|
زلزله چوْخلو اؤلکهلرده و قارهلرده و دنیز ایچره اوْلابیلر. هابئله [[یانارداغ]]لار پۆسکۆرماقدا زلزله اوْلار.
زلزله سایی ریشتر ایله دیر و بیر حساب سایی زلزلهنین انرژیسین و گۆجون بیلیندیریر.
یئرین مۆختلیف داشلاردان تشکیل اوْلۇنماسی، یئرین داخیلی قاتلاریندا اوْلان دما و فیشار فرقی نتیجهسینده لیتوْسفئرده مۆختلیف پروْسئسلر گئدیر. بو پروْسئسلر منشهیینه گؤره داخیلی (ائندوگئن) و خاریجی (ائکزوگئن) اوْلۇر. داخیلی پروسئسلر یئر سطحینده یوکسکلیک و چؤککلیکلری یارادیر. داشلارین یاتیم فورمالارینی پوْزۇر، وۇلکان و زلزهلهلری یارادیر. لیتوْسفئرده چاتلارین، قیریشیقلارین عمله گلمهسی ایله موشاهیده اوْلۇنان شاقۇلی و اۇفۇقی حرکتلر تئکتوْنیک حرکتلر آدلانییر. بو پروسئسلرین تأثیری نتیجهسینده داش لایلاری اۇفۇقی، ماییلی، شاقۇلی وضعیت آلیر و یا چاتلارلا مۆختلیف حیسهلره آیریلیر<ref>Stephen Marshak, Earth: Portrait of a Planet (New York: W. W. Norton & Company, 2001): 305–6.</ref>.
شاقۇلی حرکتلر - دوزهنلیکلره نیسبتهن داغلاردا داها سۆرعتله گئدیر. یئرین داخیلینده باش وئرن پروسئسلر سطحده تدریجی، چۆخسرلیک قالخما و ائنمهیه سبب اوْلۇر. مثلاً: هۆلند اؤلکهسی هر ایل ۳ م.م. ائنیر، سکاندیناوییا یاریمآداسی ایسه ۱ س.م. قالخیر. شاقۇلی حرکتلر نتیجهسینده ائنمیش ساحه قرابئن (گودال)، قالخمیش ساحه ایسه هورست آدلانیر. قرابئنلرین سو ایله دولماسی نتیجهسینده بایکال، اۇرمییه و وان کیمی گؤللر یارانیب. قرابئن و هورستلار پیلله شکلینده اوْلدوقدا فایادلانیر. اۆفۆقی حرکتلر ده شاقۇلی حرکتلر کیمی تدریجهن باش وئریر. تئکتونیک چاتلارلا پارچالانمdشپارچالانمېش لیتۇسفئر تاوالاری اۆست اؤرتوک سطحی ایله ایلده ۲-۳ س.م. سۆرعتله «سۇرۇشهرک» حرکت ائدیر. اۇفۇقی حرکتلر نتیجهسینده ائنمیش ساحه آنتیکلینال (Anticline) و قالخمیش ساحه ایسه سینکلینال (Syncline) آدلانیر<ref>"Liquefaction," in Earthquake Glossary of the United States Geological Survey, date accessed: April 23, 2017. https://earthquake.usgs.gov/learn/glossary/?term=liquefaction</ref>.
زلزلهنی «سئیسموْقراف» آدلی جیهازلا اؤلچۇرلر. زلزلهلر داغdدdجیداغېدېجی تأثیرینه گؤره ۱۲ ردهلی ریشتئر جدولی ایله قیمتلندیریلیر. باش وئرن داغdنتdلاراداغېنتېلارا گؤره زلزلهلر مئرکاللی جدولی ایله قیمتلندیریلیر. زلزلهلر یئر قابdغینینقابېغینین فعال وۇلکانیزم زۇنالاریندا داها چوخ تکرارلانdرتکرارلانېر. هر ایل دونیادا ۱۰۰ مینلرله زلزله باش وئریر کی، اونلارین دا ۱۵-۲۰-سی داها فلاکتلی اوْلۇر. اونلار اساساً اوکئانلاردا باش وئریر<ref>Simon J. Day, "Landslides," in Encyclopedia of the Natural World Ser.: Encyclopedia of Islands ed. Rosemary Gillespie and David Clague (California: University of California Press, 2009): 535.</ref>.
