چک جومهوریتی: نوسخهلر آراسینداکی فرق
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
Vikibot (دانیشیق | چالیشمالار) ک Beautification Vikipediya) (۲.۷) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱۱۶:
}}
چک جۆمهۇریتی — [[اوروپا|اوروپا]]نین مرکزینده یئرلشن بیر اؤلکهدیر.[[پراقا]] چک جومهوریتینین باشکندی و اؤلکله ده ان بؤیۆک شهر<ref>Central Intelligence Agency - CİA - The World Factbook: Europa</ref>
اؤلکه تاریخاً ۲ ویلایتدن - [[بوهمیا]] و [[موراوی]]دان عبارتدیر. [[سیلزی]] توْرپاقلارینین دا بیر حیصّه سی چکلرین اراضیسینه دۆشور. چک جومهوریتی اهالیسینین سایی ۲۰۱۰-جو ایلین مارسین ۳۱-نه اوْلان معلوماتا اساساً ۱۰ ۵۰۹ ۳۷۷ نفردیر<ref>[http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/population]</ref>. اؤلکهنین باشکندی [[پراقا شهری]]دیر. پراقا - ۱ ۲۱۲ ۰۹۷ نفر<ref>http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/characteristics_of_the_capital_city_of_prague</ref> و برنو - ۷۱۹ ۵۵۵ نفر<ref> http://www.czso.cz/eng/redakce.nsf/i/characteristics_of_the_jihomoravsky_region</ref> اهالی ایله چک جومهوریتی ان بؤیوک شهرلریدیر.
== تاریخ ==
[[file:Burgkarlstein01.jpg|thumb|left|220px|کارلشتین قالاسی]]
[[بوهمیا]] بؤلگهسینده یاشایان [[سلتلر]] اؤلکهنین تاریخده معلوم اوْلان ایلک یئرلی اهالیسیدیر. [[V عصر]]ده شرقدن [[ایسلاو]] قبیلهلری گلهرک [[البا]] چایینین وادیسینده یئرلشمیشلر. آلتی عصر عرضینده مۆنتظم اوْلاراق [[ایسلاو]]، [[آلمان]] و [[ماجارلار]]ین ایشغاللارینا معروض قالمیشدیر. [[XIV عصر]]ده قۇرولان آلمان ایمپیراتورلوغو اۇزون ایللر اؤلکهیه حاکم اوْلموش، ۱۷-جی عصرین اوّللرینده [[اوتریش-ماجاریستان ایمپیراتورلوغو]]نا مغلوب اوْلاراق بۇ توْرپاقلاری ایتیرمیشدیر. [[اوتریش]]، [[بوهمیا]] و [[موراوییا]]یا، [[ماجاریستان]] ایسه [[ایسلوواکی]]یا حؤکم ائتمکده ایدی. [[بیرینجی دونیا ساواشی]] نتیجهسینده اوتریش-ماجاریستان ایمپراتورلوغونون ییخیلماسی ایله [[۱۹۱۸]]-جی ایلین اۇکتوبر یندا [[چک ایسلواکی جومهوریتی]] آدییلا موستقیللیکلرینی اعلان ائتدیلر. اؤلکهدهکی اتنیک قروپلاردان آلمانلارین قیاملاری و آلمانین تضییقی ایله بوهمیا بؤلگهسی آلمانلارا وئریلدی ([[۱۹۳۸]]). بیر ایل سوْنرا [[هیتلر]]ین امری ایله آلمان اوْردوسو چخوسلوواکیانی ایشغال ائتدی.
