عبدالرئوف فطرت: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

'''عبدالرئوف فطرت''' (۱۸۸۶، [[بوخارا|بخارا]]، [[بوخارا امیرلیگی|بخارا امیرلیگی]] - ۱۹۳۸، [[تاشکند]]، [[اؤزبکیستان شوروی سوسیالیست جومهوریتی]]) بؤیوک تورک تاریخچی، یازیچی، شاعیر، ترجمه‌چی، دیلچی و سیاستچیسی. عبدالرئوف فطرت [[جدیدچیلیک]] حرکتینده چالیشانلاردان بیری و [[اورتا آسیا]]دا ان آدلیم جدیدچی ایدی. [[تورکیه|تورکیه‌ده]] گنج تورکلر حرکتیندن الهاملانیب، بخارادا «یاش بخارالیکلر» (گنج بخارالیلار) حزبینی اساس قویوبدور.

عبدالرئوف فطرت میلادی ۱۸۸۶-جی ایلده [[بوخارا|بخارا]] شهرینده ضیالی بیر عائله‌ده آنادان اولموشدور. آتاسی تجارت ایشی ایله مشغول اولماسی اوچوناۆچون ۱۹۱۸-جو ایله‌جه [[کاشغر]] شهرینده قالاردی. عبدالرئوف اوشاقلیق چاغلاریندا آناسی بی‌بی‌جان تربیه‌سینده اولدو و اوندان [[امیر علیشیر نوایی|نوایی]]، [[اویسی]]، [[زیب‌النسا|زیب النساء]]، [[بیدل]] و [[فضولی]] کیمی بؤیوک شاعرلرین غزللرینی دینله‌دی.<ref>{{وب قایناقلاماسی |یازار = |باغلانتی= http://kutubxona.com/Turkum:Abdurauf_Fitrat|باشلیق= عبدالرئوف فطرت|دیل= اؤزبک تورکجه‌سی| یاییملاییجی = کتبخانه (Kutubxona)|تاریخ = |یوخلاما تاریخی= |آرشیو باغلانتی‌سی= |آرشیولنمه تاریخی= }}</ref> ایلک تحصیلینی اسکی میر عرب مدرسه‌سینده آلدی. میلادی ۱۹۰۲-۱۹۰۳-جو ایللرده آتاسی ایله بیرلیکده حج سفرینه چیخدی و اونو اداء ائتمک یولوندا حجاز، آنادولو، قافقاز، ایران، افغانیستان و هیندوستاندا سیاحت ائتدی. ۱۹۰۶-جی و ۱۹۰۸-جی ایللر آراسیندا روسیه‌نین [[قازان]]، [[نیژنی نووقورود|نیژنی نووگرود]]، [[سنت پترزبورق|سنت پترزبورگ]]، [[یاروسلاول]] و [[موسکو]] شهرلرینده اولدو. ایگیرمینجی عصرین باشلانیشیندا تشکیل تاپان [[تربیه اطفال]] جمعیتی یاردیمی ایله ۱۹۰۸ ایله ۱۹۱۳-جو ایللر آراسیندا [[ایستانبول|استانبولدا]] واعظان مدرسه‌سینده تحصیل ائدیب و ادبی یارادیجیلیغا باشلادی. استانبولدا تحصیل آلدیغی ایللرده عبدالرئوفون بیلیمی و ذهنینین تیزلیگی اوچوناۆچون استادلار و معلّملر اونا «دانشمند» تخلّوصونو وئرمیشدیلر. تحصیل دوامیندا فطرت اؤز یوردداشلاری ایله بیرلیکده [[ایستانبول|استانبولدا]] «بخارا تعلیمِ معارف جمعیتی»ـنی تاسیس ائتدی. بو جمعیت بخارالیلارین اؤزآرا مادّی-معنوی ییغیشماسی وظیفه‌سینده ایدی. بو دؤورده گنج تورکلر انقلابی یئنی بیر حرکت اولاراق استانبولدا آغیر سیاسی فضا یاراتمیشدی. بو سیاسی وضعیت و گنج تورکلر حرکتینین دوشونجه‌سی عبدالرئوف فطرته ده اثر گؤرستدی. بو شرایطده فطرت شرق ادبیاتی، صنعتی و تاریخینی اوخویوب اؤرگشدی. ترقّیده اولان تورک ادبیاتی واسطه‌سییله غرب ادبیاتینی دا تانیدی. غرب و شرق آراسیندا اختلافلاری اؤز گؤزویله گؤروب بونون ندنلرینه درینجه فیکیرلشدی.