یئرین داخیلینده زلزله تؤرهدن حرکتلرین باش وئردیگی یئره زلزله اوْجاغdاوْجاغې و یا هیپوسئنتر دئییلیر. زلزله اوْجاغdنdناوْجاغېنېن اوزرینده اوْلان یئر سطحینه زلزله مرکزی و یا ائپیسئنتر دئییلیر. یئرالتی تکانلار زلزلهدن ان قیسا مسافه قت ائتدیی اۇچون ان گۇجلۇ داغdنتdداغېنتې ائپیسئنترده باش وئریر. ائپیسئنتردن آرالاندdقجاآرالاندېقجا داغdنتdداغېنتې و اینسان تلفاتی آزالdرآزالېر. زلزله اوْجاغی درینده یئرلشدیکجه زلزله داها گئنیش اراضینی ایحاطه ائدیر. زلزله اوْجاغی دایازدا یئرلشدیکده ایسه زلزهلهنین یئر سطحینده یایdلدdغییایېلدېغی ساحه کیچیک اوْلسا دا، داها چوخ داغdنتdداغېنتې تؤرهدیر. زلزلهلر چوْخ گۇجلۇ وۇلکان پارتلاییشی نتیجهسینده ده باش وئریر. دونیادا ان گۇجلۇ زلزلهلر آمئریکانین باتdباتې ساحیلیندهکی کوردیلیئر-آند داغلاریندا، جنوبی آوروپا ایله آسییا آراسdنداکیآراسېنداکی آلپ-هیمالیا داغلیق قورشاغdندا،قورشاغېندا، ساکیت اوکئانdناوکئانېن باتی ساحیلیندهکی مۇعاصیر گئوسینکلینال قورشاقدا (یاپونییا، ایندونئزییا، فیلیپپین و س.) باش وئریر. آوسترالییا، برازیلییا یایلاسی، لابرادور یارdمآداسdندایارېمآداسېندا ایسه زلزلهلر دئمک اوْلار کی، باش وئرمیر. ایزوسئیسلر- سئیسمیک خریتهلرده –عئینی گۆجلۆ سئیسمیک تکانلارین حیسس اوْلۇندۇغۇ منطقهلری بیرلشدیرن خطلردیر. مانتییانین یوخارdیوخارې حیسهسیندهکی اریمیش ماددهلر – ماقما یوکسک فیشار آلتdنداآلتېندا داخیلی پروسئسلر نتیجهسینده یئر قابdغdنداقابېغېندا عمله گلمیش چاتلارلا یوخارdیایوخارېیا دوْغرۇ حرکت ائدیر. ماقمانین بیر حیسهسی یئر سطحینه چاتمامdشچاتمامېش سوْیۇیۇب یئر قابdغdنdنقابېغېنېن مۇختلیف حیسهلرینده قالdر،قالېر، دیگر حیسهسی ایسه یوکسک فیشار آلتdنداآلتېندا سطحه چdخاراقچېخاراق سئل کیمی آخیر. سطحه چیخمیش ماقما – لاوا آدلانdرآدلانېر. لاوا سوْیۇدۇقدان مۆختلیف هۆندۆرلۆکلۆ تپهلر عمله گتیریر کی، بونا وۇلکان دئییلیر. «ووْلکان» قدیم رومالیلاردا اوْد تانریسیدیر. ماقمانdنماقمانېن یئر سطحینه چdخدdغیچېخدېغی کانالا وۇلکان بوغازdبوغازې دئییلیر. وۇلکان پۇسکۇرمهسی زامانی عمله گلمیش تپهنین زیروهسیندهکی چؤککلییه کراتئر دئییلیر. کراتئردن یئر سطحینه چوْخلۇ میقداردا قاز، سۇ بۇخارd،بۇخارې، وۇلکانیک توْز، کۆل و لاوا چdخdرچېخېر. دیامئتری ۱،۵ ک.