علم: نوسخهلر آراسینداکی فرق
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
بدون خلاصۀ ویرایش |
Vikibot (دانیشیق | چالیشمالار) اوچون»»»اۆچون |
||
خط ۱:
{{سئچیلمیش مقاله}}
[[File:Tycho instrument sextant mounting 19.jpg|thumb|left|300px|آسترونومی علمینین آیارلاریندان]]
'''بیلیم''' یوخسا '''علم''' ایدراکین بیر فورماسی اولماقلا، طبیعتین اؤیرنیلمهسی، جمعیتین و تفکورون اینکیشافی
</ref><ref>Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, IV c., səh. 40.</ref>
== علم ندیر؟ ==
بیلیم و یا علم،<ref>[http://www.tdk.gov.tr/TR/sozbul.ASPX?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF05A79F75456518CA&Kelime=ilim "İlim". ''TDK Güncel Türkçe Sözlük''. Türk Dil Kurumu.] URL erişim tarihi: 19 may 2008.</ref> فیزیکی و طبیعی کایناتین قورولوشونون و داورانیشلارینین تجروبه و موشاهیدهلر واسیطهسیله سیستماتیک بیر شکیلده آراشدیریلماسینی ده ایحاطه ائدن اینتللکتوال (ذهنی) و پراکتیک (عملی)ایشلر بوتونو.<ref>"science." Oxford Dictionary of English 2e, Oxford University Press, 2003.</ref> علم؛ سبب، ماراق و مقصد بسلهیهن بیر فاکت اولاراق گونوموزه قدر بیر چوْخ آلت دالا (خولا-بولومه) بؤلونموش، اینسانلارین داها یاخشی حیات شرطلرینه قوووشماسینا، وار اولمایان فاکتلاری تاپماسینا و یئنی شئیلر اؤیرنمهسینه اؤن آیاق اوْلموشدور. بوتون علم ساحهلری کایناتین بیر حیصهسینی اؤزونه مؤوضوع اولاراق سئچیر، تجروبی اوصوللارا و حقیقته سؤیکنهرک قانونلار چیخارماغا چالیشیر.<ref>[http://www.tdkterim.gov.tr/?kelime=bilim&kategori=terim&hng=md. ''TDKBilim ve Sanat Terimleri Ana Sözlüğü''. Türk Dil Kurumu.] URL daxil edilmə tarixi: 16 Ekim 2010.</ref> علم؛ تمللری سنت طرفیندن آتیلمیش، هر مرحلهده سنت و یارادیجیلیقلا بسلنهرک اینسانلارین حیات شراییطینی یاخشیلاشدیرماق
[[File:Magnet 4.jpg|thumb|275px|left| مایع نیتروژن(نیتروژن) سویودولموش یوکسک-ایستیلی سوپرالتکهنین (ابررسانا) اوزرینده آسیلی دایانان بیر ماقنیت (مغناطیس).]]
خط ۳۳:
علمین یازیدان داها اول اورتایا چیخدیغی بیلینمکدهدیر.<ref name="britannica">"history of science." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 09 Haziran 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/528771/history-of-science>.</ref> بۇ سببله، خوصوصیله آنتیک چاغلارداکی علمی کشف، فیکیر و کشفلری آراشدیرماقدا آرخولوژیانین (باستان شناسی) اهمیتلی بیر یئری واردیر. مثلاً آرخولوژی موختلیف کشفلرین آراشدیریلماسی سوْنراکی تاریخ چاغلارداکی ایلک اینسانلارین موختلیف موشاهیدهلر ائتدیگی معین اوْلونموشدور؛ مثلاً مؤوسوملری (فصللری) تعقیب ائتمیشلر. آفریقادا اوْلان و ائ.ا ۳۵۰۰۰ ایله م.اؤ. ۲۰۰۰۰ <ref>[http://www.math.buffalo.edu/mad/Ancient-Africa/ishango.html An old mathematical object.] (Eski bir matematik nesnesi.) URL erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.</ref> ایللری منشألی موختلیف تاپینتیلار، زامانی اؤلچمهیه داییر موختلیف سیناقلارین ایزلرینی داشیییرلار.<ref>[http://etopia.sintlucas.be/3.14/Ishango_meeting/Mathematics_Africa.pdf Mathematics in (central) Africa before colonization.] (Kolonizasyon öncesi Afrika'da Matematik.) URL erişim tarihi: 10 Temmuz 2008.</ref>
