1828_اینجی1828_نجی ایل‌ده [[روسیاروسیه|روسیاروسیه]] ایله [[ایران|ایران]] آراسیندا ایمضالانان [[تورکمن‌چای موقاویله‌سی|تورکمن‌چای موقاویله‌سی]]نه اساسن [[قوزئی آذربایجان|قوزئی آذربایجان]]ین [[ناخچیوان|ناخچیوان]] خان‌لیغی و [[ایروان|ایروان]] خان‌لیغی اراضی‌سینده ائرمنی ویلایتی تشکیل ائدیلمیش‌دیر. جمعی‌سی 25 مین ائرمنی‌نین یاشادیغی همین اراضی‌لره قاجار ایران و عوثمانلی ایمپئریاسین‌دان کوتلوی صورت‌ده ائرمنی‌لر کؤچورولموش‌دور کی، ویلایتین ائتنیک ترکیبی روس‌لارین داها لویال قبول ائتدیگی خریستیان‌لارین سای اوستون‌لوگو ایله نتیجه‌لنسین و بونونلا دا ائرمنی ویلایتی‌نین اینظیباتی-اراضی بؤلگوسو مؤحکم‌لندیریلسین.
1918-اینجینجی ایل‌ده مایین 26-دا زاقافقازیا سئیمی بوراخیلدیق‌دان سونرا اولجه گورجوستان، مایین 28-ده ایسه [[آذربایجان|آذربایجان]] و ائرمنیستان اؤز موستقیل‌لیگینی اعلان ائدیر. اییونون 4-ده تورکیه ایله ارمنیستانائرمنیستان آراسیندا باتومدا صولح موقاویله‌سی ایمضالانیر. بو موقاویله‌یه اساسن ارمنیستانائرمنیستان رئسپوبلیکاسی‌نین اراضی‌سی تقریباً 9 مین کو.کم، اهالی‌سی ایسه 321 مین نفر (او جمله‌دن 230 مین ائرمنی، 80 مین موسلمان، 5 مین یئزیدی کوردلری، 6 مین دیگر میللت‌لر) تشکیل ائدیردی. بو رئسپوبلیکانین اراضی‌سینه یئنی-به‌یازید قضاسی، ایروان قضاسی‌نین بئش‌ده اوچو، ائچمیه‌دزین قضاسی‌نین دؤردده بیری، آلئکساندروپول قضاسی‌نین دؤردده بیری داخیل ایدی. <ref>Kazım Karabekirin Kaleminden, Doğunun Kurtuluşu, Ərzurum, 1990, səh. 371.</ref>
[[آلمان|آلمان]] دیپلوماتی بئرنسدورف بو منظره‌نی بئله تصویر ائتمیشدی: "تورکیه ائرمنی‌لره آنجاق سئوان (گؤیچه-مؤلف) گؤلونو ساخلاییب، هانسی کی، چیمه بیلرلر، آنجاق چیخماغا و اؤزلرینی قوروتماغا یئر قالماییب. باتوم موقاویله‌سینه اساسن ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی‌نین اراضی‌سی بیرینجی دونیا موحاربه‌سینهموحاریبه‌سینه قدر ائرمنی‌لرین ایروان قوبئرنیاسیندا کومپاکت یاشادیق‌لاری اراضی‌لره محدودلاشیردی.
=== 1918-اینجینجی ایل‌لرده ارمنی تجاووزو ===
1918-اینجینجی ایل‌ده شرقی آنادولودا قیرغین‌لار تؤرتدیک‌دن سونرا تورک قوشون‌لاری‌نین اؤنون‌دن قاچان ارمنی سیلاح‌لی قوه‌لری ژنرال آندرانیکین کومان‌دان‌لیغی آلتیندا گومرودن قاراکیلسه‌یه، اورادان دیلیجان دره‌سینه و گؤیچه‌یه، سونرا ناخچیوانا، اورادان دا زنگه‌زورا آدلایاراق، همین اراضی‌لردکیاراضی‌لرده کی موسلمان کندلرینی ویران قویموشدو. ائرمنی سیلاح‌لی قووه‌لری‌نین زنگزوردان قاراباغی تهدید ائتمه‌سی آذربایجان حکومتینیحؤکومتینی جدی ناراحات ائدیردی.
