

[[File:Brue, Adrien Hubert, Asie-Mineure, Armenie, Syrie, Mesopotamie, Caucase. 1839. (CG).jpg|thumb|200px|left|میدیا دؤولتی‌نین ایکینجی یارانما اراضی‌سی هئلئنیسم دؤورونده کیچیک مئدیا و یا آتروپاتئنا آدلاندیردی (müəllif: fransız kartoqraf Adrien-Hubert Brué ([[1839|1839]])]]

گومان ائدیلیر کی، مادا دؤولتی‌نین اینضیباطی قورولوشو سونرالار اهمنی ایمپراطوری قورماسی کیمی آسور-اورارتو سیستئمی‌نین تایی بیر سیستم یارانمیشدی. بئله بولونور کی، اینضیباطی ایداره‌یه، محکمه‌یه، مالیه سیستئمینه باش‌چی‌لیق ائتمیش ساتراپ‌لارین صلاحییت‌لری آسور ویلایت رییس‌لری‌نین (bçl pehate, pehatu) صلاحییت‌لری‌نین اوخشاری ایدی.

بابلده و باشقا قدیم شرق منبع‌لرینده "مادا چاری" و "چارلارین‌دان"، "مادا چاری" و "اونون کؤمک‌چی‌لری اولان چارلاردان" دانیشیلیر. دئییلن‌لر مادا چاری‌نین و وصل اولموش و یا اوز ساتراپ‌لاری اولموش‌لار.

مادالی‌لار کیاکسارین بؤیوک ایشغال‌چی‌لیق وروشمالاری زامانین‌دان قدیم شهرلر و تمدنلارینان بیرلشدیلر و اوزون‌اوزون زمان لی اولماسادا، اؤن آسیانین ان موهوم قووه‌سینه چئوریلدی‌لر. بؤلگه‌نین صنعتلری و ایشلری داغیلماسی سی سرعت تاپدی.

مدنی اؤلکه‌لردن داخیی اولموش صینفی مدنیت مادا دؤولتی قودرتی‌نین ایستیناد ائتدیگی هر شئیی سورعت‌له داغیدیردی. آزاد ایجماع عضوو ایله اعیان‌لار آراسیندا اینتئنسیو صورتده یارانماغا باشلایان و گوج‌لنن فرق گئتدیکجه کسکینلشیردی. سیراوی آزاد ایجماع عضولری‌نین ایستیثماری گوج‌لنیر، اؤلکه‌نین تصرروفات حیاتیندا قول امه‌یی‌نین (qul əməyi) خوصوصی چکی‌سی آرتیردی. قول امه‌یین‌دن نه‌اینکی یالنیز حؤکمدار تصرروفاتیندا (هئرودوتون بونا داییر معلومات‌لاری واردیر)، هابئله اعیان‌لارین تصرروفات‌لاریندا و معبد تورپاق‌لاریندا ایستیفاده ائدیلیردی. پولیئن هله دئیوکون (ديااوکونون) حاکیمییتی دؤورونده مادادا معبد تصرروفاتینین مؤوجود اولدوغونو تصدیق‌له‌ییر.

ساموئل بوتلئرین [[۱۹۰۷|۱۹۰۷]]-جی ایلده نشر ائدیلمیش "The Atlas of Ancient and Classical Geography" آدلی اطلسینده میدیا، همچنین اونون قونشولاری [[فارس|پرسیا]] و [[پارفیا|پارفیا]]نین سرحدلری]]

مؤوجودلوغونون قیساموددت‌لی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی ایران یایلاسی حدودلارین‌دان خئیلی اوزاقدا اولان چوخ‌سای‌لی طایفالارا و خالق‌لارا تأثیر ائتمیش، ایران عالمی‌نین مدنی و دینی مرکزینه چئوریلمیشدی. ایسترابون یازیردی کی، مادالی‌لار ائرمنی‌لرین و داها اؤنجه فارس‌لارین، اون‌لارین حؤکمدارلاری‌نین و آسیادا حؤکمران‌لیق عادت‌لری‌نین بانی‌لری‌دیر . مادا دؤورو گونئی آزربایجانآذربایجان طایفالاری‌نین تاریخینده موهوم نائیلییت‌لر و موختلیف ده‌ییشیک‌لیک‌لر زامانی اولموش‌دور. ایران و گونئی آزربایجانآذربایجان ساکین‌لری‌نین دینی حیاتیندا مادا ماق‌لاری‌نین رولو خوصوصیله بؤیوک ایدی.

اوچ جیلدلیک آزربایجانآذربایجان تاریخی‌نین بیرینجی جیلدینده ایسه یازیلیر کی: "میدیا طایفالاری ایران‌دیل‌لی طایفالار دئییلدی‌لر، یالنیز سونرادان میدیا فارس‌لار طرفین‌دن ایشغال ائدیلدیک‌دن سونرا معیین قدر فارسلاشمایا معروض قالمیشدی‌لار....فراورتانین حاکیمیتی دؤورونده میدیالی‌لار ماننانی اؤزلرینه تابع ائتدی‌لر. ماننا دؤولتی سوقوط ائتدی. بون‌دان سونرا عومومی "میدیالی‌لار" مفهومو آزربایجانینآذربایجانین گونئی حیصصه‌سینده یاشایان ماننالاری و باشقا طایفالاری دا احاطه ائتدی.