بونونلا بیرلیکده تکنولوژی اینکیشافین یانیندا علمی فعالیتلرین خوصوصیله م.اؤ. ۲۵۰۰-جی ایلده سیخلاشدیغی و تعجیل قازاندیغی معین ائدیلمیشدیر.<ref name="britannica"/> بونون خوصوصیله آرخیتکتورا (معماری) بیر چوْخ نومونهسی بۇ گون ده گؤروله بیلر؛ استون هنج کیمی بؤیوک ایستروکتورلار (سازهلر) معین علمی و تکنولوژی اینکیشاف، خوصوصیله ده موختلیف اینکیشاف ائتمیش ریاضیات معلوماتلاری اولمادان ائدیله بیلمزعابیدهلری <ref name="britannica"/>. مثلاً بۇ دؤوردکی چوخو ایستروکتورلار هئچ اولماسا پیفاگور قایداسی اولمادان ائدیله ایستروکتوردور، بونا و بنزری دیگر تاپینتیلارا اساسلاناراق، پیفاگور قایداسینین (نظریه فیثاغورث) پیفاگوردان مینلرله ایل اول اینسانلار طرفیندن بیلیندیگی معین ائدیلمیشدیر.<ref name="britannica"/> نئجهکی آنتیک میصیرلیلر کیمی بیر چوْخ خالقدان چوْخ ائرکن تاریخلرده ریاضی تدبیرلر گؤرولمکدهدیر. آنتیک میصیرلیلر م.اؤ. 4200-جی ایلده 365 گوندهلیک بیر تقویم چیخارمیش اوْلدوقلاری کیمی، م.اؤ. ۳۱۰۰-جی ایلین تاریخلی بیر گورزه عددی اولاراق میلیونلاری ایفاده ائتمک
[[File:Ebers7766.jpg||thumb|240px|left| ائبئرس پاپیروسو (تخمیناً م.اؤ. ۱۵۵۰) آنتیک میصیردهکی طیبی تطبیقلر و معلوماتلاری ائحتیوا ائدن بیر پاپیروستور. پاپیروسته شیشلرین (تومورلارین) و آبسهلری جراحی موعالیجهسیندن، دئپرئسسیا (افسردگی) و دری خستهلیکلرینه قدر چوْخ موختلیف طیبی مؤوضوعلارا توخونولموشدور.]]
خط ۴۰:
نئجه کی دینی آچیلاردا ساخلایان، سیخلیقلا ریاضیات کیمی دیگر علم ساحهلریله بیرلیک ائدیلن آسترونومی ایشلری آنتیک چاغدالاردا بؤیوک بیر اهمیت و یئر کسب ائدیر.<ref name="britannica"/> آستونومیله علاقهلی فئنومئنلرین ریاضی تظاهورلرینه آنتیک مسوپوتامیاداکی علمی فعالیتلرده راست گلینمکدهدیر.<ref name="britannica"/> چینده تقویمسل احتیاجلارا جاواب وئرهجک آسترونومی فعالیتلری اوْلدوغو کیمی، مسوپوتامیادا ریاضی اینکیشافدان فایدالانیلاراق پلانئتلرین (گزگتلر، سیارهلر) دؤنگولرینی (چرخهلرینه)، مؤوقعلرینه داییر حسابلامالار گورولمكدهایدی.<ref name="britannica"/> ریاضی اینکیشافدان آیری بیر شکیلده آسترونومی ایشلری و آنلاییشی اوْرتا آمریکا مرکزلی مایا سیویلیزاسیاسیندا اؤزونه یئر تاپمیشدیر؛ خوصوصیله تقویمسل ایشلر و گونش و آی توتولمالارینین حئسابلانماسی موهوم یئر توتموشدور.<ref name="britannica"/>
