ماد: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
بدون خلاصۀ ویرایش اِتیکِتلر: بصری دییشدیریجی موبایل ایله دَییشیک موبایل وبی ایله دَییشیک |
Vikibot (دانیشیق | چالیشمالار) اوچون»»»اۆچون |
||
خط ۲۰:
هئرودوت قئید ائدیر: دئیوک {ديااوکو} پرن-پرن حالدا اوْلان میدیا طایفالارینی بیر یئره توپلایاراق اونلار اوزرینده حؤکمران‌لیق قوردو. ایندی همین ایتتیفاقا بوس‌لار، پاراتاگئن‌لر، ایستروخات‌لار، آریازانت‌لار، بودی‌لر و ماق‌لار داخیل‌دیر.
[[لاگاش]] حؤکمداری [[گوده یا]] (ائ.ا. 2143 – 2124) "مادا"دان "یاشیل‌لیق‌لار اؤلکه‌سی" کیمی بحث ائدیر. اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شولگی‌نین (ائ.ا. 2095–2048) میدیا قالاسی (سومئرجه " bád mada ki " ) آدلی قالا تیکدیرمه‌سی قئید ائدیلیر . منبع‌ده "باد مادا کی" کیمی قئید ائدیلن ایفاده‌ده "کی" حیصصه‌جییی جوغرافی آدلاری گؤسترمک
ق. قئیبوللایئو یازیر:
خط ۲۶:
مادای (ماتای) اولجه تورک منشألی موستقیل بیر بؤیوک طایفانین، سوْنرا طایفا ایتتیفاغی‌نین و ائرامیزدان اول 673-جو ایل‌دن دؤولتین و اؤلکه‌نین آدی‌دیر. دئمه‌لی، مادای هم ائتنونیم، هم ده ائتنوتوپونیم‌دیر. میدیا دؤولتی یارانان‌دان سوْنرا مادای ائتنونیمی بۇ دؤولتین ایحاطه ائتدییی اراضی‌ده هم مادایلارین، هم ده باشقا دیل‌لرده دانیشان طایفالارین عومومی‌لشدیریلمیش میدیالی آدینا چئوریلمیش‌دیر. سون آراشدیرمالار مادای، ماتای ائتنوسونون ایران‌منشالی یوخ، آلتای، یاخود تورک‌منشالی اولدوغونو گؤسترمیش‌دیر.
.
مادای اتنیک آدینی داشییان‌لارین تورک‌منشالی اولماسی فیکرینی تصدیق‌له‌ین فاکت‌لاردان بیری ایندیدک قازاخیستاندا ماتای، آتالیق-ماتای، کاپجاقای ماتای، گنجه-ماتای <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 252</ref>، تووادا هله XIII عصرده مادی <ref>История Тувы. М., 1964, стр. 201, 215</ref> (تورک دیل‌لرینده آ-ای اوزلنمه‌سی سجیییه‌وی حال‌دیر)، مادی-قوْشون و مات <ref>История Тувы. М., 1964, стр. 242-243</ref>، سیبیرده و آلتایدا ماادی، مادار و ماختار <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991</ref> (مادا، ماتا و تورک‌منشالی طایفالارین، مثلاً، آوشار، آوار، بولقار، قاجار، کنگر، خزر و ب. آدلاری
== اراضی‌سی ==
خط ۵۲:
بابلده و باشقا قدیم شرق منبع‌لرینده "مادا چاری" و "چارلارین‌دان"، "مادا چاری" و "اونون کؤمک‌چی‌لری اولان چارلاردان" دانیشیلیر. دئییلن‌لر مادا چاری‌نین و وصل اوْلموش و یا اوز ساتراپ‌لاری اوْلموش‌لار.