[[ایکینجی دۆنیا ساواشی]] نتیجهسینده [[۱۹۴۵]]-جی ایلده اؤلکه بۇ سفر ده روسیه طرفیندن ایشغال ائدیلدی. چخوسلوواکیانین شرقدهکی روتنیا ایالتینی اؤز توْرپاقلارینا قاتان روسیه، تضییق نتیجهسینده چک کومونیست پارتییاسینی اقتدارا کئچیرهرک سوسیالیست بیر رژیم قوردوردو. یئنی اداره اؤز آنلاییشی گریی آزادلیقلاری محدودلاشدیردی. آزادلیق طرفداری اوْلان کسلری حبسخانا و عقل خسته خانالارینا دولدوراراق اؤلکهنی روسیه نین پیکی دۇرومینه گتیردی. [[۱۹۵۵]]-جی ایلده [[ورشو مۆقاویلهسی تشکیلاتی]] نا داخیل اوْلدو. [[۱۹۶۰]] دان سوْنرا اکینچیلیک کولکتیفلشتیریلدی. نقلیات تیجارت و آغیر صنایع دؤولتلشدیریلدی. مدنیت و دینی اینانجلارا تضییق آلتینا آلیندی. [[۱۹۶۸]]-جی ایلده [[ایستالین]] طرفدارلارینین یئرینه کئچن [[آلکساندر دوبجک]] و [[لودویک سووبودا]] اؤلکهده لیبرال بیر سیاست ایزلهیهرک ایقتصادیاتدا خاریجه آچیلما ایستیقامتینده مۆختلیف اصلاحاتلار ائتدیلر. مطبوعات و نشر قورولوشلارینا آزادلیق وئریلدی. کوممونیزمین دیکتاتورلوق رژیمیندن خلاص اوْلوب اینسانجا یاشاماق اۆچون سی صرف ائدن رهبرلر روسیه ایدارهچیلری طرفیندن شدتله تنقید ائدیلدی. چک ایسلواکیداکی بۇ لیبرال اصلاحاتلار نتیجهسینده بیر پیکینی ایتیرمه قوْرخوسو اشیدن روسیه اؤلکهنی ایشغال ائتدی. اؤلکهلره موستقیللیک شوعارلاری اؤیرهدن روسیه اؤزونون ائتدیی ایشغالا قارشی گلن خالقی اینسافسیزجا تانکلارین پالیترالاری آلتیندا ازدی و اؤلکه ایدارهچیلرینی شدتله جزالاندیردی. یوز مینلرله چک ایسلواکیلی، روس ظلمونه دؤزه بیلمهیهرک اوتریش و آلمان قاچدی.[[۱۹۸۹]] دا بۆتون شرق بلوکو اؤلکهلرینده اوْلدوغو کیمی، چک ایسلواکیدا دا یومشالما سیاستی باشلادی. چوْخ پارتییالی سیستمه کئچیلدی و [[۱۹۹۰]] دا ایلک سربست سئچکی کجیریلدی. کومونیستلر قازانا بیلمهدیلر. میللیتچی پارتییالار اقتدار اوْلدولار. [[۱۹۹۲]] ژۇئنوندا چک وسلوواکی میدانا گتیرن چک و ایسلوواکی جومهوریتیلاریندا آیری-آیری ائدیلن سئچکیلردن سوْنرا ایکی جومهوریتین بیر-بیریندن آیریلماسی گوندمه گلدی. ائدیلن گؤروشمهلر نتیجهسینده [[۲۵ نوْامبر]] [[۱۹۹۲]] گۆنو ائدیلن آندلاشما ایله [[۳۱ دسامبر]] [[۱۹۹۲]] تاریخینده ایکی جومهوریتی بیر-بیریندن آیریلدی.
=== رنسانس دؤورو ===
چکیانین اساسینی قوْیان چک و اوْنون قیزی لیبوشنین نسلینین بیرباشا داوامچیسی — چک حؤکمدارلاریندان بیری، [[XIII عصر]]ین سوْنلاریندا حؤکمدارلیق ائدن [[IV کارل]]دیر. اوْنون دؤورونو چکیانین رنسانس دؤورو حساب ائتمک اوْلار. کارلین حؤکمدارلیغی ارفهسینده مقدس [[ویتا معبدی]]، [[کارلاوف کؤرپوسو]]، سایسیز-حسابسیز سارایلار، قصرلر تیکیلیب. محض بۇ ارفهده چکدا [[آوروپا]]نین ان یاشلی [[بیلیم یوردو]]لریندن بیری آچیلیر. چک تاریخینده تبلیغاتچی و اصلاحاتچی [[یان قوس]]ون امه یی دانیلمازدیر. اوْ، [[کاتولیک|کاتولیک کلیساسینین]] عدالتسیز مؤوقیینی، کاسیبلارا قارشی موناسیبتینی آچیق-آشکار گؤسترمیشدیر. بۇ
موقعیت گؤره، اوْنو تونقالدا یاندیرمیشدیلار.