بونلارین خاریجیندکی علملرین ده کؤکلرینی آنتیک چاغدا تاپماق مومکوندور. مثلاً بیولوژیا (زیست شناسی) سیویلیزاسیانین اینکیشافیندان چوْخ اوللر ایجتماعی معنادا اهمیتلی بیر رول آلمیش، خوصوصیله اکینچیلیک باخیمیندان چوْخ موختلیف حادیثهلر اوْلموش، اینسانلار بیر چوْخ حئیوانی ائوجیللشدیرمیشدیر (اهلیلشدیرمیشدیر).<ref name="britannica"/> بیتکیلرین آراشدیریلماسی نتیجهسینده بیر چوْخ شئی کشف ائدیلمیشدیر؛ مثلاً آرخولوژی تاپینتیلارین بابیللیلرین خورما آغاجینین ائشئیلی اورئدیغینی (نژاد جنسی) کشف ائتمیش، توزجوقلاری چاتیل اوْلدوقلارینی و توزجوقلاری دیشیل بیتکیلره کؤچورولهرک تؤرمهنین تامین ائدیله بیلهجهیینی ثبوت ائتمیشلر.<ref name="britannica"/> آنتیک چاغلاردا آیریجا بیولوژیله بیرلیکده اولاراق طیبی ایشلرده ائدیلمیش، چین، میصیر و هیند یاریمآداسینداکی موختلیف سیویلیزاسیالار فرقلی شفالی بیتکیلری معین طیبی و آناتومیک (تشریحی) پروبلملر
=== علم و فلسفه ===
خط ۵۲:
=== علم ساحهلرینین اینکیشافی ===
==== آسترونومی و فیزیک ====
[[File:Astrolabe dsc03864.jpg|1569-جی ایلدن قالما بؤیوک بیر اوستورلاب. اوستورلابلار هم آسترونومی هم ده ناویگاسیوندان یوکسکلیک اؤلچمک
[[File:Copernican heliocentrism.jpg| نیکولاس کوپرنیکین گونش مرکزلی مودئلینی ایضاح ائتدیگی باشیاپیتی ده رئوولوتیونیبوس اوربیوم جوئلئستیومدان اورتایا آتدیغی مودئلین بیر شکیلی|thumb|200px]]
خط ۵۹:
روما ایمپیراتورلوغونون حاکمیتی آلتینداکی میصیرده یاشامیش باتلامیوس (بطلمیوس) خوصوصیله آسترونومی تاریخی و عومومو اولاراق علم تاریخی باخیمیندان اهمیتلی بیر مؤوقعه مالیکدیر. داها سوْنرالار ایسلام آسترونوملاری طرفیندن ال-مئجیستی اولاراق خاطیرلاناجاق اوْلان هئ مئگالئ سینتاخیس یعنی "بؤیوک رندر" آدلی آسترونومی مؤوضوعلو اثری اوْرتا چاغ عرضینده عومومو کئچر قبول گؤرن آسترونومی اثری ایدی و یازیچیسی اولاراق باتلامیوس آز قالا میتی بیر ایستاتوسا گتیریلمیشدی. .<ref>S. C. McCluskey, ''Astronomies and Cultures in Early Medieval Europe'', Cambridge: Cambridge Univ. Pr. 1998, s. 20-21.</ref> باتلامیوسون کاینات مودئلی گئوسانتریک یعنی یئرمرکزجیددی و اوزون ایللرجه قبول گؤرن بۇ سیستمدن گونش-مرکزلی بیر سیستمه کئچید موذاکیرهلر دوغورموشدور.
پولشالی (لهیستانلی) بیر آسترونوم اوْلان نیکولاس کوپرنیک، دونیانین و دیگر پلانئتلرین، گونش اطرافیندا دؤندوکلرینی آچیقلامیش؛ هلیوسانتریک یعنی گونش-مرکزلی بیر سیستم اورتایا آتمیشدیر. کوپرنیکوسون سیستمینی کوممئنتاریولوس آدلی بیر ریساله ایله یولداشلارینا تانیتمیش داها سوْنرا سیستمینی، پاپا III. پاولوسا اتحاف ائتدیگی دئتاللی بیر شکیلده باشیاپیتی ساییلاجاق دِرِوولوتیونیبوس اوربیوم کوئلئستیوم آدلی اثرینده آچیقلامیشدیر. بۇ آسترونومی علمینده یئنی بیر دؤور آچیلماسینا سبب اوْلموشدور. تلسکوپو اینکیشاف ائتدیرمهسی، ائتدیگی آسترونومیک موشاهیدهلر و کوپرنیکین سیستمینه وئردیگی دستک ایله تانینان ایتالیان علم آدامی گالیلو گالیله ده آسترونومی و فیزیک تاریخی
آلمان نظری فیزیکچی آلبئرت انیشتین انرژینین ایشیق سۆرعتینین کوادراتی کوتلهنین برابر اوْلدوغونو E=mc² دوستورویلا (فورمولو ایله) ایسپاتلادی.گئنئل نیسبیلیک نظریهسی و نیسبیلیک نظریهسی ایله کوتلهنین کوسموس زامانی بوکدوگونو و زامان، مکان، حرکتین بیر-بیریله آسیلی اوْلدوغونو ایسپاتلاییپ برون brown حرکتی ایله آتومون وارلیغینی ثبوت ائتدی. لئوپولد اینفئلدلا بیرلیکده یازدیغی فیزیکانین تکامولو کیتابی ایله کوانت و مکان کیمی مؤوضوعلاری ائحتیوا ائدیر.