ایقرار علی‌ئو ایسه آتروپاتئنانین تاریخینه داییر اثرینده ائ.آ. قرانتووسکییه ایستیناد ائده‌رک ماننادا کیفایت قدر ایران‌دیل‌لی عونصورلرین اولدوغونو یازمیش‌دیر . اونون فیکرینجه آتروپاتئنانین اهالی‌سی اساسن ایران‌دیل‌لی ایدی . اودور کی، س.قاسیمووا III–VII عصرلرده گونئی آزربایجانداآذربایجاندا "قدیم ایران میدیا دیالئکت‌لری" ایفاده‌سینی ایشلتمیش‌دیر . گونئی آزربایجانآذربایجان اراضی‌سینده اهالی‌نین ایران‌تیپ‌لی آذری دیلینده دانیشماسی فیکری ده بونون‌لا باغ‌لی‌دیر.

بو فیکری سؤیله‌یه‌ن تدقیقات‌چی‌لار X عصر عرب مؤللیفی یعقوبی‌نین آزربایجانداآذربایجاندا یاشاماسی حاققیندا معلوماتا اساس‌لانیرلار: "آزربایجانینآذربایجانین شهر و ماحال‌لاری‌نین اهالی‌سی عجم آذری‌لری ایله بابکین اولدوغو ال – بذ شهری‌نین صاحیب‌لری قدیم جاویدانی‌لرین قاریشیغی‌دیر. ق. قئیبوللایئو قئید ائدیر کی، بو معلومات‌دا آتروپاتئن‌لی‌لرین هامی‌سی‌نین آذری دیلینده دانیشماسی گؤستریلمیر. ثبوت اولونموش‌دور کی، آذری دیلینه عاید ماتئریال‌لار گونئی آزربایجانینآذربایجانین قوزئی–دوغو کونجونه – اردبیل ماحالینا عاییددیر

آشور حؤکمدارلاری ماننا کیمی میدیا اراضی‌سینه ده یوروش ائدیر، میدیا حاکیم‌لرینی اؤزلرین‌دن آسیلی وضعییته سالیردی‌لار. ائ.ا. IX عصرین ایکینجی یاری‌سیندا V شامشی-آداد، سونرا ایسه اونون اوغلو III آدادنیراری میدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیشدی‌لر. ائ.ا. VIII عصرین ایکینجی یاری‌سیندا III تیقلاتپالاسار "گوج‌لو میدیالی‌لارین. اراضی‌سینه چاتمیش، میدیا حاکیم‌لری‌نین خراجینی قبول ائتمیشدی. II سارقون ماننا یوروشو زامانی، میدیا اراضی‌لرینه ده سوخولموشدو. محض بو دؤورده، میدیا حاکیم‌لرین‌دن ساییلان، لاکین ماننا جانیشینی اولان دیااوکو اورارتونون فیتنه‌سینه اویاراق مرکزی حاکیمیته قارشی چیخیردی. II سارقون دیااوکونو عائیله‌سی ایله بیرلیک‌ده هامات شهرینه کؤچوردو.

ائ.ا.VIII عصرین سونوندا میدیادا واحید دؤولت یارادیلماسی تشببوسو گؤستریلمیشدی. هئرودوت بونو دئیوکون (ائ.ا. 712-675) آدی ایله باغلامیشدی . معلومات‌لارا گؤره دئیوک میدیا طایفالارینی بیرلشدیرمیش و واحید دؤولت یاراتمیشدی. او، ائکباتان شهرینی سالدیرمیش، قالا دیوارلاری چکدیرمیش و بو شهری میدیا دؤولتی‌نین پایتاختی اعلان ائتمیشدی.

ایسکیف‌لرین گونئی آزربایجانآذربایجان و اؤن آسیایا گلمه‌سی ایله میدیا آسسوریایا قارشی فعال‌لاشدی. هئرودوتون معلوماتینا گؤره بو موباریزه‌یه فراورتا (ائ.ا. 675-653) باش‌چی‌لیق ائدیردی. میخی یازی‌لاردا او، کاشتاریتی آدلاندیریلیر. تاریخ‌چی‌لر گومان ائدیرلر کی، ماننادا مسکون‌لاشان ایسکیف‌لر آسسورا قارشی موباریزه‌ده مادای‌لارا کؤمک ائدیردی‌لر. ائ.ا. 672-جی ایلده میدیانین آسسوریایا قارشی موباریزه‌سی اوغورلا باشا چاتدی. میدیا آشور بؤیوندوروغونو آتدی و موستقیل دؤولته چئوریلدی. فراورتا کیچیک حاکیم‌لیک‌لری ده اؤز اطرافیندا بیرلش‌دیره بیلدی.

İ.M.دیاکونوو قئید ائدیر کی، ائ.ا. VII عصرین 50-جی ایللرینده چوخ گومان کی، میدیا یئنه ده آشور ایله توققوشمالی اولور. هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره فراورتا (کاشتاریتی) آسسورا یوروش تشکیل ائتمیشدی. ایسکیف‌لرین دیگر بیر دسته‌سی، باشدا مادی اولماق‌لا آسسورون کومکینه گلمیش و کاشتاریتینی مغلوب ائتمیشدی. کاشتاریتی دؤیوشده هلاک اولموشدو. بئله‌لیک‌له ائ.ا. 625–585-جی ایللرده میدیا ایسکیف‌لردن آسی‌لی وضعیته دوشموش و ایسکیف‌لرین رهبری مادی میدیانین III حؤکمداری کیمی حاکیمیته گلمیش‌دیر. مادیگین حاکیمیتی دؤورونده میدیادا داخیلی ثابیت‌لیک اولسا دا اؤلکه‌ده آشور یؤنوم‌لو سیاست یئریدیلمیش، میدیا خاریجی سیاستده دئمک اولار کی، آسسورا تابع اولموش‌دور.

هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره ایسکیف‌لرین میدیادا آغالیغینا سون قویولماسی کیاکسارین (بو میدیا حؤکمداری بیسیتون یازی‌سیندا هوواخیشترا، بابیل قایناق‌لاریندا اوماکیشتار آدییلا خاطیرلانیر . آدی ایله باغ‌لی‌دیر. کیاکسار ائ.ا. 585–جی ایلده آلتمیش ایل‌لیک ایسکیف آغالیغینا سون قویاراق تاخت–تاجی مادای سولاله‌سینه قایتارمیش و حاکیمیته گله‌رک میدیانین IV حؤکمداری کیمی تاریخه دوشموش‌دور.

هئرودوتا گؤره کیاکسارین حاکیمیتی دؤورونده اؤزلرینی شاه آدلان‌دیران خیردا ویلایت حاکیم‌لری مرکزی حاکیمیته تابع ائدیلدی. ضیا بونیادوو قئید ائدیر کی، یقین کیاکسار بون‌دان سونرا "شاه‌لار شاهی" روتبه‌سی داشیمیشدی. اؤلکه‌ده داخیلی ثابت‌لیگی برپا ائتدیک‌دن سونرا کیاکسار میدیانین اطرافیندا اولان و اؤزلری‌نین موستقیل حؤکمداری اولان خیردا ویلایت‌لری اؤزونه تابع ائتمه‌یه و دؤولتین اراضی‌سینی گئنیشلندیرمه‌یه باشلادی. قیسا موددتده میدیانین گونئی-دوغوسوندا یئرلشن فارس‌لارین اؤلکه‌سینی – پئرسیا دا میدیایا تابع ائدیلدی. مدنی جهت‌دن مادای‌لاردان دفعه‌لرله آشاغی سویه‌ده اولان فارس‌لار میدیا مدنیتینی منیمسمه‌یه باشلادی‌لار.

مرکزلشمیش دؤولت یاراتدیق‌دان سونرا کیاکسار آسورا وروشماسینا قوشون چکدی. بونا گوره ، میدیا اوردوسونو یئنی‌دن قوردی. کیاکسار اوردوسونو سیلاح‌لارینا اویغون اولاراق نیزه‌چی و اوخ‌چو دسته‌لرینه بؤلدو، آتچیلار دسته‌سی یاراتدی. اؤلکه‌نین هر یرینده یاشایان طایفالاردان قدیم دونیانین ان گوج‌لو اوردوسونو قوردی. آسورون گوجونه یاخشی بلد اولان کیاکسار گوج‌لو دوشمن‌له تک قارشی‌لاشماق‌دان قورخولو اولدی، میدیا کیمی دایما آسورون داغیدیجی یوروش‌لرینه معروض قالان یئنی بابل شاهی [[نبوپیلسر]] ایله ایتتیفاقا گیردی. هر ایکی طرف‌دن بیر زاماندا دوشمن طرفینه هوجوم ائله‌مه‌یی راضی اولدولار.

هرودوت یازیر کی، میدیا و لیدیا آراسیندا وروشمانین باش وئرمه‌سی‌نین ایکی سببی اولموش‌دور. بیرینجی‌سی هر ایکی طرف آنادولو تورپاق‌لارینا صاحیب اولماق ایسته‌ییردی، ایکینجی سبب انتقام آلماقیدی. میدیایا تابع اولان بیر نئچه ایسکیف سرکرده‌سی یئرلی طایفالارلا دؤیوش‌دن اوغورسوز نتیجه ایله قاییتمیش و کیاکسار بونا گؤره اون‌لاری تحقیر ائتمیش‌دیر. تحقیره جاواب اولاراق ایسه ایسکیف‌لر کیاکسارین اوغلان‌لارین‌دان بیرینی اسیر گؤتوره‌رک اؤزلری ایله بیرگه لیدیانین پایتاختی سارد شهرینه قاچمیش‌دیرلار. کیاکسار لیدیا حؤکمدارین‌دان اون‌لاری طلب ائتسه ده II آلیاتت ایسکیف‌لری قایتارماق‌دان ایمتیناع ائتمیش، نتیجه‌ده میدیا حؤکمداری کیاکسار لیدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیش‌دیر.

هرودوت گؤستریر کی، میدیا ساراییندا پارسوا مئیل‌لی قووه‌لر گیزلین ایشلر گوروردی. بیر گروه اعیان با‏ش‌دا دایاق اولدولار(جویوتلردن) وII [[کوروش]] دستکی اولدولارو اونون شاه اولماسینا یاردمی ائتدیلر. جویوتلر اوزون موددت‌لی موحاریبه‌لرده مادای‌لارین مؤوقئیی‌نین ضعیف‌لمه‌سین‌دن ایستیفاده ائده‌رک عوصیان قال‌دیراراق اؤزلرینی موستقیل اعلان ائتمیش و نتیجه‌ده میدیا دؤولتینی پارچالامیش‌لار.

فارس قووه‌لری‌نین باشیندا آستیاقین نوه‌سی (قیزی ماندانانین اوغلو) II کیر دوروردو. آستیاق قیزی مان‌دانانین دوغولاجاق اوشاغینین گله‌جکده اونون اوچون تهلوکه تؤردجیی ایله باغ‌لی یوخو گؤردوک‌دن سونرا، هارپاقی اوشاق دوغولان کیمی اونو اؤلدورمه‌سی اوچون آنشانا گؤندریر. هارپاق ایسه علینی حؤکمدار نسلین‌دن اولان اینسانین قانینا بولاماق ایسته‌مه‌دیگی اوچون اوشاغی (II کیر) میتریدات آدلی بیر چوبانا وئریر و او دا اوشاغی اؤز اؤولادی کیمی بؤیودور.

