قاراباغ اراضیسینده ان قدیم دؤورلره عایید یئرلر آشکار اولونموشدور. 1968-جی ایلده آزیخ ماغاراسیندا آزیخانتروپون چنه سومویو تاپیلمیشدیر. چوخ گومان کی، آزیخ آداملاری بورادا 250-300 مین ایل بوندان اول یاشامیشلار. بوتون تاریخ بویو قاراباغ آذربایجانین آیریلماز حیصه سیحیصه‌سی اولموشدور. عرب خیلافتینین ایشغالی و قافقاز آلبانییاسی دؤولتینین سوقوتوسوقوطو ایله یئددی-دوققوزدوققوزونجو عصرلرده قاراباغین تاریخینده اهمیتلی دییشیکلیکلر باش وئرمیشدیر.
عرب ایشغالی نتیجه‌سینده آلبانییانین خریستیان اهالیسینین اکثریتی ایسلامی قبول ائتدی، قالانلاری، خوصوصیله آلبانییانین قاراباغ یوکسکلیکلرینده یاشایان اهالی ایسه دؤرددؤردونجو عصرده آلبانییانین دؤولت دینی ائلاناعلان اولونموش خریستیانلیقدان ایمتیناع ائتمه‌دی. اون دوققوزدوققوزونجو عصرین اوللرینده شیمالی آذربایجان اراضیلرینین روسییا طرفیندن ایشغالیندان سونرا ائچمیدزینین تزییقیتضییقی و ایصرارلی موراجیعتلری نتیجه‌سینده روس چارینین آلبان کاتالیکوسونون لغوی باره‌ده قراری قاراباغ یوکسکلیکلرینین آلبان اهالیسینین گورجولشدیرمه و ائرمنیلشدیرمه پروسئسینین باشلانغیجینی قویدو. قاراباغ ساجیلر، سالاریلر، شددادیلر، آتابیلر، هولاکیلر (ائلخانیلر)، قاراقویونلو، آغقویونلوآغ‌قویونلو کیمی عربلرین ایشغالیندان سونرا آذربایجاندا بیری بیرینی عوض ائتمیش موختلیف موسلمان دؤولتلرینین ترکیبینده اولموشدور. آذربایجان صفویلر دؤولتینین (1501) یارانماسی بوتون آذربایجان تورپاقلارینین مرکزلشدیریلمه‌سینین اساسینی قویدو. صفویلر طرفیندن یارادیلمیش دؤرد عیالتدنایالتدن بیرینین آدی قاراباغ و یا گنجه ایدی. صفویلر دؤولتینین مؤوجودلوغونا سون قویموش نادیر شاهین اؤلوموندن سونرا آذربایجاندا یئنی موستقیل و یاری-موستقیل دؤولتلر، خانلیقلار و سولطانلیقلار یاراندی. اونلاردان بیری قاراباغ خانلیغی ایدی. قاراباغ خانلیغی آذربایجانین گؤرکملی دؤولت خادیملریندن بیری اولان پناهه‌لیپناهعلی بی جاوانشیر طرفیندن یارادیلمیشدیر. اونون اوغلو ایبراهیم خانین دؤورونده قاراباغ خانلیغی داها دا گوجلندی. 1805-جینجی ایلده ایبراهیم خان روسییا[[روسیه]] سیلاهلیسیلاحلی قوووه‌لرینین کوماندیری پ.د.سیسیانوو ایله کورکچایداکۆرک‌چایدا موقاویله ایمضالادی. کورکچایکۆرک‌چای موقاویله‌سینه اساسن قاراباغ خانلیغی موسلمان – آذربایجان تورپاغی کیمی روسییایاروسیه‌یه بیرلشدیریلدی. کورکچایکۆرک‌چای موقاویله‌سی قاراباغین، اونون داغلیق بؤلگه‌سی ده داخیل اولماقلا، تاریخی آذربایجان تورپاغی اولدوغونو ثوبوت ائدن ان موهوم سندلردن بیریدیر. شیمالی آذربایجانین ایشغالیندان سونرا بو تورپاقلاردا مؤوقئعیینی مؤحکملندیرمک مقصدی ایله چاریزم ائرمنیلشدیرمه سییاستینی تطبیق ائتمه‌یه باشلادی. 