1918-جینجی ایلین یاییندا ائرمنی سیلاح‌لی قووه‌لری گؤیچه‌نی دارماداغین ائتدیک‌دن سونرا ناخچیوانی ایشغال ائتمیش اورادان دا زنگه‌زور قضاسینا داخیل اولموش، گوروس ناحییه‌سی‌نی و شوشا یولونو اله کئچیرمیشدی‌لر. بونونلا علاقه‌دار آذربایجان حوکومتیحؤکومتی آوقوستون 15-ده ائرمنیستان حوکومتینهحؤکومتینه اعتیراض نوتاسی گؤندرمیش، ائرمنی سیلاح‌لی قووه‌لری‌نین بو آددیمینی تجاووز کیمی قیمتلن‌دیره‌رک، اگر ائرمنی قوشون‌لاری‌نین آذربایجان اراضی‌سین‌دن چیخاریلماسینا قارشی تدبیر گؤرولمزسه، حادیثه‌لرین سونراکی اینکیشافی اوچون مسولییت‌ین ائرمنیستان حوکومتی‌نینحؤکومتی‌نین اوزرینه دوشه‌جه‌یینی کسکین‌لیک‌له بیلدیرمیشدی. لاکین ائرمنیستان حوکومتیحؤکومتی حیله ایشلدیب آندرانیکین سیلاح‌لی قووه‌لری‌نین ائرمنیستان حوکومتینهحؤکومتینه تابع اولمادیغینی بهانه ائده‌رک، آوقوستون 1-ده بیلدیرمیشدی کی، ژئنئرال آندرانیک و اونون دسته‌سی بوتون‌لوک‌له ائرمنیستان اوردوسونون ترکیبین‌دن سیلینمیش‌دیر. بونا سبب ایسه آندرانیک و اونون دسته‌سی‌نین ائرمنیستان داشناک حوکومتینیحؤکومتینی تانیمادیق‌لارینی بیان ائتمه‌لری اولموشودو. ائله بونا گؤره ده ائرمنیستان حکومتی آندرانیکین و اونون دسته‌سی‌نین عمل‌لرینه جاواب‌دئه اولمادیغینی بیلدیرمیشدی<ref>Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi, f.970, siy. 1, iş 11, v. 193</ref>.
1921-اینجینجی ایل‌ده سووئت عسگرلری ائرمنیستانا داخیل اولوب، موستقیل‌لیگی لغو ائدیب سسری‌نین ترکیبینده ائرمنیستان سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکاسی‌نی یاراتدی‌لار. 1922-1936-اینجینجی ایل‌لرده زاقافقازیا سووئت فئدئراتیو سوسیالیست رئسپوبلیکاسینا داخیل ایدی. 1988-اینجینجی ایل‌ده آذربایجان‌لا داغ‌لیق [[قاراباغ|قاراباغ]] موختار ویلایتی‌نین ایستاتوسو اوستونده موناقیشه‌یه جلب اولونموشدو. بو سببه گؤره 1988-1991-اینجینجی ایل‌لرده 186 مین آذربایجان تورکو، 18 مینه یاخین کورد و 4 مین نفر روس اؤلکه‌دن چیخاریلمیش‌دیر.<ref>[http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100722104153455&ext=pdf Organiztion of Liberation of Garabagh : Statistics of Losses in Armenian-Azerbaijan Wor] In Azerbaijan in 1988 before Garabagh conflict 390 thousand Armenians lived (approximately 6% of Republic's population). Of these 180 thousand lived in Baku and 145 thousand lived in Dag-lyg Garabagh Autonomic Region (DGAR). According to population census in 1989 in Armenia 85 thousand Azerbaijani lived (about 3 % of population). In fact, the figure was higher because in January of 1990 in Azerbaijan 208 thousand former Armenian citizens fled to Azerbaijan were recorded: 186 thousand of Azerbaijani, 18 thousand of Kurds and about 4 thousand Russians. </ref> موناقیشه ایندییه‌دک داوام ائدیر. 1991-اینجینجی ایلدن ائرمنیستان رئسپوبلیکاسی موستقیل اؤلکه‌دیر.