فطرت وطنی [[بوخارا|بخارایا]] قاییداندان سونرا بیر [[جدیدچیلیک|جدیدچی]] صفتینده خلقی معرفت و مدنیّته چاغیرماق اوچوناۆچون یورولمازدان چالیشدی. او معلّم صفتینده بخارانین بؤلگه‌لرینه گئدیب، [[جدیدچیلیک]] غایه‌لرینی تبلیغ ائتدی. میلادی ۱۹۱۵-جی ایلدن «[[یاش بخارالیکلر]]» حرکتینین سول قاناتینا باشچیلیق ائتدی. ۱۹۱۶-جی ایله‌جه بیرلیکده اولان بخارا جدیدچیلری، ایکی قسمه بؤلوندو. [[عبدالواحد برهانوف]] باشچیلیغیندا اولان بؤلوم قدیم یولو دوام ائدیب، یالنیز معرفت و مدنیت تبلیغی یولونو توتدو. باشقا بؤلوم، عبدالرئوف فطرت و [[فیض الله خوجایئو]] کیمی کیمسه‌لر باشچیلیغی ایله معرفت و مدنیت ساحه‌سینده چالیشماقدان علاوه، [[محمد عالیم خان|بخارا امیری]] ایله ده قارشی قارشییا دوردولار. بو بؤلونوشه اوچ سبب واریمیش:

فطرت روسیه حاکمیتینده اولان [[اورتا آسیا|اورتا آسیا بؤلگه‌سی]] اوچوناۆچون ۱۹۱۷-جی ایلین اوکتوبر آیینین واقعه‌لرینی «یورد قایغیسی» آدلاندیرمیش. ۱۹۱۷-جی ایلین نووامبر آیینین ایگیرمی یئتدیسینده خوقند دؤولتینین قورولماسیندان سئوینن فطرت، بو گونه «میلّی لیلة القدریمیز» آدینی وئرمیشدیر. لکن فطرتین سئوینجی دوامسیز اولوب، ۱۹۱۸-جی ایلین فئوریه آییندا خوقند حکومتی، بولشئویکلر و [[ائرمنیلر|ارمنیلرین]] [[داشناکسوتون]] حزبی حمله‌سییله [[مسلمان|مسلمانلارین]] آزادلیغینین فیکرینی باشلاریندا داشییان چوخلو اینسانین قانینین آخماسی ایله سونا چاتدی. بو واقعه تاریخده [[خوقند واقعه‌سی]] آدی ایله تانینمیش دیر.

۱۹۱۸-جی ایلین مارس آییندا اولان [[کولئسوف واقعه‌سی|کولئسوف واقعه‌سیندن]] سونرا [[تاشکند|تاشکنده]] کؤچوب، تورکیستان مسلمان دارالفنونی یانیندا تشکیل تاپان دارالمعلّمینده دیل و ادبیات درسی وئردی. ۱۹۱۹ ایله ۱۹۲۰-جی ایللر آراسیندا [[افغانیستان امیرلیگی|افغانیستان امیرلیگینین]] [[تاشکند|تاشکندده]] اولان وکالتخانه‌سینده ترجمه‌چیلیک ائتدی. تاشکندده گئچیردیگی گونلرده داها آرتیق علم، ادبیات و ایجاد ساحه‌سینده چالیشدی و درسلیک کیتابلاری حاضیرلادی. «چیغاتای گورونگی» آدلی علمی-ادبی تشکیلاتا اساس قویوب، اؤزو ده اوندا فعالیت ائتدی. ۱۹۲۰-جی ایلین آوریل آییندا، ضیالیلار اولادینین وطن سئورلیک و میلّت سئورلیک روحیّاتیندا تربیه‌سی اوچوناۆچون «تاڭ» (دان، فلق) مجله‌سینین نشرینه چالیشدی. «تاڭ» مجله‌سینین شعاری اولان «دوشونجه دییشیلمه‌یینجه باشقا دییشیلمه‌لر اساس توتماز»، فطرتین او ایللرده‌کی چالیشمالاری و هدفینی افاده ائدیردی. مجله‌ده «چیغاتای گورونگی» عضولرینین بؤیوک قیسمی اشتراک ائتمیشدی لکن مجله‌نین اوچ ساییسیندان سونرا نشری دایاندیریلدی.