م-دن بؤیۆک اوْلان کراتئر کالدئرا آدلانdرآدلانېر. ائروزییا و دئنوداسییا پروسئسلری وۇلکان داغdنdداغېنې آشdندdرdر،آشېندېرېر، لاکین وۇلکان بوْغازdندابوْغازېندا قالdب،قالېب، سوْیۇیاراق برکیمیش لاوا-نئکک آدلانان قایالی رئلیئف عمله گتیریر. بوغاز و کراتئر وۇلکانdنوۇلکانېن اجزاسdاجزاسې دیر. وۇلکانلار - فعالییتده اوْلان و سؤنمۇش وۇلکانلارا بؤلۆنۆرلر. پۆسکۆرمهسی بشریتین یادداشdندایادداشېندا قالان وۇلکانلار فعالیتده اوْلان وۇلکان آدلانdرآدلانېر. دونیادا ۸۱۷ فعالیتده اوْلان وۇلکان مؤوجود دور کی، اونلارین ۶۲۰ - سی یاخdنیاخېن کئچمیشده پۆسکۆرۆب. بو وۇلکانلارین ۷۵%-ی ساکیت اوْقیانوسdناوْقیانوسېن «اودلو حلقهسینده» (مس. کلیوجئوسکایا سوپکا، فودزییاما و س.) و ایندونئزییا آدالارdندادیرآدالارېندادیر. بوندان باشقا گونئی آوروپا و آند داغلارdنداداغلارېندا دا چوْخلۇ فعالیتده اوْلان وۇلکان مؤوجود دور. فعالیتده اوْلان وۇلکانلاردان - وئزووی، ائتنا، ایسترومبولی (ایتالییا)، هئکلا (ایسلاندییا)، کامئرون (آفریقا)، فودزییاما، آزو (یاپونییا)، کلیوچئوسکایا سوپکا (روسیه)، اوریسابا، تاخامولکو، پوپوکاتئپئتی (شیمالی آمئریکا) - شیمال یاریمکورهسینده؛ کیلیمانجارو (آفریقا)، کوتوپاخی، سان-پئدرو، رویس، لیولیالاکو (ج. آمئریکادا)، ائرئبوس (آنتارکتیدا)، کراکاتاو (ایندونئزییا) -گونئی یاریمکۆرهسینده یئرلشیر. دونیادا فعالییتده اوْلان ان یوکسک وۇلکان گونئی آمئریکاداکی لیولیالاکو (۶۷۲۳ v) داغdداغې دیر. یئر کۆرهسینده فعالیتده اوْلان وۇلکانلارا نیسبتهن سؤنموش وولکانلار داها چوخدور. اونلارین پۆسکۆرمهسی حاقّیندا هئچ بیر تاریخی معلۇمات یوْخدور. قافقازdنقافقازېن ان هۆندۆر زیروهلری ائلبروس، کازبئک، آذربایجانداکی - بؤیۆک اdشdقلی،اېشېقلی، قdزdلبوْغاز،قېزېلبوْغاز، ساوالان سؤنمۆش وۇلکانلاردیر<ref>[http://oceantoday.noaa.gov/tsunamistrikedestruction/ Tsunami Strike Japan] – Ocean Today</ref>.
زلزله و وولکانلار اساساً داغلیق اراضیلرده - لیتوسفئر تاوالارdنdنتاوالارېنېن سرحددینده گئنیش یایdلdبیایېلېب. قدیم پلاتفورما ساحهلرینده (دوزهنلیکلرده) زلزله و وۇلکانلارا راست گلینمیر. وۇلکانلارین بیر نؤعی اوْلان پالچdقپالچېق وۇلکانلاری پۆسکۆردوکلری لاوانdنلاوانېن دماسdنdندماسېنېن آز اوْلماسdاوْلماسې ایله فرقلنیرلر. لاوانdنلاوانېن ترکیبینده سۇ چوْخ اوْلدۇغۇنا گؤره سdیdقسېیېق پالچdغاپالچېغا اوخشار گیللی کۇتله کیمی آخیر و ایچریسیندن قاز قابارجdقلارdقابارجېقلارې چdخdرچېخېر. بو وۇلکانلارا ان چوْخ نفتلی-قازلی ساحهلرده راست گلینیر و اوْنلاردان مۆعالیجه مقصدی ایله ایستیفاده ائدیلیر. وۇلکان بوْرۇسۇنۇن اطرافیندا توپلانان کسهکلی پالچdقپالچېق-برئکچی آدلانdرآدلانېر. آذربایجان پالچdقپالچېق وۇلکانلارdنdنوۇلکانلارېنېن ان چوْخ یایdلدdغییایېلدېغی