کیر ائ.ا. 559–جو ایلده حاکیمیتده اؤز آتاسینی عوض ائدیر و ائ.ا. 553-جو ایل‌ده چوخ‌دان آستیاق‌دان قیصاص آلماق ایسته‌یه‌ن هارپاقین مصلحتی ایله بابای میدیا حؤکمدار آستیاقا قارشی عوصیان قالدیریر. طرف‌لر آراسیندا ایری‌لی خیردالی بیر نئچه دؤیوش باش وئریر. فارس‌لار و مادای‌لار آراسیندا گئدن موحاریبه‌نین اوچونجو ایلینده، پاسارقاد دؤیوشونده مادای اوردوسو حؤکمدارین امرلرینه تابع اولمایاراق داغیلیر و بئله‌لیک‌له ده مادای سولاله‌سی دئوریلیر. میدیا دؤولتی‌نین وارلیغینا سون قویولور. کیر آستیاقین حاکیمیتینی الیندن آلیر و اونو تحقیر ائدیر.

ائ.ا. 553–جو ایلده پئرسیا حاکیمی II کوروش میدیا پادیشاهی آستیاقا قارشی چیخاراق ائ.ا. 550–جی ایلده اونا قالیب گلیر و حاکیمیتی اله کئچیریر. کوروش حاکیمیتی اله کئچیرمه‌سینده آستیاقین حاکیمییت‌ده اولدوغو ایل‌لر عرضینده بوراخدیغی سهولر اوجباتین‌دان میدیا زادگان‌لاری‌نین اوندان اوز دؤندرمه‌سی ده موهوم رول اوینامیشدی. بئله‌لیک‌له مادای دؤولتی‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده تاریخ‌ده ایلک فارس دؤولتی اولان اهمنی‌لر دؤولتی قورولدو.

X. خلیلی یازیر کی، "مادای‌لار سیاسی حاکیمیت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، یوکسک مدنی تاثیر گوجونه، یارادیجی‌لیق ائنئرژی‌سینه مالیک اولدوغون‌دان، یاد فارس مدنیتی‌نین تأثیرینه دوشمه‌دی‌لر، عکسینه، گلمه فارس‌لارا مدنی‌لشدیریجی تأثیر گؤستردی‌لر. آزربایجانداآذربایجاندا مرکزلشمیش دؤولتین یارانماسی، آزربایجانآذربایجان تورک‌لری‌نین ایلکین تشککولو یاد فارس مدنیتی‌نین، سیاسی حاکیمییتی‌نین دفع ائدیلمه‌سی شراییطینده باش وئردی. میدیا – ماننا مدنیتی بوتون کومپونئنت‌لری ایله فارس مدنیتی اوزرینده دومینانت‌لیق گؤستردی.

[[File:Rython boz.jpg|thumb|240px|left|میدیانین پایتختی اکباتان شهریندن آشکارلانمیش، [[هخامنشیلر|هخامنلر ایمپئریاسی]] دؤورونه عاید قیزیل اؤکوز باشلی [[ریتون|ریتون]]]]

بوتون بون‌لارا دؤزمک ایستمه‌یه‌ن مادای‌لار، موختلیف سرکرده و قهرمان‌لارین رهبرلیگی ایله دفعه‌لرله آزادلیق حرکاتینا باشلاسالاردا هر دفعه فارس اوردوسو طرفین‌دن مغلوب ائدیلمیش، هئرودوتون "لیاقت‌لی اینسان‌لار" دئیه تعریف ائتدیگی مرد مادای‌لار قول حالینا سالینمیش‌دیر. ایلک قیام ائله II کیرین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش، کیاکسار آدلی مادالی سرکرده میدیا دؤولتینی برپا ائتمه‌یه جهد گؤسترمیشدی. لاکین او، فارس سرکرده‌لری طرفین‌دن مغلوب ائدیلمیش و ائکباتان شهری یئنی‌دن ایشغال ائدیلمیش‌دیر. قیسا زامان عرضینده باش وئرمیش ایکینجی قیام ائ.ا. 409-جو ایلده، II دارانین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش‌دیر. لاکین آزربایجانداآذربایجاندا اهمنی‌لره قارشی داوام‌لی و ان اوزون موددتده موباریزه آپاران خزر دنیزی ساحیلینده یاشامیش کادوسی‌لر اولموش‌لار. دئمک اولار کی، اکثر اهمنی حؤکمدارلاری اون‌لارین عوصیان‌لارینی یاتیرماق اوچون آزربایجاناآذربایجانا – کور و آراز چای‌لاری ساحیلی اراضی‌سی و خزر ساحیلی اراضی‌لره یوروش‌لر تشکیل ائتمیش‌لر. کادوسی‌لرین اوسیانینا دیگر یئرلی طایفالار، خصوصیله اونلارلا قونشولوقدا یاشایان تورک منشألی کاسپی‌لر بؤیوک دستک وئرمیش‌لر.

فارس حاکیمیتی آلتینا کئچدیک‌دن سونرا، میدیا ایکی حیصصه‌یه – ساتراپا بؤلوندو: مادای‌لارین آنا وطنی اولان کیچیک میدیا (آزربایجانآذربایجان) و میدیا دؤولتینه تابع اولموش دیگر اراضی‌لری احاطه ائدن بؤیوک میدیا، I دارانین حاکیمیتی دؤورونده بؤیوک میدیا XI ساتراپ ، کیچیک میدیا ایسه زاقروس اطرافی اراضی‌لر، آلاردلار و ساسپیرلرین تورپاغی، عینی زاماندا آرمئنیا ویلایتی ایله بیرگه VIII ساتراپ‌لیق آدلاندیریلدی.