[[بخارا خلق شوروی جومهوریتی|بخارا خلق جومهوریّتینین]] قورولماسیندان سونرا، ۱۹۲۱-جی ایلده فطرت [[بوخارا|بخارایا]] تکلیف ائدیلیب و او ایلدن معارف ناظری اولاراق ایشه باشلادی. معارف ناظیرلیگیندن سونرا باشقا دؤولت وظیفه‌لرینده ده اولدو. فطرت چالیشماسی ایله بخارالی یئتمیش ایگید یئنی بیلیملرین تحصیلی اوچوناۆچون [[آلمان|آلمانا]] گؤندریلدی. فطرت چالیشمالاری نتیجه‌سینده بخارا خلق جومهوریّتینین رسمی دیلی «[[تورک دیلی]]» اعلان ائدیلدی. دؤولت تئاترینی تشکیل ائدیب، اونون ایشلرینی تاشکنددن [[منان اویغور|منّان اویغور]] و [[عبدالحمید چولپان|چولپانا]] تاپشیردی، داهی وقف ایشلرینی ده [[منوّر قاری عبدالرشیدخانوف|منوّر قاری عبدالرشیدخانوفا]] تکلیف ائتدی.

فطرتین یارادیجیلیغی اوچ چاغا بؤلونه‌بیلر؛ بیرینجی ۱۹۰۹-جو و ۱۹۱۶-جی ایللر آراسیندا [[تورکیه|تورکیه‌ده]] اولان واقعه‌لردن اثرلنمیش زمان، ایکینجیسی ۱۹۱۷-جی و ۱۹۲۳-جو ایللر آراسیندا ملّی استقلال غایه‌سینه کؤره قلم سوردوردوگو زمان، اوچونجوسواۆچونجوسو ۱۹۲۳-جو و ۱۹۳۷-جی ایللر آراسیندا [[شوروی]] گیزلین گوجلری نظارتینده اولان و یالنیز علمی ایشلر ایله چالیشدیغی زمان.

فطرت ایکی دیللی ادیب ایدی و [[تورکجه|تورک]] ادبیاتیندان علاوه [[تاجیک دیلی|تاجیک]] ادبیاتینا دا بؤیوک خدمتلر ائتمیشدیر. او ۱۹۰۵ ایله ۱۹۰۷-جی ایللر آراسیندا «مناظره» ([[هیندوستان|هیندوستاندا]] فرنگی ایله [[بوخارا|بخارالی]] بیر مدرّسین بیر نئچه مسئله‌لر و اصول جدید خصوصوندا ائتمیش مناظره‌لری) اثرینی یاراتمیشدیر. «صیحه»، «سیّاحِ هیند» (بیاناتِ سیّاحِ هیند)، «رهبرِ نجات» و «تاریخِ اسلام» اثرلرینی ده [[تورکیه|تورکیه‌ده]] تحصیل چاغیندا یازمیشدیر. ۱۹۰۸-جی ایلده «مناظره»، ۱۹۱۰-جو ایلده «صیحه» و ۱۹۱۳-جو ایلده «سیّاحِ هیند» [[ایستانبول|ایستانبولدا]] و ۱۹۱۵ ایله ۱۹۱۶-جی ایللرده «رهبر نجات» و «عائله» کیتابلاری [[باکی|باکیدا]] نشر ائدیلمیشلر. فطرتین بو اثرلری چوخ قیسا زماندا عموم ملّت آراسیندا یاییلدی و باشقا دیللره ده ترجمه ائدیلدی. بونلاردان علاوه اونون «مولودِ شریف»، «ابو مسلم» و «بگیجان» اثرلری و شعرلری «آینا»، «ترقّی»، «صدای تورکیستان»، «توران»، «حریّت» و «بخارای شریف» کیمی جریده‌لرده نشر اولوندو. اونون، سؤزو سورولن «مناظره» و «سیاح هیند» اثرلری، ایگیرمینجی عصرین باشلانیشیندا [[تورکیستان|تورکیستاندا]] اویانیش حرکتینه بؤیوک ایز بوراخدی و گنجلرین باخیشینی دییشمکله اونلاری [[جدیدچیلیک]] غایه‌لرینه جذب ائتدی. سونرالار، اؤزللیکله [[ايستالین|استالین]] تمیزله‌مه‌لری دؤورونده، بو اثرلر اوچوناۆچون فطرت ملّتچیلیک، تورکچولوک و ایسلامچیلیغا متهم اولدو.

