بوسنی و هرزقووین: نوسخهلر آراسینداکی فرق
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱:
[[|اوروپا|اوروپا]]نین جنوبوندا یئرلشن بیر [[اؤلکه]] دیر. <ref>Central Intelligence Agency - CİA - The World Factbook:ٍ Europa</ref>
'''بوسنییا و هرزقووین''' ({{lang2|bs|hr|Bosna i Hercegovina, BiH}}، {{lang-sr|Босна и Херцеговина, БиХ}}) — [[Balkan yarımadası|بالکان یاریماداسی]]نا یئرلشن کونفدراتیو دؤولت.اؤلکه بیر بۆتونو میدانا گتیرهن اۆچ ائتنیک قروپا ائو صاحبلیگی ائتمکدهدیر: بوشناکلار، صربلر و کروْواتلار. اینگیلیسجهده و داها بیر چوْخ دیلده ائتنیک شخصیت گؤز قارشیسیندا توتولمادان بۆتون بوسنییا-هرزوقووینا خالقینا بوسنییالی دئییلیر. آنجاق تورکجهده تاریخدن گلن یاخینلیقدان اؤتری بوسنییالی دئییلدیی وا بوشناکلار یعنی بوسنییالی موسلمانلار لوغتی نظرده توتولار. آیریجا اؤلکهده بوسنییالی و یا هرزوقووینالی اوْلماق دا آیری ائتنیک شخصیتی وورغولاماق اۆچون ایستیفاده ائدیلر. بوسنییالییام دئمک موسلمانام دئمکدیر. هرزوقووینالی دئمک کروْواتام دئمکدیر. اؤلکه اداره باخیمیندان ایکی عینی دؤولتچیلییه بؤلونموش وضعیتدهدیر. بونلار، بوسنییا-هرزوقووینا فدراسییاسی و صرب جومهوریتیدیر.
اؤلکهنی، شیمال، غرب و جنوبدان [[کروواسی]]، شرقدن [[صربیستان]]، یئنه جنوبدان [[مونتئنئقرو]] چئویرمکده، [[آدریاتیک دنیزی|آدریاتیک دنیزی]]نه ایسه نم شهرینین تاپیلدیغی یئرده یالنیز ۲۰ km-لیک (لیمانی اوْلمایان) بیر ساحلی واردیر. اؤلکهنین جوغرافییاسی مرکز و جنوبدا داغلیق، شیمال-غربده تپهلیک، شیمال-شرقده دوزلوک بیر خصوصیّت سرگیلییر. دؤولتین باشکندی و ان بؤیوک شهری سارایبوسنا، بیر چوْخ یۆکسک داغلا اترافلانمیشدیر. بۇ جوغرافی خصوصیتیندن اؤتری شهر قیش توریزمینه الوئریشلیدیر و ۱۹۸۴ قیش اوْلیمپیادالارینا ائو صاحبلیگی ائتمیشدیر.
اؤلکهنین اکثریتینی اؤرتهن بوسنییا بؤلگهسینده ایلیمان یئر ایقلیم گؤرولر، بۇ بؤلگهده یایلاری ایستی، قیشلاری قار یاغمورلو و سویوقدور. اؤلکهنین جنوب ساحللریندهکی داها کیچیک هرزوقووینا بؤلگهسینده ایسه تیپیک آرالیق دنیزی ایقلیمی گؤرولر. بوسنییا-هرزوقووینا طبیعی قایناقلار باخیمیندان دا زنگین بیر اؤلکهدیر.
== آدین آدین اتیمولوژی(دیلین کؤکلرینی آراشتیرما بیلیم) ==
بوسنا چایینین و ماجار دیلینده "هئرسئق" ("بویئوودا" دئمکدیر) سؤزوندن یارانمیشدیر.
== تاریخ ==
آرالیق دنیزی ساحلیندهکی دیگر شهرلر کیمی بوسنییادا تاریخ سهنهسیندهکی یئرینی روم ایمپراتورلوغو ایچریسینده گؤتورموشدور. روم ایمپئراتورلوغونون چؤکوشوندن سوْنرا بوسنییانین رهبرلیگی ۱۲۰۰-جو ایللرده موستقیللیینی الده ائدنه قدر مۆختلیف روللارا ال دییشدیرمیشدیر. موستقیللیینی ۲۶۰ ایلدهن چوْخ بیر مدت قورویان بوسنییا کراللیغی بۇ مدت بویونجا ماجارلار و صربلره قارشی تورپاقلارینی مدافعه ائتمک مجبوریتینده قالمیشدیر.