آمادان ایمپراطوریسینن دوره سینده 6-8 اون‌ایل‌لیک‌له محدودلاشماسینا (ائ.ا. VII عصرین سونو – VI عصرین I یاری‌سی) باخمایاراق، اونون یارادیلماسی‌نین ایران یایلاسی و اؤن آسیا طایفالاری و خالق‌لارینین تاریخی
مادی نعمت‌لرین باش‌لیجا ایستئحصال‌چی‌لاری اساساً آزاد ایجماع عضولری اوْلموش‌لار. هر بیر ایجماع عضوو عئینی زاماندا دؤیوش‌چو ایدی. مادا جمعیتی‌نین گوجو خئیلی درجه‌ده بونون‌لا ایضاح ائدیلیردی. کیاکسار محض بۇ جهته آرخالاناراق اؤزونون ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لرینه باشلایا بیلمیشدی.
خط ۱۱۰:
=== میدیا–لیدییا موحاریبه‌سی ===
آشور دؤولتی‌نین سوقوط‌ون‌دان سوْنرا ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لرینه باشلایان کیاکسار ائژه دنیزی ساحل‌لرینه چیخا بیلمک
هرودوت یازیر کی، میدیا و لیدیا آراسیندا وروشمانین باش وئرمه‌سی‌نین ایکی سببی اوْلموش‌دور. بیرینجی‌سی هر ایکی طرف آنادولو توْرپاق‌لارینا صاحیب اولماق ایسته‌ییردی، ایکینجی سبب انتقام آلماقیدی. میدیایا تابع اوْلان بیر نئچه ایسکیف سرکرده‌سی یئرلی طایفالارلا دؤیوش‌دن اوغورسوز نتیجه ایله قاییتمیش و کیاکسار بونا گؤره اون‌لاری تحقیر ائتمیش‌دیر. تحقیره جاواب اولاراق ایسه ایسکیف‌لر کیاکسارین اوغلان‌لارین‌دان بیرینی اسیر گؤتوره‌رک اؤزلری ایله بیرگه لیدیانین باشکندی سارد شهرینه قاچمیش‌دیرلار. کیاکسار لیدیا حؤکمدارین‌دان اون‌لاری طلب ائتسه ده II آلیاتت ایسکیف‌لری قایتارماق‌دان ایمتیناع ائتمیش، نتیجه‌ده میدیا حؤکمداری کیاکسار لیدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیش‌دیر.
خط ۱۲۷:
آستیاقین حاکیمیتی دؤورو داها چوخ ایکی شئی‌له — داییمی ایستابیل وضعیت و اینکیشاف‌لا یاددا قالمیش‌دیر. همین دؤورده ایمپئریا دوغوسوندا، دونیانین ان قدیم ایلاهی دین‌لرین‌دن اوْلان زردوشتی‌لیک تشکول تاپمیش، باتی‌سیندا کروئسوس طرفیندن تانینمیش فیلوسوف‌لار (تالئس، سولون، آئسوپ و س.) حمایه ائدیلمیش، همچینین ناووخادوننوزور بابیل شهرینی اینکیشاف ائتدیره‌رک قدیم دونیانین ان بؤیوک شهرلرین‌دن بیرینه چئویرمیش‌دیر.