=== چک ایسلواکی ===
[[ایکینجی دۆنیا ساواشی]]نین باشا چاتماسیندان سوْنرا [[سوسیالیست بلوکو]]نا قاتیلان [[چک ایسلواکی]] [[۱۹۶۸]]-جی ایلده سووت قوشونلارینین [[پراقا باهاری]] آدی ایله تاریخه دوشن، سوسیالیزمدن اۇزاقلاشما مئیللرینین قارشیسینی ساواش موداخیله یوْلو ایله آلماسیندان سوْنرا [[۱۹۹۰]]-جی ایله قدر کومونیست رژیمی ایله ایداره اوْلونموشدور. چک و ایسلوواکی جومهوریتی اوْلماقلا ایکی فدراسییا سوبیکتینین بیرلشمهسیندن یارانان چک ایسلواکی ۳۵۰ عضولو فدرال مجلیس طرفیندن ایداره اوْلونوردو. فدرال مجلیس بۆتون اؤلکهدن سئچیلن ۲۰۰ دپوتاتلی خالق مجلیسیندن و هر فدراسییا سوبیکتیندن ۷۵ عضو اوْلماقلا ۱۵۰ دپوتاتلی میللت مجلیسیندن عبارت ایدی. دؤولت باشچیسی، باش ناظیر و نازیرلر فدرال مجلیس طرفیندن اؤز عضولری آراسیندان سئچیلیردی. [[۱۹۸۹]]-جو ایلده شرقی آوروپانین سوسیالیست بلوکو اؤلکهلرینده باش قالدیران دموکراتیکلشمه و چوخپارتییالی سیستمه کئچید، چکدا دا مۆشاهیده اوْلوندو. [[۱۹۹۰]]-جی ایلده ایلک چوخپارتییالی سئچکیلر کچیریلدی. ۱۹۹۲-جی ایلین ژۇئنوندا چک ایسلواکی تشکیل ائدن چک و ایسلوواکی جومهوریتیلاریندا آیری-آیری سئچکی کچیریلدی. چکداکی سئچکیلرده غالیب گلن [[واتسلاو کلاوس]] باش ناظیر اوْلدو. بۇ سئچکیلردن سوْنرا آپاریلان دانیشیقلاردان سوْنرا [[۳۱ دسامبر
]] [[۱۹۹۲]]-جی ایلده ایکی جومهوریتی بیر-بیریندن آیریلدی.
== ایقلیم و طبیعی احتیاطلار ==
دنیزدن اۇزاق مرکزی آوروپا اؤلکهسی اوْلان چک، دیگر مرکزی آوروپا اؤلکهلرینده اوْلدوغو کیمی قیشی سرت کئچن قۇرو ایقلیمه مالیکدیر. یایی سرین کئچن اؤلکهده، ایللیک اوْرتا تِمپراتور ایلدن ایله فرقلنیر. قیشدا اؤلکهده هاوا هر زامان صیفیر درجهدن آشاغی اوْلور. ایللیک اوْرتا یاغینتی بؤلگهلره گؤره ۱۰۰۰-۱۵۰۰ مم آراسیندا دییشیر. یۆکسکلییی چوْخ اوْلمایان دوزنلیک بؤلگهلرده یاغینتی میقداری ۱۰۰۰ مم اطرافیندا اوْلور، یۆکسک داغلیق اراضیلرده داغلارین یاغیش بۇلودلارینی توتماسی و سیخلاشدیریجیلیق وظیفهسی گؤرمهسی، ایللیک یاغینتی میقدارینین اوْرتا حسابلا ۱۵۰۰ مم اطرافیندا اوْلماسینی تامین ائدیر. یاغینتیلار قیشدا عمومیتله [[قار]] شکلینده اوْلور.
چکیانین ۳۰%-i مشهلرله اهاتلنمیشدیر. اؤزلله بوهمیا داغلاری و [[کارپات]]لارین یۆکسک بؤلگهلرینده اینیارپاقلی مشه بؤلگهلری، یۆکسکلییی چوْخ اوْلمایان یئرلرده قایین، پالید و گورژن مشهلری اۆستونلوک تشکیل ائدیر. مشهلیک بؤلگهلرده یاشایان وحشی حئیوانلار - چؤل دونوزو، چؤل پیشیی و داغ کچیسیدیر. یئرآلتی احتیاطلاری محدوددور. آوروپانین ان چوْخ اورانوس چیخاران اؤلکهسی اوْلان چکدا [[کؤمور]]، [[ایستیبیوم]]، ماقنزیت، [[جیوه]]، [[قرافیت]]، کاولین و آز میقداردا نفت ده چیخاریلیر. چیخاریلان اورانوسین میقداری، بۇ ماده نین ایستراتژی اهمیتی باخیمیندان آچیقلانمیر.