۱۴۶۳-جو ایلده عثمانلی ایدارهسی آلتینا کئچهن بوشناکلار عینی زاماندا موسلمانلیغی دا منیمسمیشدیر. موسلمانلیغی قبول ائدن بوشناکلارین دینی عهده چیلیکلرینی یئرینه یئتیرمهسینه ایجازه وئرهن عثمانلی ایدارهسی بوسنییا تورپاقلاریندا تیکدیی یاپیسال(ساختار)لار و مسجیدلرله عینی زاماندا بوشناکلارین عنعنهلری ایله مدنیتینه ده تأثیر ائتمیشدیر. ۱۸۷۸-جی ایله قدر داوام ائدجک اوْلان عثمانلی ایدارهسی آلتینداکی دؤورده چوخ چوْخ بوشناک عثمانلی ایدارهسینده، دؤولت رهبرلیینده اهمیتلی وظیفهلره گتیریلمیشدیر. ضعیفلهیهن عثمانلی ایمپراتورلوغوسینی پارچالاماغا قرار وئرهن موتتفیقلرین مالی چتینلیکلر ایچریسیندهکی ایستانبولا نشر تضییقی نتیجهسینده بوسنییاداکی عثمانلی ایدارهسی دؤیوشولمهدن، ایستول باشیندا سوْنا چاتاراق اوتریش-ماجاریستان ایمپئراتورلوغونون ایدارهسینه کئچمیشدیر.
۱۹۱۸-جی ایله قدر سورهجک اوْلان اوتریش-ماجاریستان ایمپراتورلوغو ایدارهسی آلتینداکی دؤورده اؤلکه یئنیدن قورولوشلاندیریلاراق چؤکمکده اوْلان عثمانلی ایمپراتورلوغو ایدارهسی آلتینداکی دؤورون سوْنلاریندا یاشادیغی چتینلیکلردن اۇزاقلاشاراق ریفاها قوووشاجاق. بۇ اینکیشافلارین بؤیوک صربیستان قۇرولماسینی مقصد قویان روسیه نین مالی دستیی ایله رئاللاشدیغی شوبههسیزدیر. بوسنییاداکی موسلمان نوفوسون عثمانلی ایدارهسی آلتینداکی دیگر تورپاقلارا کؤچو و اوْنلارین ترک ائتدیی یئرلره صربلرین یئرلشمسیله بوسنییاداکی ائتنیک قورولوشون دییشمهسی بۇ دؤورده یاشانمیشدیر.
۱۹۱۸-۱۹۴۱-جی ایللر آراسینداکی دؤور یوقوسلاوییانین ایچ قاریشیقلیقلاری و دؤیوشله کئچمیشدیر. ۱۹۴۱-۱۹۴۵-جی ایللری آراسینداکی ایکینجی دونیا دؤیوشو اثناسیندا نازیلار یوقوسلاوییانی ایشغال ائدرک سلووئنیانی آلمان، کروواسینی، ایتالیایا و ماکئدونییانی بولقاریستانا باغلایاراق خصوصیله یهودی و قاراچیلارا قارشی بیر ائتنیک تمیزلیک حرکتینه گیریشهرک توْپلاما دوشرگهلرینده مینلرله اینسانی اؤلدوردولر.
۱۹۴۵-۱۹۹۰-جی ایللر آراسینداکی سویوق دؤیوش دؤورونون ۳۵ ایللی تیتونون رهبرلیگی آلتیندا کئچدی. بۇ دؤورده بوسنییا – هرزوقووینانین سرحدلری ۱۹۱۸ اوّلی دؤندو و بوشناکلار مدنی شخصیتلرینه یئنیدن قوووشدولار. غربین دستیی ایله یوقوسلاوییادا دؤیوشون ایزلری تئز سیلیندی. غربلی اؤلکهلر یوقوسلاوییانی یالنیز ایقتیصادی دئییل عینی زاماندا عسگری و سیاسی ساحهده ده دستکلهدی. ۱۹۷۰-جی ایللرده سووت موداخیلهسی ریسکی ایله قارشیلاشیلدیغیندا آمریکا بیرلشمیش دؤولتلری یوقوسلاوییانی مدافعه ائتمک اۆچون نۆوه گۆجه مراجعت ائده بیلجیینی آچیقلادی. سویوق دؤیوشون سوْنا چاتماسی و سوْنا چاتان کومونیست رژیمله بیرلیکده پارچالانان سووتلر بیرلییندن یوقوسلاوییادا تأثیرلهندی.