آچیق موباریزه‌یه جسارتی چاتمایان دارا گئجه قاتی‌لی کیمی حرکت ائتدی . تصادفی دئییلدی کی، قام-آتادان سونرا حاکیمییت‌ه کئچن دارایا قارشی ایمپئریانین اکثر ایالت‌لریاوستان‌لری عوصیانا قالخدی. تاریخ‌ده میثلی گؤرونمه‌میش بئله گئنیش خالق عوصیانی بوتؤو اؤن آسیانی بوروموشدو.

دارا آلتی فارس‌لا خلوتجه سارایا گیریب قام-آتانی اؤلدورور و بونون‌لا دا مادالی‌لار یئنی‌دن اهمنی حاکیمیتی‌نین منگنه‌سینه دوشورلر. دوغرودور، دارایا قارشی ایمپئریانین دیگر ایالت‌لریندهاوستان‌لرینده اولدوغو کیمی، مادادا دا خالق حرکاتی باشلاندی، لاکین بو، سون آزادلیق عوصیانی گوج‌لو اوردویا قارشی داوام گتیرمه‌یه‌ن بیر حرکات ایدی. بونا باخمایاراق دوز 200 ایلدن سونرا مادانین بیر پارچاسی – آتروپاتئنا ایمپئریادان قیریلیب موستقیل دؤولت اولا بیلدی.

| alt yazı= Qaumata adının [[elam dili|elam dili]]ndə [[mixi yazı|mixi yazı]] ilə yazılış forması. Bu halda ad ''Kamatta'' kimi oxunur.

آرریان قئید ائدیر کی، ائ.ا. 330–جو ایلده ماکئدونیالی ایسکندرین بوتون اهمنی ایمپئریاسی اراضی‌سینه صاحیب اولماسین‌دان سونرا، ائ.ا. 328–جی ایلده III دارانین سرکرده‌سی، اصلن مادالی اولان آتروپات یئنی‌دن میدیا ساتراپی تعیین ائدیلدی. بئله کی، ایسکندر بوتون فارس ساتراپ‌لارینی وظیفه‌دن اوزاقلاش‌دیرسا دا، یالنیز آتروپاتی صادیق‌لیگی قارشیلیغیندا اؤز وظیفه‌سینه – میدیا ساتراپی وظیفه‌سینه یئنی‌دن تعیین ائتدی و داخیلی موستقیل‌لیک وئردی. بؤیوک میدیا اراضی‌سی ماکئدونیالی ایسکندرین حاکمییت‌ی آلتینا کئچسه‌ده، کیچیک میدیا – آزربایجانآذربایجان اراضی‌سی اوندان واسسال آسیلی‌لیغینی قبول ائتمک‌له داخیلی موستقیل‌لیگینی قورودو. ماکئدونیالی ایسکندرین اؤلومون‌دن سونرا، اونون واریث‌لری آراسیندا چکیشمه‌لر باشلادیغی دؤورده، کیچیک میدیا اراضی بؤلوشدورولمه‌لرین‌دن اوزاق‌دا قالدی و بوتون آزربایجانآذربایجان طایفالاری آتروپاتین واحید حاکأمییت‌ی آلتیندا بیرلشدیریلدی.

آرتیق ائ.ا. I مینیللیگین ایلک یوزیل‌لیک‌لرینده گونئی آزربایجان‌داآذربایجان‌دا و ایران کوردوستانیندا قرارلاشمیش مادالی‌لارین دینی گؤروش‌لری حاققین‌داکی معیین تصووورو بیزه اونوماستیک ماتئریال وئریر؛ بو، ایلک نؤوبه‌ده، آشور متن‌لرینده خاطیرلانمیش حؤکمدارلارین، تانری‌لارین آدلاری‌دیر. داها سونرا ائرکن مادا اراضی‌سینده آپاریلمیش آرخئولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده آشکارا چیخاریلمیش معبدلردیر.

مادالی‌لارین دینی تصووورلری باتی ایران ویلایت‌لرینده (داها دقیقی گونئی آزربایجان‌داآذربایجان‌دا) مئیدانا گلمیش‏ "ویدیوداد"دا عکس اولونموش‏ جهت‌لره اویغون‌دور. "ویدئودات"ین ترتیب‌چی‌لری ایسه مادا ماق‌لاری اولا بیلردی‌لر. دیوگئن لائرت‌لی "ماق‌لارین تعلیمی"ندن دانیشارکن معلومات وئریر کی، ماق‌لار اودو، تورپاغی و سویو تانری حیساب ائدیرلر. ائرکن زردوشتی‌لیک کیمی، ماق‌لارین تعلیمینه ده بوت‌پرست‌لیک یاددیر. ماق‌لار تانری‌لارین تصویرلرینی تانیمیردی‌لار.

باتی ایران ویلایت‌لرینده (گونئی آزربایجان‌داآذربایجان‌دا) هله ائ.ا. I مین‌ایل‌لیگین باشلانغیجیندا اودا سیتاییش‏ ائدیردی‌لر. بو اراضی‌دکی آتش‌پرست‌لیک معبدلری، خوصوصیله نو‏شی-جانتپه‌دکی مادا معبدی بونو تام معیین‌لیک‌له تصدیق ائدیر (ائ.ا. VIII عصره عاییددیر).

میدیالی‌لارین دینی تصووور سیستئم‌لری اون‌لارین ایدئولوگیاسینین خاراکتئریک عامیلی کیمی دیققت‌ی جلب ائدیر. دین میدیا تاریخینده اوچ اساس مرحله کئچمیش‌دیر. ایلک دؤورده بوتون مادا طایفالاری اوچون مجبوری اولان واحید دینی سیستئم اولمامیش‌دیر. مادالی‌لار آراسیندا سونرالار معیین درجه‌ده "آوئستا"دا اؤز عکسینی تاپمیش، هابئله داها سونراکی دؤورده اؤز مؤوجودلوغونو "بیدت‌چی" تعلیم‌لر کیمی داوام ائتدیرمیش موختلیف دینی تعلیم‌لر یاییلمیشدی. مادا طایفالاری‌نین دینی طبیعت قووه‌لرینه سیتاییش‌دن تؤرمیش پولیتئیزم ایدی.