خط ۸۲:
[[File:Yupana 1.png|thumb|180px|right| بیر یوپانا؛ اینکالارجا ایستیفاده ائدیلن بیر نؤعو حساب ماشینی. آراشدیرماچیلارین تخمینلرینه گؤره بۇ آلتده حسابلامالار فیبوناچچی عددلری اساس گؤتورولهرک گورولمكدهدير..<ref>http://www.quipus.it/english/Andean%20Calculators.pdf</ref>|left]]
اورتا چاغ، خوصوصیله هیند و ایسلام ریاضیاتچیلارینین سیخ ایشلرینه صحنه اوْلموشدور. 499 ایلی قدر ائرکن بیر دؤورده هیندلی ریاضیاتچی آریابهاتا ایلک سینوس تریقونومئتریک حئساباتلارینی یاراتمیش، جبر، دیفئرئنسیال تنلیکلر و سونسوز کیچیک دهیهرلر
اورتا چاغدا قربدهکی ان اهمیتلی ریاضیاتچیلاردان بیری فیبوناججیدیر. سندلر عرب رقم سیستمینی آوروپایا تانیتمیش و یاییلماسینا اؤن آیاق اوْلموش، و بۇ گون فیبوناچچی عددلری اولاراق خاطیرلانان سایی دیزیسینی چوخالتمیشدیر. اصلینده بۇ سایی دیزیسینی ایلک کشف ائدن اؤزو دئییل لاکین اونون کیتابیندا نومونه اولاراق قويولدو سوْنرا قربده اون قازانمیشدیرلار. .<ref>Parmanand Singh. "Acharya Hemachandra and the (so called) Fibonacci Numbers". Math. Ed. Siwan, 20(1):28-30, 1986. ISSN 0047-6269]</ref><ref>Parmanand Singh,"The So-called Fibonacci numbers in ancient and medieval India." Historia Mathematica 12(3), 229–44, 1985.</ref>
خط ۱۵۲:
هر نه قدر آنتروپولوژیک (اینسان شوناسلیق) منشایی قربدکی ایشیقلانما مۆدت ی و داوامینداکی ائرکن دؤور موعاصیر دوشونجهلری ایلیشکیلندیریلسه ده، بۇ دؤورلردن چوْخ اول بۇ گون آنتروپولوژی ایچریسینده ایشتیراک ائدن مؤوضوعلارا داییر آراشدیرمالار ائدیلمیشدیر. مثلاً ال-بیرونی هیند یاریمآداسینین خالقلاری، عنعنهلری و دینلری اوزرینه بیر چوْخ آراشدیرمادا تاپیلمیشدیر و عومومو اولاراق آنتروپولوژی ساحهسینه گیرهجک چوْخ موختلیف آراشدیرما و ایشلری نتیجهسینده زامان-زامان "ایلک آنتروپولوق" اولاراق خاطیرلانمیشدیر.<ref>Akbar S. Ahmed (1984). "Al-Beruni: The First Anthropologist", ''RAIN'' '''60''', p. 9-10.</ref> بیرونی، اوْرتا دوغو (خاورمیانه)، آرالیق دنیزی (آغ دنیز) حؤوزهسی و گونئی آسیا مدنیت و دینلری اوزرینه اهمیتلی موقاییسهلی آراشدیرمالار ائتمیشدیر. بوندان باشقا ابن خلدون ایله بیرلیکده بیرونی بعضی عالیملر طرفیندن ایسلام آنتروپولوژیسینه ائتدیکلری قاتقیلار سببیله اؤوولموشدولار.<ref>Richard Tapper (1995). "Islamic Anthropology" and the "Anthropology of Islam", ''Anthropological Quarterly'' '''68''' (3), Anthropological Analysis and Islamic Texts, p. 185-193.</ref>
نظری اولاراق آنتروپولوژیک اینکیشافی طبیعت تاریخیندن دوغولموشدور و ایلک دؤورلرده خوصوصیله آوروپالی گوجلرین نظارتینده اوْلان کولونیالارداکی حیاتین، یئرلی اینسانلارین و اونلارلا علاقهدار فاکتلاری (مدنیت، دیل، دین کیمی) آراشدیریلماسینی ایچرمیشدیر. آنتروپولوژی 19. عصرده اینکیشاف ائتمیش، خوصوصیله 1860 لارداکی علمی اینکیشافلاردان، خوصوصیله ده بیولوژی و فیلولوژی کیمی بوداقلارداکی اینکیشافلاردان، تاثیرلنمیشدیر.<ref name="antroBrit">"anthropology." <span style="text-decoration:underline;">Encyclopædia Britannica</span>. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 29 Jul. 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/27505/anthropology>. URL erişim tarihi: 29 Temmuz 2008.</ref> قاباقجیل آنتروپولوگلاردان اینگیلیسلی ادوارد بورنئتت تیلور (Edward Burnett Tylor)، داروینین تکامول قایداسینی اساس گؤتورهرک آنتروپولوژیک چیخاراملار ائتمیش، مدنیتین اینکیشافی ایدراکین اینکیشافینین دوغرو موطناسیب اوْلدوغونو مودافیعه ائتمیشدیر .<ref name="antroBrit"/> همچینین موعاصیر بعضی چؤل و یا اووچو-توپلاییجی خالقلاری تکامول اینکیشاف باخیمیندان گئریده گؤروب، پریمیتیف یعنی "ایبتیدایی" کیمی قیمتلندیرمیشدیر.<ref name="antroBrit"/> 19. عصر و 20. عصرین اوللرینده آنتروپولوژی نیسبیلیک ایجتماعی معنادا داها آز اینکیشاف ائتمیش اولاراق گؤرولن خالقلار اوزرینه سیخلاشماغا داوام ائتدی.<ref name="antroBrit"/> 20. عصرین ایکینجی یاریسیندا آنتروپولوقلار داها