۱۹۸۶-۱۹۹۲-جی ایللر آراسیندا یاشانان قانلی وطنداش محاربهلرینین سوْنراسیندا یوقوسلاوییا پارچالاندی. حَددیندن آرتیق میللیتچی سلوبودان میلوسهئویجه و اوْنون دستکلدیی خادیملر طرفیندن بؤیوک سئربیاس(ن)ı قورما خیاللاری ایله سیستئماتیک بیر سویقیریم رئاللاشدیریلدی. بۇ دؤورده ۱۰.۰۰۰ین اۆزرینده بوشناک حیاتینی ایتیردی. صربلرین باشدا سارایبوسنا اوْلماق اوزره احاطه ائتمه آلتیندا توتدوغو شهرلری بومبالاماسینا، سنیپئر آتشی ایله گوناهسیز وطنداشلاری اؤلدورمهسینه، باشدا ضیالیلار اوْلماق اوزره سئچیلمیش کسلرین توْپلاما دوشرگهلرینده اؤلدورولمهسی ایله رئاللاشدیریلان ائتنیک تمیزلیک حرکتینه غربلی اؤلکهلر اۇزون مدت لازیم اوْلان تئپکینی گؤسترمهیهرک سویقیریما تاماشاچی قالدی.
۱۹۹۲-جی لین فوْریهیندا موستقیللیینی اعلان ائدن بوسنییا – هرزوقووینا ۷ آوریل ۱۹۹۲-جی ایلده ده آمریکا بیرلشمیش ایالتلری و دیگر غربلی اؤلکهلر طرفیندن تانیندی و ۲۲ مئی ۱۹۹۲-جی ایلده بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتینا قبول ائدیلدی.
بوسنییاداکی دؤیوش ۱۹۹۲-جی ایلین یازیندا باشلادی. بوسنییانین شیمالینی هدف آلان هوجوملارین آماچ بۇ بؤلگهلردن بوشناک و کروْواتلاری اۇزاقلاشدیراراق صرب دؤولتینی قورماق ایدی. صربلرین بۇ هوجوملاری بؤلگهدهکی دیگر ائتنیک قروپلار اۆچون تام بیر فلاکته چئوریلدی.
دؤیوشون ایلک آیلاریندا شرقدهکی چوخ چوْخ بوشناک شهری صربلرین هوجوملاری نتیجس(ن)i آسانجا دۆشدو. آنجاق شهری چئویرهن تپهلرینده کؤمییله سرئبرئنیزکا هوجوملارا قارشی اؤزونو موفقیتله مدافعه ائتدی.
۱۹۹۳-جو ایلده بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی آلتی مسکونلاشما واحیدینی "اعتبارلی بؤلگه" اعلان ائتدی، سرئبرئنیتسادا بونلاردان بیری ایدی. مقصد سرحدلری قورونا بیلر حالا گتیرهرک باریش اۆچون گؤروشوله بیلر بیر زمین یاراتماق ایدی. کؤمکلرین اعتبارلی بؤلگهلره چاتدیریلماسی گوندهمه گلینجه بۇ تطبیق ایشغالچی-تجاووزکار گۆجلرله بیرلشمیش میللتلر تشکیلاتی عسگرلرینین ایشداشلیق ائتمهسینی طلب ائدرک آماچ ایله تام بیر تزاد میدانا گتیرر حالا گلدی
۱۹۹۵-جیلین مئی یایندا صربلر سارایبوسناداکی احاطه ائتمیی شیددتلندیردی و ناتو صربلره قارشی هاوا هوجومو تشکیل ائدیلدی. بونا میسسیللئمئ اوْلاراق صربلر ۶ اعتبارلی بؤلگهنی بومبالایاراق ۳۰۰ بیرلشمیش میللتلر عسگرینی گیروو گؤتوردو. جۇلای ۱۹۹۵-جی ایلده گئنئرال ملادیج امریندهکی صرب گۆجلری سرئبرئنیزکاداکی هولندلی بیرلشمیش میللتلر گۆجلرینی تسیرسیز حالا گتیرهرک