اراضیلردندیر (خصوصیله آبشئرون و قوبوستاندا). وۇلکان و زلزلهلرین یایdلدdغییایېلدېغی بعضی اراضیلرده یئرالتdیئرالتې سۇلار عادتن یوکسک دمایا مالیک اوْلۇر. بۇ سۇلاردا چوْخلۇ دۇز و قاز اوْلدۇغۇ اۇچۇن اوْنلار معدنی سۇلار آدلانdرآدلانېر. سولارdنسولارېن ایستی اوْلماسdنااوْلماسېنا سبب یئر سطحینه یاخdنیاخېن اوْلان قاینار ماقمانین تأثیریدیر. ایستی سۇلار یئرین داخیلیندهکی چاتلارلا سطحه چdخdر،چېخېر، بولاق شکلینده چای و دنیزلره تؤکۆلۆر. بعضهن یئرآلتی سۇلار یوکسک فیشارآلتdندافیشارآلتېندا سطحه چdخاراقچېخاراق فوواره وۇرۇرلار<ref>Kirk, R.M (1977). "Rates and forms of erosion on intertidal platforms at Kaikoura Peninsula, South Island, New Zealand". New Zealand Journal of Geology and Geophysics 20 (3): 571–613. DOI:10.1080/00288306.1977.10427603.</ref>.
== عمومی معلومات ==
زلزله یئرده باش وئرهن دینامیک پروسئسلر نتیجهسینده باش وئریر. بونون بیر نتیجهسی کیمی لای تئکتونیکاسdنیتئکتونیکاسېنی گؤسترمک اوْلار. یئرین اؤزهیی و قابdغیقابېغی آراسینداکی لیتوسفئر لایلار زلزلهلرین یارانماسdندایارانماسېندا بؤیۇک روْل اوینایdرلاراوینایېرلار. زلزلهلر اساساً بۇ لایلارdنلایلارېن سرحد زۇنالاریندا عمله گلیرلر. مۆختلیف لایلارdنلایلارېن بیر-بیرینه نظرهن سۆرۆشمهسی و توْققۇشماسی یئرآلتی تکانلارا سبب اوْلۇرلار. یئرآلتdیئرآلتې داشلارین کسیجیلیک مؤحکملیگی حددی کئچدیکده اوْنلار بۇرادا یارانان گرگینلیگی سdچرایdشلاسېچرایېشلا بوشلایdربوشلایېر و نتیجهده یئرآلتdیئرآلتې تئکتونیک تکانلار باش وئریر. یارانان ائنئرژینین قیمتی هیدروژئن بومباسینین گۆجوندن ده ۱۰۰ دفعه چوْخ اوْلماسی معلۇمدۇر. بۇ گرگینلیک بۇشالماسی لایلارdنلایلارېن سرحد زۇنالاریندا باش وئردیگی کیمی، اوْنلارین اوْرتا حیسسهلرینده، مؤحکملیگی ضعیف زۇنالاردا دا یارانا بیلر.
زلزلهنین دایم باش وئردیگی یئرلر سئیسمیک قۇرشاق آدلانdرآدلانېر. دونیادا ۲ سئیسمیک قۇرشاق وار. آلپ-هیمالیای قۇرشاغd،قۇرشاغې، آرام اوْقیانوس قۇرشاغdقۇرشاغې.
یئر قابdغdنdنقابېغېنېن درینلیکلرینده توْپلانان پوْتئنسیال ائنئرژینین تأثیری ایله یئر سطحینین آنی واخت عرضینده تیترهمهسینه زلزله دئییلیر. زلزلهنی اؤیرهنهن علم سئیسمولوژییا (زلزله شناسی) آدلانdرآدلانېر. زلزلهلر عمله گلمه شرایطینه گؤره ۲ یئره آیریلیر: 1.وۇلکان منشألی زلزهلهلر.(وولکان پۆسکۆرمهسیندن) 2.تئکتوْنیک منشألی زلزلهلر.(لیتوسفئر تاوالارینین سرحددیندهکی داخیلی گرگینلیکدن). زلزله ۱۲ ردهلی ریشتئر مئقیاسdمئقیاسې ایله اؤلچۆلۆر.