=== گونوموزه دوغرو ===
خط ۱۶۲:
3. sıra: Irving Langmuir, Max Planck, Marie Curie, Hendrik A. Lorentz, Albert Einstein, Paul Langevin, Ch. E. Guye, Charles Thomson Rees Wilson, Owen Willans Richardson|thumb|300px]]
20. عصرین باشلاریندان اعتبارن علمدهکی ایرهلیلهییشلر بؤیوک سورعت قازانمیش و آکادمیک موحیطین، داها الوئریشلی بیر آراشدیرما موحیطینه قوووشماسی بۇ ایرهلیلمهیی تئتیکلهمیشدیر. علمایله مشغول اولماق بیر پرئستیژ حالینا گلمهیه باشلامیش و تأثیرلرینی گؤسترمهیه باشلامیشدیر. آلفرئد نوبئلین (Alfred Nobel) وصیتی اوزرینه 1901 دن اعتباراً وئریلن نوبئل موکافاتلاری علمین پرئستیژ ایستیقامتینی سرگیلر.<ref>[http://nobelprize.org/alfred_nobel/timeline/index.html nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesindeki ''Alfred Nobel'' bölümü. (İngilizce)</ref><ref>[http://nobelprize.org/index.html, nobelprize.org] Nobel Ödülü resmi sitesi.</ref> بۇ تیپ موکافاتلارلا، علمه اوْلان تشویق آرتدیریلماقدا و آراشدیرمالار
==== علمین مودرنلشمهسینده رولو اولانلار ====
رادیولوژی قوروجوسو اوْلان ماری كورینین (Marie Curie) علمه ائتدیگی قاتقیلار کیمیا ساحهسینده بؤیوک عکس-صدا اویاندیرمیشدیر. رادیواکتیویته ساحهسیندهکی ایشلری اونا، 1903-جی ایلده فیزیک ساحهسینده و 1911-جی ایلده کیمیا ساحهسینده نوبئل قازاندیرمیشدیر.<ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1903/ nobelprize.org] (The Nobel Prize in Physics 1903) Nobel Ödülü resmi sitesindeki 1903 Fizik Ödülü sayfası. (İngilizce)</ref><ref>[http://nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1911/ nobelprize.org] (The Nobel Prize in Chemistry 1911) Nobel Ödülü resmi sitesindeki 1911 Kimya Ödülü sayfası. (İngilizce)</ref> آلبئرت انشتینین آلمان آننالئن دئیر پیسیک (''Annalen der Pysik'') ژورنالیندا نشر اوْلونان ایشیغین مئیدانا گلمه و چئوریلمهسی اوزرینه بیر فیکیر، <ref>[[Albert Einstein]] Annalen der Physik 17, 132 (1905), Über einen die Erzeugung und Verwandlung des Lichtes betreffenden heuristischen Gesichtspunkt.</ref> مولئکول اؤلچولرینین یئنی بیر تعیین ائتمهسی <ref>[[Albert Einstein]] Annalen der Physik 17, 549 (1905), Über die von der molekularkinetischen Theorie der Wärme geforderte Bewegung von in ruhenden Flüssigkeiten suspendierten Teilchen.</ref> و حرکتلی جیسیملرین الکترودینامیكی <ref>[[Albert Einstein]] Annalen der Physik 17, 891 (1905), Zur Elektrodynamik bewegter Körper.</ref> باشلیقلاری آلتینداکی مقالهلری فیزیک علمی
اوشاقلیغیندان اعتبارن ریاضیاتا اوْلان فعالیتلری، كارل فریئدریك گاوسسو (Carl Friedrich Gauss) بۇ علمین یاپیتاشلاریندان بیری حالینا گتیرمیشدیر.<ref>[http://www.corrosion-doctors.org/Biographies/GaussBio.htm Gauss'un biyografisi.] (İngilizce)</ref> گاوسس، عددلر نظریهسی، آنالیز، دیفئرئنسیال هندسه، ژئودئزی، مانیئتیزما و آسترونومی مؤوضوعلاریندا اهمیتلی قاتقیلار ائتمیشدیر. ریاضیات ساحهسیندهکی ایرهلیلهییشلر، گاوسسدان اعتبارن داها فرقلی بیر حال آلماغا باشلامیش و اونون شاگیردلریندن اوْلان بئرنهارد ریئماننین (Bernhard Riemann) یاراتدیغی هندسه سایهسینده نیسبیلیک نظریهسی اینکیشاف ائتمیشدیر.<ref>[http://www.usna.edu/Users/math/meh/riemann.html Bernhard Riemann] Bernhard Riemann'ın çalışmaları. (İngilizce)</ref>
خط ۱۸۵:
[[File:Francis Bacon.jpg|thumb|150px| اینگیلیس فیلوسوف فرانسیس باكونین پورترهسی]]