فطرتین اثرلرینین بؤیوک بیر قیسمی اجتماع، دین و معرفته گؤره دیر. او ۱۹۱۴ ایله ۱۹۱۶-جی ایللر آراسیندا «نجات یولو»، «عائله» و «مولود شریف یا کی مرآت خیر البشر» کتابلارینی نشر ائتمیشدیر. ۱۹۱۷ ایله ۱۹۲۰-جی ایللر آراسیندا «اوخو»، «شرق سیاستی»، «آغلا اسلام» اثرلرینی و ۱۹۲۵-جی ایلده ایسه «مختصر اسلام تاریخی» اثرینی یازمیشدیر. فطرت ذکر اولان اثرلرینده بیر طرفدن اؤز دؤورونون اجتماعی و سیاسی واقعه‌لرینی سؤز قونوسو اولاراق نظرده آلمیش، بیر باشقا طرفدن ایسه ایسلام دونیاسی اوچوناۆچون اؤز اهمیتینی ساخلایان لکن عموم جماعته آیدین اولمایان مسئله‌لرله مشغول اولموشدور. تاجیک دیلینده یازیلان «نجات یولو» کتابیندا، فطرت تفسیر، حدیث، فقه، کلام، دیلچیلیک، ریاضیات، نجوم و بونلار کیمی باشقا دینی و طبیعی علملرله علاقه‌لی دانیشمیشدیر و اونلارین بیر مدنیت اوچوناۆچون نه درجه‌ده اهمیتلی اولماسینی گؤرستمیشدیر. او عائله رساله‌سینده عائله‌نین جمعیت و انسان حیاتینداکی نقشینی آچیقلاییب، عائله عضولرینین بیر بیرلری ایله علاقه‌ده حقوقلارینا گؤره ده سؤز آچمیشدیر.

فطرتدن بیزه چاتان اؤزبک تورکجه‌سی شعرلر ۱۹۱۷-جی ایلدن سونرایا عاید دیر. فئوریه اینقیلابیندان سونرا تورکیستان خلقلرینین ایستیقلالی اوچوناۆچون بؤیوک بیر فرصت دوغولموشودو. فطرت بو دؤورده مستملکه‌چیلیک زنجیرلرینی پارچالاییب، میلّی ایستیقلال اوچوناۆچون ساواشا چاغیران شعرلر یازماغا گیریشدی و داها چوخ آدلیم اولان «یورت قایغوسی» شعرینی آنا یوردونو ارکین گؤرمک آرزیسی ایله یازدی. اونون باشقا آدلیم شعرلریندن بیری «مرّیخ اولدوزونا» شعری دیر. آذربایجان تورکجه‌سینه یاخینلاشدیریلمیش بو شعری بورادا اوخویابیلرسینیز:

۱۹۹۱-جی ایلده [[اؤزبکیستان]] مستقللیگیندن سونرا، [[اؤزبک تورکجه‌سی]] درام ادبیاتینین یایقینلاشماسی اوچوناۆچون چالیشما اوچوناۆچون عبدالرئوف فطرته وفاتیندان سونرا [[علیشیر نوایی آدیندا اؤزبکیستان جمهوریّتی دؤولت مکافاتی]] وئریلدی. بوندان علاوه [[اؤزبکیستان مستقللیک نیشانی|مستقللیک نیشانی]] اونا وئریلیب، [[تاشکند]] و [[بوخارا|بخارادا]] اونون آدینا مدرسه‌لر آچیلدی. ۱۹۹۶-جی ایلده بخارادا فطرت ائو-موزه‌سی آچیلدی و بخارا شهرینده فطرت مجسمه‌سی یئرلشدیریلدی. فطرت دوغومونون ۱۱۰ ایللیگی مناسبتییله [[اؤزبکیستان|اؤزبکیستاندا]] اؤلکه مقیاسیندا مراسملر گئچیریلدی.