■ ۱۰ دقیقه دوام ائدن ۷ ریشتئر زلزله ۲۵۰۰۰ تی.ائن.تی-نین عئینی واختدا پارتداماغdناپارتداماغېنا برابردیر.■
■ ۱۰ ریشتئر زلزله ۱۰۰ک.م-ی، ۳۲ سانییهیه قت ائدیر.■
== زلزهلهلرین نؤعلری ==
مۆعاصیر علم زلزلهلری ۳ تیپه آیdرdرآیېرېر:
# دئنوداسییا زلزلهلری
== دئنوداسییا زلزلهلری ==
دئنوداسییا زلزلهلری تورپاغا سۆزۆلهن سۇ، اوْنۇن بعضی حیسسهلرینی حل ائدیر و اؤزۇ ایله آپارdرآپارېر. یئرآلتdیئرآلتې سۇلار داغdدdجیداغېدېجی فعالییتی آسانلdقلاآسانلېقلا حل اوْلان داشلاردا، مثلاً، داش، دوز، گیپس، اهنگداشی و اینکیشاف ائتدیی یئرلرده میدانا چdخdرچېخېر. بۇ سۇلارین یئرینه بوْشلۇقلار و یا ماغارالار عمله گلیر. زامان کئچدیکجه همین بوشلوقلارین تاوان حیسسهلری آغdرلdقآغېرلېق قوهسینین تأثیری آلتdنداآلتېندا آشاغی اۇچۇر و شیددتلی یئره دیهرک زلزلهنین عمله گلمهسینه سبب اوْلۇر.
موشاهیدهلر گؤستریر کی، اۇچما بیردن-بیره باش وئریرسه، زلزله بیر نئچه دقیقهدن آرتیق داوام ائتمیر. بعضهن سئیسمیک حرکتلر بیر نئچه زلزله شکلینده مئیدانا چdخdرچېخېر. بیر ضربهنین آردdنجاآردېنجا ایکینجی و سونراکیلار حیسس اوْلۇنۇر: بۇرادا آیرdآیرې-آیرdآیرې زلزلهلر آراسdنداکیآراسېنداکی فاصیله بیر نئچه گون اوْلا بیلر. همین حادیثهنین سببی اوْدۇر کی، عمله گلمیش باش ضربه همین ماغارانین باشقا یئرلرینده و قونشو ماغارالاردا مۇوازینتین پوْزۇلماسی و علاوه اۇچقۇنلارdناۇچقۇنلارېن عمله گلمهسینه سبب اوْلۇر.
== وۇلکانیک زلزلهلر ==
۲-جی تیپ زلزلهلر وۇلکانیک فعالییتله علاقهدار دیر. بۇرادا وۇلکان فعالییتینین ان دهشتلی دؤورۆنو خاطdرلاماقخاطېرلاماق کیفایتدیر: هر بیر پارتلایdشپارتلایېش زامانی مۆختلیف بؤیۇکلۇکده اوْلان برک پۆسکۆرمه محصوللاری آتdلdر،آتېلېر، کراتئرین دیبی تیترهییر. پۆسکۆرمهدن اؤنجه وۇلکان اطرافیندا حیسس اوْلۇنان مۆختلیف یئرآلتئ ضربهلر بو قبیلدندیر. وۇلکانیک زلزلهلرین سببلری اۆستدهکی لایلارdنلایلارېن فیشارینا اۆستون گله بیلمهیهن قازلارین پارتلاماسیندان عیبارتدیر. یئرین تیترهمهسینین بؤیۆک قۆوهیه چاتماغdناچاتماغېنا باخمایاراق، اونلار بؤیۆک ساحهیه یایdلایایېلا بیلمیر.
== تئکتونیک زلزلهلر ==
۳-جۆ تیپ زلزلهلر یئر قابdغdنداقابېغېندا قdرdشdقلارdنقېرېشېقلارېن و چاتلارdنچاتلارېن عمله گلمهسی ایله علاقداردیر.