علملرین صینیفلاندیریلماسی (و یا علملرین تصنیفی) خوصوصیله علم فلسفهسینده اهمیتلی بیر یئر توتموش، بیر چوْخ فیلوسوف فرقلی تمللرده یولا چیخاراق فرقلی علم تصنیفلرینه چاتمیشلار. گرک کؤهنه یونان فلسفهسی ایسترسهده داها سوْنرا بۇ فلسفهنین تمللرینی اینکیشاف ائتدیرن ایسلام فلسفهسینین مشائی مکتبینده علملرین تصنیفی اؤزونه یئر تاپمیشدیر. علملرین تصنیفیله مشغول اوْلان آریستوتل ان اساس علمین فلسفه اوْلدوغو، بیلیملرینسه عومومو اولاراق اوچ اساس کاتقوریادا قیمتلندیریله مودافیعه ائتمیشدیر. بۇ اوچ کاتقوریا نظری، پراکتیکی و پوئتیک علملر کاتقوریالارینین. بونا گؤره نظری علملر کاتقوریاسیندا مئتافیزیک، ریاضیات و فیزیک ایشتیراک ائدرکن، پراکتیک علملرده اینسان فعللرینین رهبرلیگیله علاقهدار علملر ایشتیراک ائدر. سون اولاراق پوئتیک علملر کاتقوریاسی ایله قصد ادبیاتدیر و شعر و رئتوریک کیمی علملری ائحتیوا ائدیر. ایستواجیلاردا علملرین تصنیفیندن اوچ اساس کاتقوریایا سؤیکهنیرلر، اونلارین ایرهلی سوردوگو کاتقوریالار فیزیکا، ائتیک و منطیق کاتقوریالاریدیر. ارسطوجو فلسفهنی اساس ائدن مشائی مکتبیندن ابن سینا ایسه علملرین بنزری شکیلده، ایکی اساس کاتقوریایا آییریر: نظری و پراکتیک <ref name="Sina">[http://kutuphane.uludag.edu.tr/Univder/PDF/ilh/2000-9(9)/htmpdf/M-24.pdf Peker, Hidayet. "İbn Sina'nın Bilimler Sınıflaması".] T.C. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. Sayı:9. Cilt:9. 2000. URL erişim tarihi: 21 Mayıs 2008.</ref>. دؤورده علم فلسفه آیریلماسی اولمادیغی
فیلوسوف فرانسیس باكون دا علملرین تصنیفی مؤوضوعسونا توخونموش، علملری صینیفلاندیریرکن آرالاریندا علاقه قوردوغو اینسانی قابیلیتلرله (human faculties''") اساس آلمیشدیر. بونا گؤره اوچ تمل اینسانی قابیلیت "یادداش"، "خیال گوجو" و "عقل" دیر. یادداش تاریخ علملرینه برابر گلرکن، خیال گوجو پوئتیک علملره عقل ایسه فلسفهیه اویغون گلیر <ref name="db">[http://www.db.dk/bh/Core%20Concepts%20in%20LIS/articles%20a-z/classification_of_the_sciences.htm "Classification of the sciences".] URL erişim tarihi: 21 Mayıs 2008.</ref>. ائله ائتدیگی تمللر سببیله باكونون تصنیفی پسیكولوژی اساسلی بیر تصنیف اولاراق شرح اولونموشدور <ref name="db"/>. باكونون آیریمی داها سونرالار اورتایا چیخان ائنسیکلوپئدیک ایشلری ایله یاناشی علم تصنیفی ایشلرینده ده تأثیرلی اولموشدور؛ مثلاً فرانسیز آنسیکلوپئدیستلرین (عنعنهسی) باكونون تصنیفیندن ایستیفاده ائدیبلر <ref name="db"/>.
خط ۲۱۸:
[[File:Bilimsel yontem.jpg| علمی اوصولو یئکونلاشدیران بیر شماع.|thumb|300px]]
علمی اوصول موختلیف یئنی معلومات الده ائتمک و یا بیلینن بعضی معلوماتلاری تصدیقلمک و یا دوزلتمک مقصدیله، موختلیف فئنومئنلری آراشدیرماق
«17. عصردن بری طبیعی علملری خاراکتئریزه ائتمیش، سیستمیک موشاهیده، اؤلچمه، و تجروبه، و فورمولاسیون، تئست ائتمه، و فرضیهلر دهییشدیریلمهسینی ایحاطه ائدن موحاکیمه ائتمه اوصولودور.<ref>[http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t140.e68940 "scientific method ''noun''" ''The Oxford Dictionary of English'' (revised edition). Ed. Catherine Soanes and Angus Stevenson. Oxford University Press, 2005. Oxford Reference Online.] Oxford University Press. 3 June 2008 <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t140.e68940> URL erişim tarihi: 3 Haziran 2008.</ref> »
علمی اوصول دیگر بعضی معلومات الده ائتمه اوصوللاریندان، علم، تجروبه و منطیق اساسلی اولماسی ایله فرقلنیر. عئینی شکیلده علمی اوصول ایله الده ائدیلن معلوماتین، تکرار ائدیله بیلر تجروبهلردن سونرا تکرار چاتیلا بیلر اولماسی لازیمدیر. بۇ باخیمدان علمی اوصول سیخلیقلا وحی اساسلی اوْلان دینی اوصولدان فرقلیدیر؛ دینی معلوماتدا اساس سیخلیقلا وحیدیر حالبوکی وحی تکرار ائدیله بیلر بیر تجروبه اولمادیغی
== علم داییرهلری و جامیعهسی ==
خط ۲۳۱:
زامان ایچینده فرقلی علم ساحهلری (داللاری)، و یا آلانلاری، خوصوصیلشمیش و اینکیشاف ائتمیشدیر. سیخلیقلا آکادمیک سوییهده علملرین داللاشماسی ایکی آنا کاتقوریادا اله آلینار. طبیعی فئنومئنلری آراشدیران و اینجهلهیهن طبیعت علملری (و یا طبیعی علملر) ایله جمعیتی، فردی و اینسانی فعالیتلری و داورانیشلاری آراشدیران و اینجهلهیهن ایجتماعی و بشری علملر. بیولوژی، فیزیک و کیمیا کیمی علملر طبیعت علملرینه اؤرنکاولدوقدا، سوسیولوژی و آنتروپولوژی کیمی علملر اجتماعی علملره نومونهدیر. بۇ تمل ساحهلر آراسیندا چوْخ موختلیف علاقهلر اولموش، موهندیسلیک و طیب کیمی بۇ ساحهلرله علاقهلی بیر چوْخ تطبیقی اینتیظام ده اولدوغو کیمی خوصوصیله سون عصرده بیر چوْخ اینتئر-دیسیپلینئر بوداق دا اورتایا چیخمیشدیر؛ سیبئرنئتیک <ref>[http://www.asc-cybernetics.org/foundations/definitions.htm "DEFINING 'CYBERNETICS'." ''AMERICAN SOCIETY FOR CYBERNETICS''.] URL erişim tarihi: 6 Haziran 2008.</ref>، ائکونوفیزیک <ref>[http://www.mth.kcl.ac.uk/~tcoolen/Econophys/ "Econophysics Workshop." ''The European Science Foundation Programme''.] URL erişim tarihi: 6 Haziran 2008.</ref> و طیبی آنتروپولوژی <ref>[http://www.bu.edu/bhlp/pages/masters/index.html "Medical Anthropology, Health Care Diversity, and Globalization." ''Boston Healing Landscape Project''.] URL erişim tarihi: 6 Haziran 2008.</ref> کیمی .
ریاضیات علمی تئز-تئز بۇ ایکی اساس کاتقوریادان فرقلی
اجتماعی علملرین بیر امپیریک علم اولوب اولماماسی وضعیتی 20. عصردن بری موذاکیره مؤوضوعسو اولموشدور. بۇ موذاکیرهلر اطرافیندا اجتماعی و داورانیش بوداقلارین بیر قیسمی علمی اولمادیقلاری ائلئشدیریلریله قارشیلاشمیشدیر. حتی بعضی عالیملر (مثلاً نوبئل موکافاتی صاحبی فیزیکچی پئرسی و. بریدگمان (Percy W. Bridgman)، <ref name="slepman">{{cite journal | last = Siepmann | first = J. P. | title=What is Science? (Editorial) | journal=Journal of Theoretics | year=1999 | volume=3 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1998RPPh...61...77K | accessdate=2007-07-23}}</ref>) و بعضی سیاستچیلر (مثلاً آبش سئناتورو کای بایلئی هوتچینسون (Kay Bailey Hutchinson) <ref name="staff19">{{cite web | url = http://www.asanet.org/page.ww?section=Advocacy&name=Social+Sciences+Under+Attack | title = Behavioral and Social Science Are Under Attack in the Senate | erişimtarihi = 2007-07-23 | yayımcı = American Sociological Association | tarih = 19 Mayıs 2006 | yazar = Staff}}</ref>)، دیگر بوداقلارا نیسبتن ایسپئسیفیک (اوزل-خاص)-اولمایان، موعممالی (معمالی) و یا علمی باخیمدان یئرسیز تاپدیقلاری بعضی بوداقلار
[[File:Académie des Sciences 1671.jpg|thumb|150pxFransız Bilimler Akademisi'i ziyareti sırasında [[XIV. Louis]], [[1671]].|left]]
خط ۲۶۷:
اؤز باشینا قانونیلیک قازانامایاجاق اوْلان و بۇ سببله علم کیمی رفتار گئیینهرک اؤزونه حاق قازاندیرماغا چالیشان هر هانسی بیر یئرلشمیش معلومات توپلوسونا علم اولاراق قبول ائدیلمز؛ بونلارا عومومییتله سرحد-علم (''fringe science'') و یا آلتئرناتیو علم دئییلمکدهدیر. بونلارین ان بؤیوک چاتیشمازلیغی، طبیعی علملرین تملینی مئیدانا گتیردیگی کیمی طبیعی علملرین اینکیشافینا کؤمک اولان، دیققتله نظارت ائدیلن و اطرافلیجا آراشدیریلیب، شرح اوْلونان تجروبهلردن محروم اولمالاریدیر. بیر باشقا تئرمینده زیبیل علمدیر. چؤپ علم (''junk science'')، اصلینده قانونی، دوغرو ساییلا بیلهجک موختلیف علمی نظریه و معلوماتلارین، سهو بیر شکیلده و یا سهواً علئیهدار بیر طرفی، مؤوقعی مودافیعه ائتمه مقصدلی ایستیفادهسیدیر. تئریمین ایستیفادهسینده عومومییتله ایدئولوژی و یا سیاسی اؤن موحاکیمه و فاکتورلار دا سؤز مؤوضوعسودور. تیجارت اعلانلارین چوْخ موختلیف بیر قیسیمیده بۇ کاتقوریایا دوشور. سون اولاراق، بۇ تئرمینلرین آیری و فرقلی اولاراق، علمی فیکیرلرین یاخشی نیتلی اولسادا سهو، کؤهنهلمیش، اسکیک و یا چوْخ سادهلشدیریلمیش نوماییشی و تظاهورلرینه ده راستلانماق اولور.