ائ.ا. IX – VIII عصرلرده میدیا طایفالاری آهورا ("حؤکمدار"، "روح") مازدانین ("چوخ عقل‌لی"، "یادداش‌لی") – خئییرخواه، خیلاص‌کار عقیده‌سینه پرستیش ائدیر و اون‌لارین دینی پولیتئیزمه، طایفا تانری‌لارینا (دئوالارا) اساسلانیردی. آیری-آیری طایفالار ایلاهی، خئییرخاه روح‌لارا پرستیش ائدیردی‌لر. میدیا طایفالارینین ایلان توتئمینه پرستیش ائتمه‌سی، مادای‌لارین "ایلان‌دان دوغولموش حساب ائدیلمه‌سی ده بو دؤورون محصولو ایدی. لاکین دینی تصووورلرین ایکینجی دؤورونده آرتیق مونوتئیست زردوشت طرفداری اولموش مادای‌لار ایلان و باشقا توتئم‌لره اولان کئچمیش اعتیقادین قاتی دوشمن‌لرینه چئوریلدی‌لر. بو دؤورده میدیا قبیله‌لری آراسیندا دینی میفولوژی روایت‌لر پوئتیک شکیل‌ده گئنیش صورت‌ده یاییلمیشدی. اون‌لاردان بیری گونش تانری‌سی (میترا – مئهر) حاققیندا اولان ماهنی‌دیر. زردوشتون اؤز دینی پوئزیاسینا داخیل ائتدیگی بو ماهنیدا مئهر صولح‌پرور اؤلکه‌لرین عاییله اوجاق‌لاری‌نین مودافیعه‌چی‌سی، اؤلکه‌لره و عائله‌لره بدبخت‌لیک گتیرن‌لرین دوشمنی کیمی تصویر ائدیلیر. خئییر، برکت، آرتیم و سو ایلاهه‌سی آناهیت و ایبتیدای ایجماع قورولوشونون یادیگاری اولان چوخ‌لو توتئمیستیک قبیله تانری‌لارینا پرستیش ده بو دؤوره عاییددیر.

ایکینجی دؤورده، ائ.ا. VII – VI عصرلرده میدیا یاخین دوغودا مدنی و دینی مرکزه چئوریلیر. ائ.ا. VI – IV عصرلرین سون‌لاری آراسیندا زردوشت دینینه حصر ائدیلمیش آوئستا آدلی کیتاب آرامئی الیفباسی ایله یازیلیر. بعضی تدقیقات‌چی‌لار گومان ائدیرلر کی، بو کیتاب آتروپاتئنا اراضی‌سینده، یوخاری میدیادا، میدیا دیلینده، پیغمبر زردوشت و اونون طلبه‌لری طرفین‌دن یازیلمیش، بون‌دان سونرا ایسه دفعه‌لرله ده‌ییشدیریلمیش‌دیر.

زردوشتون اخلاقی گؤروش‌لری قدیم آزربایجانآذربایجان اکین‌چی و چوبان‌لاری‌نین اخلاقی گؤروش‌لری ایدی. آوئستادا گؤستریلیر کی، "زردوشت بو تورپاق ایصلاحاتی ایدئیالارینا گؤره بؤیوک تورپاق صاحیب‌کارلاری، وارلی‌لار و کاهین‌لر طرفین‌دن موحاکیمه ائدیلدیگین‌دن، او، اؤز دوغما شهرین‌دن، میدیانین راقا (رئی) شهرین‌دن قاچمالی اولور؛ اونون املاکی موصادیره، اؤزو ایسه قانون خاریجینده اعلان ائدیلیر.

کسرئکس کئچمیش قبیله تانری‌لارینا ائتیقاد قاداغان ائده‌رک، مئهر، آناهیت، و ائرتراقنا کیمی قدیم تانری‌لارین معبدلرینی داغیتدیرمیش‌دیر. اهمنی شاه‌لاری زردوشتون ایره‌لی سوردوگو تک‌آللاه‌لی‌لیق ایدئیاسینی قبول ائدیر، لاکین اونون تعلیمی‌نین دئموکراتیک جهت‌لرینی، اکین‌چی و مال‌دارلارین حیات‌لاری‌نین مادی جهت‌دن یاخشیلاشدیریلماسینا خیدمت ائدن جهت‌لری رد ائدیردی‌لر. اون‌لار زردوشتو دینین پیغمبری کیمی رد ائده‌رک، اؤزلرینی "بؤیوک حؤکمدار" و "دینی لیدئر" اعلان ائدیردی‌لر. لاکین بو دینه یالنیز شاه سارای‌لاری، عمبدلر و قول‌دارلار عیبادت ائدیردی. خالق ایسه همیشه‌کی کیمی، زردوشت‌دن اوول‌کی دینی اعتیقادلارینا صادیق قالمیشدی. اودور کی، اهمنی شاه‌لاری I آرتاکسئرکس (ائ.ا. 462 – 424) و II دارا (ائ.ا. 424 – 405) زردوشت‌دن اوول‌کی دینی عقیده‌لری برپا ائتمه‌یه، قانونی‌لشدیرمه‌یه مجبور اولدولار. دینین بو اوچونجو دؤورونده آهورا-مازدا ایله یاناشی میترا (مئهر) و آناهیت کیمی قدیم تانری و تانریچالارا دا اطاعت گؤستریلیردی. بو یئنی‌لمیش کؤهنه تانری‌لار "یازات" آدی ایله یاد ائدیلمه‌یه باشلامیشدی.