== ایقتصادیات ==
چک صنایعیه آرخالانان ایقتصادیاتا مالیکدیر. سوسیالیزم ایدارتمه اۆصولو زامانی توْرپاقلار دؤولتینکیلشدیریلهرک کوللکتیو اکینچیلییه کچیلدی. بۇ سمرهلیلییی آشاغی سالدی و اؤلکه اوولکیندن داها چوْخ ارزاق محصولو ایدخال ائتمک مجبوریتینده قالدی. ان اهمیتلی اکینچیلیک محصوللاری [[بۇغدا]]، [[آرپا]]، [[یولاف]]، [[چوودار]]، [[قارغیدالی]]، [[چوغوندور]]، [[کارتوف]] و [[بالقاباق]]دیر. حئیواندارلیق گئنیش تشککول تاپمیشدیر. ان چوْخ ائو حئیوانلارینین یتیشدیریلدیی اؤلکهده بؤیوک باش حئیوانلارین سایی کیچیک باش حئیوانلارین ساییندان چوْخدور. مشهلردن الده ائدیلن محصوللار احتیاجی اؤدمکله یاناشی، ایخراج دا ائدیلیر. یئرآلتی احتیاطلاری اؤلکهنین احتیاجینی اؤدمدیی اۆچون بۇ ماللاری ایدخال ائتمک مجبوریتیندهدیر. [[دمیر]] کوندنساتینین اهمیتلی قیسیمینی ایدخال ائتمهسینه باخمایاراق دۆنیادا [[پولاد]] ایستهصالیندا ایلک اوْن اؤلکه ایچینه گیره بیلمکدهدیر. شرق بلوکو اؤلکهلرین ماشین، کیمیوی ماده، سیلاح، تکستیل محصولو احتیاجلارینین بؤیوک بیر کیمینی چک جومهوریتی قارشیلاماقدادیر.
== اهالی ==
چک جومهوریتی اهالیسینین %۹۴.۲ سی چکلردن عبارتدیر. کیچیک آزلیقلار اوْلاراق ایسلوواک (%۱.۹) و آلمانلار(%۰.۴) واردیر. آیریجا اؤلکهده لهیستانلیلاردا یاشاییر. اهالیسینین بؤیوک اکثریتی شهرلرده یاشاییر. اهالینین ان سیخ اوْلدوغو یئرلر باشکند پراقا ایله پیلسن، برنو و اوْستراوادیر.
== نقلیات ==
چک اینکیشاف ائتمیش آوتوموبیل و دمیر یوْلو شبکهسینه مالیکدیر. دمیریوللارینین دؤردده بیرینده الکتریکلی قاتارلار چالیشماقدادیر. [[پراقا]] و اؤلکهنین دیگر بؤیوک شهرلری هاوا نقلیاتی ایله بیر-بیرینه باغلیدیر.
== کؤپوکلو ایچکیلر دیاری ==
چکدا [[پیوه]] چکمه صنعتی گئنیش یاییلیب. چکلرده پیوه نسیللری بیرلشدیرن دَیَر کیمی قیمتلندیریلیر. پیوهنین مشهور بودوار نؤعو بیر چوْخ ویتامینلرله زنگیندیر. بۇ پیوهنین سویو ۳۰۰ متر درینلییی اوْلان آرتزیان قویوسوندان چیخاردیلیر.
== چک سوونیرلری(سوغات) ==
خانیملار اۆچون ان سئویملی و دَیَرلی هدیّه
کیمی تانینان چک [[سوونیر]]لری دۆنیادا مشهوردور. "موزِر" فیرماسینین [[سوونیر]] - بولور قابلاری آدیندان سؤز ائتدیرمیی باجاریر. چکدا مشهور اوْلان داها بیر آکسِسوار - دۇزلارا هوپدورولان گۆلدور. بئله گۆل اۇزونمودّتلی قالیر.
== یئمک ==
<gallery>
VeproKnedloZelo-00.jpg
Chlebicky.JPG
</gallery>
== ایستینادلار ==
<references/>
== بیرده باخ ==
{{چک کۇنولاردا}}
{{آوروپا اؤلکهلری}}
{{آوروپا بیرلییی}}
{{ناتو}}
[[بؤلمه:چک| ]]
== قایناقلار ==
|