شهری هدف آلدی. تخمیناً ۲۵،۰۰۰ بوشناک صرب حدهسی اۆزرینه شهری ترک ائدرک بیر باشقا اعتبارلی بؤلگه اوْلان پوتوجارییه چاتدی. ۵۰۰۰ موهاجیرین دوشرگهیه گیرمهسینین آردیندان هولندلی باریش گۆجو عسگرلری دوشرگهنین دولدوغونو بیلدیرهرک دوشرگهنین گیریشینی باغلادی. بۇ حادثه، دوشرگهنین یاخینلارینداکی تخمیناً ۲۰،۰۰۰ بوشناغین صربلرین اؤلوم حدهسینه قارشی ساوونماسیز قالماسینا یولاچتی. صربلر بؤلگهدهکی بوشناکلاری چیخارماغا باشلادیغیندا هولندلی بیرلیکلر موداخیله تاپیلمادی، حتی عملیّاتلارین دوز بیر شکیلده رئاللاشدیریلماسی اۆچون تشکیلاتدا کؤمکچی بئله اوْلدو. قادین و اۇشاقلار آیریلدیقدان سوْنرا عسگرلیک چاغینا گلمیش اوْلان کیشیلر آوتوبوسلارا میندیریلدیکدن سوْنرا دوشرگهنین یاخینیندا گوللهیه دوزولهرک اؤلدورولدو. ایکینجی دونیا دؤیوشوندن سونراکی بۇ ان بؤیوک سویقیریمدا ۱۰ – ۱۵ مین بوشناکین قتل ائدیلدیی ادعا ائدیلمکدهدیر. قیزیلخاچ صلاحیتلیلری بۇ حادثهلر اثناسیندا ۷.۵۰۰ آدامین ایتدیینی بیلدیرمیشدیر.
== جوغرافییا ==
=== ایقلیم ===
بوسنا-هرزوقووینادا یئرلی ایقلیم حاکمدیر. هاوا ایستیلیکلری، ان ایستی آیلار اوْلان جۇلای و آگوستدا ۳۰ درجهیه قدر چیخارکهن، ان سویوق گونلر ایسه، دسامبر
و ژانویه آیلاریندا یاشانماقدا و ایستیلیک -۲۰ درجهیه قدر دۆشمکدهدیر. عمومیتله ۴ فصل بول یاغیش آلان/ساحه اؤلکهده ان یاغیشلی آی ژۇئن (۱۱۰-۱۱۵ مم)، ان قوراق آی ایسه دسامبر
دیر (۴۰-۷۰ مم). اؤلکهنین جنوب-غرب سئقمئنتینده و نئرئتوا وادیسینده آرالیق دنیزی ایقلیمی گؤرولر. بۇ بؤلگهلرده مئیوه-تروز باغچالاری، اۆزوم باغلاری واردیر. حئیواندارلیق ایسه، اؤلکهنین بۆتونونده ائدیلمکدهدیر.
باشلیجا چایلاری اۇنا، سنه، درینا، سووا، بوسنییا و موستار کؤرپوسونون آلتیندان آخان نئرئتوادیر.
باشلیجا طبیعی قایناقلاری کؤمور، دمیر، بوکسیت، مانقان، مئشهلر، میس، خروم، سینک، گولله، دۇز، باریت، آسبست، کاولین و گیپسدیر.
اؤلکهدهکی الاوس(ن)ایله بیلر تورپاقلارین نیسبتی %۱۴، اوْتلاق و مئرالارین نیسبتی %۲۰، مئشه و آغاجلیق ساحهلرین نیسبتی %۳۹، دیگر تورپاقلارین نیسبتی ده %۲۷'دیر. سولانا بیلهن اراضی ۲۰ کم۲دیر.
== شهرلر ==
{{اساس|بوسنییا و هرزوقووینا شهرلرینین سیاهیسی}}
=== اینضیباطی اراضیلر ===
[[فایل:BH municipality location.gif|thumb|400px|چهرایی — صرب جومهوریتی، ماوی — بوسنییا و هرزقووین فدراسییاسی، یاشیل — برچکو دایرهسی]]
دؤولت آیری فعالیّت گؤسترهن بوسنییا و هرزقووین فدراسییاسی،صرب جومهوریتی و برچکو دایرهسیندن عبارتدیر.