میدیانین اؤزونه‌مخصوص مدنییت‌ی اولموش‌دور. سونرادان مادای‌لار دیگر آزربایجانآذربایجان طایفالاری ایله ائتنوکونسولیداسیا اولوندوغون‌دان اون‌لارین مدنییت‌ی‌ده آزربایجانآذربایجان اراضی‌سین دکی دیگر تورک طایفالاری‌نین مدنییت‌ی ایله قاریشمیش و واحید آزربایجانآذربایجان مدنییت‌ینی فورمالاشدیرمیش‌دیر.

مؤوجودلوغونون قیساموددت‌لی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی آزربایجانینآذربایجانین حودودلارین‌دان خئیلی اوزاق‌دا اولان چوخسای‌لی طایفالارا و خالق‌لارا تأثیر ائتمیش‏، یاخین دوغونون مدنی و دینی مرکزینه چئوریلمیش‏دی. ایسترابون یازیردی کی، مادای‌لار ائرمنی‌لرین و داها اؤنجه فارس‌لارین، اون‌لارین حؤکمدارلاری‌نین و آسیادا حؤکمدارلیق عادت‌لری‌نین بانی‌لری‌دیر. شوبهه‌سیزدیر کی، مادا دؤورو گونئی آزربایجانآذربایجان طایفالارینین تاریخینده موهوم نایلیت‌لر و موختلیف دیی‏شیک‌لیک‌لر زامانی اولموش‌دور. ایران و گونئی آزربایجانآذربایجان ساکین‌لری‌نین دینی حیاتیندا مادا ماق‌لاری‌نین رولو خوصوصیله بؤیوک ایدی.

گونئی آزربایجانآذربایجان اهالی‌سی‌نین مدنییت‌ی و دینی گؤروش‌لری بیر چوخ قونشو خالق‌لارین مدنییت‌ی ایله قارشی‌لیق‌لی علاقه‌ده اینکیشاف ائدیردی. ایران‌دیل‌لی طایفالار بو اراضی‌یه گلیش‌لری زامانی سؤزسوز کی، اؤز مدنییت‌لرینی ده گتیرمیش‏دی‌لر. لاکین اون‌لار مدنی اینکیشاف جهت‌دن یئرلی تورک طایفالار – مادای‌لار و دیگرلرین‌دن آشاغی اولدوق‌لارین‌دان او قدر ده بؤیوک تأثیر گؤستره بیلمه‌میش، عکسینه اؤزلری مادای‌لاردان بیر چوخ مدنی کئیفیت‌لری منیمسمیش‏دی‌لر. اون‌لار آبوریگئن‌لردن بیر چوخ جهت‌لری، خصوصیله ائرکن مادا گئییمینی اخز ائتدی‌لر. بیزه آ‏‏سسور رئلیئف‌لرین‌دن معلوم اولان همین گئییم لولوبی‌لرین گئییمی اساسندا یارانمیش‌دی. مادا پارچالاری حاققیندا دا بون‌لاری دئمک لازیم‌دیر. دوزدور، سونرالار مادالی‌لاردا با‏شقا گئییم میدانا گلدی؛ مادای‌لار سونرالار پئرسئپول رئلیئف‌لرینده همین گئییم‌له عکس اولونمو‏ش‌لار. گؤرونور، اسکی گئییم یالنیز آزربایجانینآذربایجانین خزرساحیلی اراضی‌لرینده یا‏شایان کاسپی‌لرده قالمیشدی. مادا پارچالاری و گئییمی بوتون قدیم دونیا میقیاسیندا مشهورلاشمیش‌دی. آریستوفانین "قورباغالار" اثرینده دئییلیر کی، مادا پارچالاریندا آت-خوروز، کئچی-مارال و با‏قا فانتاستیک حئیوان‌لار تصویر ائدیلیردی. مادا خلامیدالاری (بورونجک‌لری) بوتون یاخین دوغودا گئنیش‏ یاییلمیشدی.

مادای‌لارین مادی مدنیتی حاققیندا مادا قالالارینین عکس اولوندوغو آسسور تصویرلری، مادا پایتاختی ائکباتان زوناسیندا، بابا-جانتپه‌ده و نو‏شی-جانتپه‌ده آرخئولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده الده اولونمو‏ش دلیل‌لر اساسیندا موحاکیمه یوروتمک مومکون اولمو‏ش‌دور.

تدقیقات‌چی‌لار گومان ائدیرلر کی، ائ.ا. VII عصردن اورتا و دوغو میدیادا میخی خط‌لی یازی‌لاردان ایستیفاده ائتمیش‌دیر. آسسور یازی‌لارینا اساساً معیین ائدیلمیش‌دیر کی، ائ.ا. VIII عصرین سون‌لاریندا ماننا حؤکمدارلاری دا میخی خط‌لی یازی‌لاردان ایستیفاده ائتمیش‌لر. بو زامان میدیادا هئروقلیف یازی‌لاری دا ایشلدیلیردی. زئیوییه‌دن تاپیلمیش گوموش سینی‌نین اوستون‌دکی یازی‌لار بونو ثوبوت ائدیر. معیین ائدیلمیش‌دیر کی، قدیم پارس‌لار (فارس‌لار) اؤز میخی خط‌لی یازی‌لارینی مادای‌لاردان آلمیش‌لار.