عبدالرئوف فطرت اؤزبکیستان اؤلکه‌سینده دیل و ادبیات ساحه‌سینده چالیشمالاری، بخارا خلق جمهوریّتینده ائتدیگی خدمتلری و یازدیغی کیتابلار اوچوناۆچون یاخشی بیر کیمسه تانینسادا، ایران اؤلکه‌سینده وضعیت فرقلی دیر. فطرتین ماوراء النهر بؤلگه‌سینده تاجیک ادبیاتیندا رمان یازما اساسچیلیغینا اعتراف ائدن ابراهیم خدایار، اونو خائن و خیانتینین باشلانغیچینی استانبولدا تحصیل ایللری بیلدیریر. داها فطرتی پان تورکیست و کومونیست اولماق و اسلام دینی ایله قارشی اولماقلا سوچلاییر.<ref>{{وب قایناقلاماسی |یازار = |باغلانتی= https://www.isna.ir/news/8807-00358.122010/%D8%A7%D8%A8%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%8A%D9%85-%D8%AE%D8%AF%D8%A7%D9%8A%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D9%86%D8%AA%D8%B4%D8%B1-%D9%85%D9%8A-%D9%83%D9%86%D8%AF-%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%AA-%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D8%AE%D9%8A%D8%A7%D9%86%D8%AA-%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%A6%D9%88%D9%81-%D9%81%D8%B7%D8%B1%D8%AA|باشلیق= ابراهيم خدايار منتشر مي‌كند: خدمت‌ها و خيانت‌هاي عبدالرئوف فطرت‌ بخارايي به زبان فارسي|دیل= فارسجا| یاییملاییجی = ایسنا|تاریخ = |یوخلاما تاریخی= |آرشیو باغلانتی‌سی= |آرشیولنمه تاریخی= }}</ref> بو بیر حالدا دیر کی کمونیسم ایله پان تورکیسم بیری بیرییله قارشی دوشونجه اولمالاری اوچوناۆچون بیر چاغدا بیر کیمسه‌ده ظاهر اولابیلمزلر. ابراهیم خدایار، فطرتی بیر حالدا اسلام دینی ایله قارشی آدلاندیریر کی فطرت اؤز «رهبر اسلام (نجات یولو)» کیتابیندا مسلمانلارین و مسلمانلار ایچینده تورکلرین آرخادا قالمالارینین سببینی ایزله‌ییب جواب تاپانمایاندان سونرا قرآن کریمه اوزلنیب دئییر:

ابراهیم خدایار فطرتدن، بخارا خلق جمهوریتینین رسمی دیلینی تورکجه ائتمه‌سی اوچوناۆچون رضایتسیزلیگینی بیلدیریر. محمدجان شکوری بخارایی دا عبدالرئوف فطرتین تاجیک ادبیاتینا ائتدیگی خدمتلره اعتراف ائدیب لکن اونلارا باخمایاراق «چنگیز پرستی» آدینی اونون باشقا فعالیتلرینین بیر قیسمینه قویور. محمدجان شکوری یازدیغی مقاله‌ده عبدالرئوف فطرتین اؤزبک کؤکلو اولماسینی قبول ائتمه‌ییب بخارا اهلینی ده تاجیک بیلدیریر. بوندان علاوه یازیچی بو مقاله‌ده عبدالرئوف فطرتی دیندن دؤنموش آدلاندیریر.<ref>{{درگی قایناقلاماسی |سوْی آد= شکوری بخارایی|آد= محمدجان|یازار باغلانتی‌سی= |تاریخ= |باشلیق= از معارف پروری تا چنگیز پرستی|باغلانتی= | درگی = نامه فرهنگستان| جیلد= | سایی= | صفحه‌لر= |دیل=| فوْرمت= | یوخلاما تاریخی= |آرشیو باغلانتی‌سی= |آرشیولنمه تاریخی= }}</ref> لکن فطرتین اؤز یازیلاریندان بو ادّعایا بیر قرینه ذکر ائتمه‌ییر. سؤزو سورولن مقاله‌ده یازیچی فطرتین تاجیک ادبیاتیندان دؤنمه‌سینی و اؤزبکجه یازماسینی چنگیز ایله تیمور روحونا اوزلشمه ایله برابر یازمیشدیر. فطرتین بخارا دا حاکمیت دؤورونده یانلیشلاری اولسا دا، لکن ایراندا اونون نقدی علم اساسیندا یوخ، ملّتچیلیک اساسیندا اولموشدور.

[[بؤلمه: تورک تاریخی]]

[[بؤلمه: تورک یازیچیلار]]