1828-جینجی ایل تورکمنچایتۆرکمنچای موقاویله‌سی و 1829-جونجو ایل ادیرنه موقاویله‌سینه اساسن [[ایران]] و تورکییه‌دن[[تورکیه]]دن کؤچورولموش [[ائرمنیلر]] قاراباغ دا داخیل اولماقلا شیمالی آذربایجاندا مسکونلاشدیریلدیلار. 1918-جینجی ایل مایین 28-د،ده، تخمینن 100 ایللیک روسییاروسیه موستملکه‌سیندن سونرا آذربایجان خالقی شیمالی آذربایجاندا یئنی موستقیل دؤولتینی یاراتدی. آذربایجان خالق جومهوریتی قاراباغ اوزرینده ده سیاسی حاکیمیتی ساخلادی. عئینی زاماندا، یئنی یارانمیش ائرمنیستان (ارارات) رئسپوبلیکاسی دا قاراباغا قارشی اساسسیز اراضی ایدیعالاری ایله چیخیش ائتدی. قاراباغی اله کئچیرمک مقصدی ایله بو دؤورده ائرمنیلر اوللر ده حیاتا کئچیردیکلری سویقیریم آکتلارینی تؤرتمه‌یه داوام ائتدیلر. وزیتلهوضعیتله علاقه دارعلاقه‌دار اولاراق، 1919-جونجو ایلین یانواریندا آذربایجان هؤکومتیحؤکومتی شوشا،[[شوشا]]، جاوانشیر، [[جبراییل]] و زنگزورزنگه‌زور قزالارینیقضالارینی احاطه ائدن باش قاراباغ عیالتینیایالتینی یاراتدی. 1920-جینجی ایل آپرئلین 28-ده آذربایجاندا سووئت دؤولتینین برقرار اولماسیندان بیر نئچه ایل سونرا، 1920-1923-جونجو ایللرده حیاتا کئچیریلمیش مقصدیؤنلو تدبیرلر نتیجه‌سینده کئچمیش قاراباغ خانلیغینین ترکیبینده اولموش آذربایجان تورپاقلاری اؤزلرینین عنعنه ویعنعنه‌وی تاریخی و گئوجوغرافی بوتؤولوگونوبوتؤولویونو ایتیردی. سووئتلشدیریلدیکدن سونرا آذربایجان داغلیق قاراباغا موختار ویلایت ستاتوسو وئرمه‌یه مجبور ائدیلدی. بئله‌لیکل،بئله‌لیکله، آذربایجانین آیریلماز حیصه سیحیصه‌سی اولان قاراباغ صونعی شکیلده آران و داغلیق حیصه لرهحیصه‌لره بؤلوندو. بوتون بو تاریخی عدالتسیزلیکلره باخمایاراق، داغلیق قاراباغ موختار ویلایتینین سیاسی، سوسیال، ایقتیصادی و مدنی اینکیشافینی تمینتامین ائتمک اوچون آذربایجان بو بؤلگه‌ده کومپلئکس ایصلاحاتلار حیاتا کئچیردی. آما یئنه ده ائرمنی سئپاراتچیلاری اؤز منفور سییاستلرینی حیاتا کئچیرمه‌یه و بونونلا دا آذربایجانا جیدی زییانزیان وورماغا داوام ائتدیلر. سسری-نین سوقوتو عرفهسوقوطو سیندهعرفه‌سینده اونلار اؤز فعالیتینی سورعتلندیردیلر. آذربایجانا قارشی تجاووزکار موحاریبهباشلاندیموحاریبه باشلاندی. سسری-نین سوقوتوسوقوطو عرفه سیندهعرفه‌سینده اونلار اؤز فعالیتینی سورعتلندیردیلر. ائرمنیستان آذربایجانا قارشی تجاووزکار موحاریبه یه باشلادی. 1992-جینجی ایلین فئورال آییندا 25-دن 26-سینا کئچن گئجه ائرمنی تئررور قروپلاشمالاری 366-جینجی موتواتیجیموتوآتیجی آلایین دستگیله خوجالیدا[[خوجالی]]دا 20-جینجی عصرین ان دهشتلی قیرغینلاریندان بیری اولان خوجالی سویقیریمینی تؤرتدی.