[[File:Persepolis Apadana noerdliche Treppe Detail.jpg|left|180px|thumb|[[پرسپولیس|پرسپولپرسپولدا]]دا سنّتی گئییمده اولان [[ماد|مادای]]لارینایلارین تصویری]]

میدیانین اساس رایون‌لاریندا (گونئی آزربایجان‌داآذربایجان‌دا) آرخئولوژی قازینتی ایش‌لری آپاریلمادیغین‌دان میدیا اینجه‌صنعت‌ی، یالنیز اونون اطراف رایون‌لاری‌نین آرخئولوژی ماتئریال‌لاری اساسیندا اؤیرنیلمک‌ده‌دیر.

فیرانسا، آبش و سون دؤورلرده ایران آرخئولوق‌لاری‌نین دامغان یاخینلیغین‌داکی تپه‌یسار، کاشان یاخنلیغین‌داکی تپه‌سیالک، نهاوند یاخینلیغین‌داکی تپگیان، اورمیا یاخینلیغین‌داکی گؤی‌تپه، حسن‌لی و زئیوییه‌ده تاپدیق‌لاری قدیم صنعت اثرلری میدیا اینجه‌صنعت‌ی حاقیندا معیین تصووورون یارانماسینا ایمکان وئرمیش‌دیر. همین اثرلرین اکثر حال‌لاردا داها قدیم دؤوره عایید اولماسی ایسه، میدیا طایفالاری نین هانسی مدنی بازا اوزرینده تشککول تاپماسینی گؤسترمک‌ده‌دیر. دیگر قدیم عابیده‌لر ایسه ائ.ا. I مین‌ایل‌لیگین باشلانغیجینا (ائ.ا. X – VIII عصرلره)، ان قدیم آزربایجانآذربایجان دؤولت‌لری‌نین مؤوجود اولدوغو دؤوره عایید ائدیلدیگین‌دن، میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نی اؤیرنمه‌یه داها چوخ کؤمک ائدیر.

| alt yazı= [[Tehran İncəsənət Muzeyi|Tehran İncəsənət Muzeyi]]ndə sərgilənən Midiya saxı məmulatı

[[File:Persia_-_Achaemenian_Vessels.jpg|thumb|280px|right|[[مادای|میدیامیدیانین]]نین پایتختی اولان [[اکباتان|ایتباتان]] دان تاپیلمیش قیزیل قابلار، مادای اینجه‌صنتی‌نین ان‌گؤزل نمونه‌لری کیمی دیرلندیریلیر

سینسیناتی اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان قیزیل بیر جامی تدقیقات‌چی هئلئن کانتور اینام‌لا میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نین ان ماراق‌لی نومونه‌لرین‌دن بیری ساییر. بو جامین اوزرین‌دکی شیش‌اوج‌لو هالمئت یارپاغی زئیوییه پالمئت‌لرینه، قوشا کلله‌لی داش کئچی‌لرین دوروش وضعییت‌ی ایسه اهمنی گوموش وازاسی اوستون‌دکی داش کئچی‌لرین تصویرینه چوخ اوخشاردیر.

اورارتو حؤکمداری II ساردورون (ائ.ا. VII عصرین اورتالاری) سالنامه‌سی‌نین مضمونون‌دان بللی اولور کی، میدیانین قوزئی-باتی ویلایت‌لرینده ( آزربایجان‌داآذربایجان‌دا) گئنیش میقیاس‌لی اینشاات ایش‌لری آپاریلمیش‌دیر. سالنامه‌ده آزربایجانینآذربایجانین گونئی-باتی ویلایت‌لری سرحددینده ایگیرمی قالانین و یوز ایگیرمی یاشاییش منطقه‌سی‌نین سالیندیغی حاققیندا معلومات وئریلیر.

میدیا دؤورونده آزربایجانآذربایجان مئعمارلیغی باش‌لیجا اولاراق ایندیکی گونئی آزربایجانآذربایجان اراضی‌سینده (آراز چایین‌دان گونئی‌ده) و آزربایجانآذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین گونئی رایون‌لاریندا اینکیشاف ائتمیش‌دیر. بو رایونون اساس مدنی اینکیشاف مرکزی ایسه اورمیا گؤلو اطرافی اراضی اولموش‌دور. میدیا مئعمارلیغینین اینکیشافینا شوبهه‌سیز کی، بیر طرف‌دن قایا مسکن‌لری، دیگر طرف‌دن آغاج قورغولاری معیین تأثیر گؤسترمیش‌دیر. مونومئنتال مئعمارلیق اؤز اینکیشافیندا باش‌لیجا اولاراق داش تیکینتی‌لردن عبارت اولموش‌دور.

سای‌سیز-حیساب‌سیز ایستیحکام‌لار و ایستیحکام حالینا سالینمیش شهرلر میدیا اینشااتینین دیگر تیپینی تمثیل ائدیردی. حجمی و سیلوئتینه گؤره مؤحتشم و زهم‌لی تأثیر باغیشلایان بو تیکینتی‌لر دئکوراتیو بزک‌لردن ده خالی دئییل‌دی. تاریخی منبع‌لر موختلیف چیخینتی‌لاری اولان میدیا قالالاری حاققیندا معلومات وئریر. ائکباتان کرئم‌لی ماکئدونیالی ایسکندرین یوروشو دؤورونده هله آباد وضعییت‌ده اولدوغون‌دان، ایسکندر تختی جمشیددن گتیردیگی پول‌لاری موحافیظه اوچون بورایا گؤندرمیش‌دی. ائکباتان معبدلرینده ایسکندره قوربان‌لار گتیریلمه‌سی و بو شهرده گیمناستیکا یاریش‌لاری‌نین کئچیریلمه‌سی ده اونون ائ.ا. IV عصرده یاخشی وضعیتده اولدوغونو تصدیق ائدیر.

== آیریجا باخ ==