بیر چوْخ معلومات بوتونو و ساحهسینین حقیقتاً علم (ساحهسی) اوْلوب اولمادیغی موباحیثه مؤوضوعسو اوْلموشدور. بۇ بارهده موذاکیرهلر و فیکیر آیریلیقلاری اوْلدوقجا بؤیوک سایدادیر و سوسیال و داورانیش علملر کیمی بعضی ساحهلر موختلیف تنقیدچیلر طرفیندن علمدن کنار اولماقلا گوناهلاندیریلمیشدیر. موختلیف ساحهلردن بیر چوْخ آدام، مثلاً نوبئل موکافاتی صاحبی فیزیکچی پئرس و. بریدگمان (Percy W. Bridgman) <ref name="slepman"/> کیمی بعضی عالیملر و مثلاً آبش سئناتورو کای بایلئی هوتچینسون (Kay Bailey Hutchinson) <ref name="staff19"/> کیمی بعضی سیاستچیلر، دیگر بوداقلارا نیسبتن ایسپئسیفیک-اولمایان، موعممالی و یا علمی باخیمدان یئرسیز تاپدیقلاری بعضی بوداقلار
| ilk=Karl | son=Popper | yazarbağlantısı=Karl Popper
| bölüm=Preface, On the non-existence of scientific method
خط ۲۷۷:
=== فلسفی باخیش و مرکز ===
تاریخچی ژاک بارزون (Jacques Barzun) علمی "تاریخدهکی هر اینانج قدر فاناتیک بیر اینانج" اولاراق تعیین ائتمیش و اینسان یارانماسی باخیمیندان تاماملایان اوْلان معنا دوشونجهلرینی باسدیرماق مقصدیله علمی دوشونجهنین ایستیفادهسینه قارشی خبردار ائتمیشدیر.<ref>Jacques Barzun, ''Science: The Glorious Entertainment'', Harper and Row: 1964. p. 15. (quote) and Chapters II and XII.</ref> كارولین مئرچانت (Carolyn Merchant)، تئودور آدورنو (Theodor Adorno) و ائ. ف. شوماخر (E. F. Schumacher) کیمی بیر چوْخ موعاصیر دوشونر 17. عصردهکی علمی اینقیلابین علمی طبیعتی و یا حیکمتی آنلاماغا چالیشان بیر مركزدن، طبیعتی اؤز منفتلری
علمین ایجرااسیندا، ائتیک و ایش اخلاقینین ایدئولوژی بیر شکیلده رد ائدیلمهسیدیر ساختاکارلیق، اینتیهال و معلومات تحریفی کیمی موختلیف فورمالارداکی نتیجهلری بیر چوْخ عالیم طرفیندن تنقید اوْلونموش و یئریلمیشدیر. فیلوسوف بئرنارد روللین (Bernard Rollin)، "علم و ائتیک" (''Science and Ethics'') آدلی اثرینده، ائتیک و اخلاقین علم ایله علاقه و دیققتینی رد ائدن ایدئولوژی فیکیری آراشدیرار و اساس ائتیک آنلاییشینین و قایدالارینین اؤیرهدیلمهسینین، علمی تحصیلین ایمتیناع و آیریلماز بیر عونصورو اوْلدوغونو مودافیعه ائدیر.<ref>{{قایناق کیتاب
خط ۳۰۴:
[[File:Tiffany Education (center).JPG| یالئ بیلیمیوردونداكی لوییس كامفورت تیففانی (Louis Comfort Tiffany) ایمضالی بیر ویترایدان دئتال: علم و دین آهنگ ایچینده تصویرلنمیش.|thumb|250px|left]]
علم ایله دین آراسینداکی علاقه، ایکیسیده سون درجه گئنیش مؤوضوعلاری اله آلدیغی
[[File:Galileo facing the Roman Inquisition.jpg| روما ائنگیزیسیونونون قارشیسیندا گالیله.|thumb|250px]]
خط ۳۱۶:
== علملر دوکتورو ==
علمایله مشغول اولان، بۇ ساحهده هر هانسی بیر پروبلئمی تکباشینا، مؤوجود واسیطهلرین و اوصوللارین کومکایله حلل ائده بیلن شخصلر اوْرتا عصرلردن باشلایاراق قرب مدنیتینده "دوکتور" آدینی داشیمیشلار. ایلک دوکتور علمی درجهسی، تاریخی منبعلره گؤره 12 یول 1219-جو ایلده بولونیادا پاپا III هونوری طرفیندن وئریلمیشدیر. دوکتور سؤزو لاتین دیلیندکی دوجتوس – "اؤیردیلمیش" سؤزوندندیر. بو، علم ساحهسینده وئریلمیش ان یوکسک درجه ساییلیر. بۇ علمی درجهنی آلماق
== میلتلرآراسی علمی موکافاتلار ==
|