=== [[فایل:Flag of the Federation of Bosnia and Herzegovina.svg|25px]] [[Bosniya və Herseqovina Federasiyası|بوسنییا و هرزقووین فدراسییاسی]] ===
بوسنییا و هرزقو
# اۇنسک-سان
# پوساو
# توزلا
# زئنیتسا-دوبوی
# بوسنا-پودرین
# اوْرتا بوسنییا
# هرزقووین-نرتوان
# غربی هرزقووین
# سارایوو
# غربی بوسنییا
=== [[شکیل:فلاگ اوْف جومهوریت Srpska.svg|۲۵پخ]] [[بوسنییا صرب جومهوریتی|صرب جومهوریتی]] ===
صرب جومهوریتی ۷ بؤلگه و ۶۳ بلدییهدن عبارتدیر.
# بانیا-لوکا
# دوبوی
# بیئلینا
# زوورنیک
# سارایئوو-رومنییا
# فوچا
# تربینیئ
=== [[برچکو دایرهسی]] ===
== حکومت ==
عالی قانونوئریجی اوْرقان – میلّی پالاتا؛ خالق پالاتاسی.
== سیاست ==
'''سیاسی پارتییالار''':
#. دموکراتیک حرکات پارتییاسی، رهبری S.Tixiچ؛
#. بوسنییا و هرزقووین اۇغروندا پارتییا، رهبری س.خلیلوویچ؛
#. دموکراتیک خالق اتفاقی (بوسنییالیلار)، رهبری F.Abdایچ؛
#. دموکراتیک کروْوات بیرلیگی، رهبری B.Kolak؛
#. صرب دموکرات پارتییاسی، رهبری D.Kaviچ؛
#. بوسنییا و هرزقووین سوسیال – دموکراتیک پارتییاسی، رهبری Z.Laqumciya.
== برچکو دایرهسی ==
برچکو دایرهسی عینی زاماندا هم بوسنییا و هرزقووین فئدئراسییاسینین هم ده صرب جومهوریتی ترکیب حیصّه سیدیر.
== خاریجی علاقهلر ==
== سیلاحلی قوهلر ==
* ایللیک حربی خرجلر – ۲۳۴،۳ ملن. دول. (۲۰۰۴)
== ایقتصادیات ==
* '''ایخراجات''': پالتار، کیمیوی مادهلر، مئبئل.
* '''ایدخال''': ماشین و آوادانلیقلار آلیجی تلاباتی ماللاری، ارزاق ماللاری.
== داشینما و کوممونیکاسییالار ==
== دموقرافییا ==
۲۰۰۷-جی ایلین ژۇئن آیینین ۳۰ – نا اوْلان رسمی تخمینلره اساساً اؤلکهده ۳.۸۴۲.۹۴۲ نفر اهالی یاشاییر.<ref>[http://www.bhas.ba/eng/Default.asp بوسنییا و هرزوقووینا دؤولت آمار آگئنتلیگی]</ref>
=== میللتلر ===
* [[بوشناکلار]] ۴۸% (۲.۱۸۴.۹۶۰)
* [[صربلر]] ۳۷،۱% (۱.۶۸۴.۲۴۰)
* [[کروْواتلار]] ۱۴،۳% (۶۳۷.۰۰۰)
== دیل ==
[[بوشناک دیلی]]، [[صرب دیلی]]، [[کروْوات دیلی]]
== دین ==
*[[ایسلام]] ۵۱% (۲.۳۲۱.۵۲۰)
*[[مسیحیّت]] ۴۷% (۲.۱۳۹.۴۴۰)
[[موسلمانلار]] – ۴۰%
[[پراووسلاو|پراووسلاولار]] – ۳۱%
[[کاتولیکلر]] و [[پروتئستانتلیق|پروتئستانتلار]] – ۱۹%
== ایستینادلار ==
<references/>
== خاریجی کئچیدلر ==
* [http://bhas.ba/eng/Publications.asp?Test=a324r5&Pripadnost=6 آگئنجی فور ایستاتیستیجس اوْف بوسنی و هرزقووین : دئموگراپهی]
* [http://bosnianews.blogspot.com/Bosnia News]
{{بوسنییا و هرزقووین مؤوضوعلاردا}}
{{آوروپا اؤلکهلری}}
{{ایسلام ایشداشلیق تشکیلاتی}}
{{بوسنییا و هرزقووین-قارالاما}}
[[بؤلمه:بوسنییا و هرزقووین| ]]
[[بؤلمه:فدراتیو دؤولتلر]]
== قایناقلار ==
|