زلزلهلرین آنجاق اؤنمسیز حیسسهسی وۇلکانیزم، ماغارا تاوانلارdنdنتاوانلارېنېن اۇچماسd،اۇچماسې، شاختالاردا اۇچقۇنلارdناۇچقۇنلارېن باش وئرمهسی ایله علاقداردیر. دئمک اوْلار کی، زلزلهلرین هامیسی تئکتونیک زلزلهلردیر. کۆرهمیزین داخیلینده تأثیر ائدن داخیلی قۇوهلر تدریجهن توْپلانیر و هر هانسی بیر یئرده داشلارین مۆقاویمت ائتمه قابیلیتیندن آرتdقآرتېق اوْلدۇقدا، همین داشلارین بیردن-بیره پارچالانماسdپارچالانماسې و یا چاتلاماسdچاتلاماسې باش وئریر. پارچالانما، هر طرفه یایdلماقدایایېلماقدا اوْلان و اؤز یوْلۇندا راست گلن ماددهلری رقصی حرکته گتیرهن ائلاستیک دالغالار یارادdریارادېر. داشلارین ایلک پارچالانما یئری زلزلهنین مرکزی اوْلۇر. مرکزده زلزله همیشه قdساقېسا مۆددتلی اوْلۇر. ان گۆجلۆ تکانلار دا بئله بیر نئچه سانییه داوام ائدیر. یالنیز شیلیده اوْلان زلزلهلر بیر نئچه اون سانییه داوام ائدیب. توپلانمdشتوپلانمېش ائنئرژینین آزاد اوْلماسی سۆرعتله باش وئریر: ائنمه، قالخما، اۆفیقی جهتده سۆرۆشمه و یا مورککب حرکتله پارچالانما یایdلdریایېلېر. ▼
▲زلزلهلرین آنجاق اؤنمسیز حیسسهسی وۇلکانیزم، ماغارا تاوانلارdنdن اۇچماسd، شاختالاردا اۇچقۇنلارdن باش وئرمهسی ایله علاقداردیر. دئمک اوْلار کی، زلزلهلرین هامیسی تئکتونیک زلزلهلردیر. کۆرهمیزین داخیلینده تأثیر ائدن داخیلی قۇوهلر تدریجهن توْپلانیر و هر هانسی بیر یئرده داشلارین مۆقاویمت ائتمه قابیلیتیندن آرتdق اوْلدۇقدا، همین داشلارین بیردن-بیره پارچالانماسd و یا چاتلاماسd باش وئریر. پارچالانما، هر طرفه یایdلماقدا اوْلان و اؤز یوْلۇندا راست گلن ماددهلری رقصی حرکته گتیرهن ائلاستیک دالغالار یارادdر. داشلارین ایلک پارچالانما یئری زلزلهنین مرکزی اوْلۇر. مرکزده زلزله همیشه قdسا مۆددتلی اوْلۇر. ان گۆجلۆ تکانلار دا بئله بیر نئچه سانییه داوام ائدیر. یالنیز شیلیده اوْلان زلزلهلر بیر نئچه اون سانییه داوام ائدیب. توپلانمdش ائنئرژینین آزاد اوْلماسی سۆرعتله باش وئریر: ائنمه، قالخما، اۆفیقی جهتده سۆرۆشمه و یا مورککب حرکتله پارچالانما یایdلdر.
یئر داخیلینده زلزلهیه سبب اوْلمۇش ایلک حرکتین باش وئردیگی یئره هیپوسئنتر دئییلیر.
*چوْخ بؤیۆک درینلیکلی زلزلهلری(هیپوسئنتر ۳۰۰-۷۰۰ کم درینلیکده یئرلشیر)
یئر کۆرهسینده باش وئرهن زلزلهلر داها چوخ سطح و نوْرمال زلزلهلردیر. چوخ بؤیۆک درینلیکلی زلزهلهلر عادتاً ساکیت اوکئان "اودلو قؤوسو"ده باش وئریر.زلزله اوجاغی نه قدر دریندیرسه دالغالارین تأثیر ائتدیی اراضی ده بیر او قدر گئنیش اوْلۇر.زلزله اوجاغینین یئر سطحینه پئرپئندیکولیار پرویئکسییاسی "ائپیسئنتر" آدلانdرآدلانېر <ref>[http://www.bakspt.narod.ru/FenBK/Tebiet-Elmleri/vusale-sadiqova/tebietshunastligin-esaslari.doc Təbiətşünaslığın əsasları]</ref>.
== قایناقلار ==
| 