لاکین بیر مدت سوْنرا دؤولت ایش‌لرینی بیر طرفه بوراخیب واختینی یالنیز عیش-عیشرت مجلیس‌لرینده کئچیرن آستیاقین یوکسک روتبه‌لی سارای اعیان‌لاری و مادای زادگان‌لاری ایله علاقه‌لری پوزولدو. بونا گؤره‌ده او، حؤکمدار
هارران ویلایتینه گؤره قونشو یئنی بابیلیستان دؤولتی ایله‌ده موناسیبت‌لر گرگینلشمیشدی. بئله کی، هر ایکی دؤولت هارران ویلایتینه ایددیعا ائدیردی. آستیاق داها جلد ترپنه‌رک هاررانا حربی دسته‌لر یئریتدی. آستیاقا قارشی اوْلان سارای اعیان‌لارینین بیر قیسمی بۇ فورصت‌دن ایستیفاده ائتدی. داخیلی سیاستده آستیاق نسلی زادگان‌لارین حوقوق‌لارینی محدودلاشدیردیغی
=== خاخام منشیلر قیامی ===
خط ۱۳۵:
هرودوت گؤستریر کی، میدیا ساراییندا پارسوا مئیل‌لی قووه‌لر گیزلین ایشلر گوروردی. بیر گروه اعیان باشدا دایاق اولدولار(جویوتلردن) وII [[کوروش]] دستکی اولدولارو اونون شاه اولماسینا یاردمی ائتدیلر. جویوتلر اوزون مۆدت لی موحاریبه‌لرده مادایلارین مؤوقئیی‌نین ضعیف‌لمه‌سین‌دن ایستیفاده ائده‌رک عوصیان قال‌دیراراق اؤزلرینی موستقیل اعلان ائتمیش و نتیجه‌ده میدیا دؤولتینی پارچالامیش‌لار.
فارس قووه‌لری‌نین باشیندا آستیاقین نوه‌سی (قیزی ماندانانین اوغلو) II کیر دوروردو. آستیاق قیزی ماندانانین دوغولاجاق اوشاغینین گله‌جکده اونون
اؤن ایل کئچدیک‌دن سوْنرا، کیرین ساغ اولماسینی اؤیرنن آستیاق بون‌دان قضب‌لنرک هارپاقی جزالاندیریر. او، اونون یئگانه اوغلونو کس‌دیره‌رک، سارای‌دا تشکیل اولونموش ضیافت‌ده ایچینده اوشاغین آتاسی هارپاقین دا اولدوغو سارای آدام‌لارینا یئدیردیر. هارپاق ضیافت زامانی بونو اؤیرندیک‌دن سوْنرا، هئچ بیر رئاکسیا وئرمه‌یه‌رک ساکیت‌جه اوغلونون قالیق‌لارینی ماسالاردان توپلایاراق مجلیس‌دن چیخیر و قالیق‌لاری دفن ائدیر. آستیاق داها سوْنرا، ماق‌لارلا کیرین طالئعئینی نئجه حلل ائتمک حاقّیندا مصلحت‌لشمه‌یه باشلادی. اونلار، داغ‌دا یولداش‌لاری ایله اویون اوینایارکن تاپیلان اوشاغین کهانتی گئرچکلش‌دیره‌رک اونون حاکیمیتینی الیندن آلا بیله‌جه‌یینی، اونا گؤره ده سارای‌دان اوزاق‌دا ساخلانماسی گرکدیگینی سؤیله‌دی‌لر. اون‌لارین مصلحتی ایله، آستیاق اوشاغی والیدئیین‌لری I کامبیز و ماندانانین یانی‌نا، آنشانا (خاراب‌لیق‌لاری شیراز یاخینلیغیندا یئرلشن قدیم شهر) گؤندردی.
کیر ائ.ا. 559–جو ایلده حاکیمیتده اؤز آتاسینی عوض ائدیر و ائ.ا. 553-جو ایلده چوخ‌دان آستیاق‌دان قیصاص آلماق ایسته‌یه‌ن هارپاقین مصلحتی ایله بابای میدیا حؤکمدار آستیاقا قارشی عوصیان قالدیریر. طرف‌لر آراسیندا ایری‌لی خیردالی بیر نئچه دؤیوش باش وئریر. فارس‌لار و مادای‌لار آراسیندا گئدن موحاریبه‌نین
=== فارس‌لارین حاکیمیتی آلتیندا ===
ائ.ا. 553–جو ایلده پئرسیا حاکیمی II کوروش میدیا پادیشاهی آستیاقا قارشی چیخاراق ائ.ا. 550–جی ایلده اونا قالیب گلیر و حاکیمیتی اله کئچیریر. کوروش حاکیمیتی اله کئچیرمه‌سینده آستیاقین حاکیمییت‌ده اولدوغو ایل‌لر عرضینده بوراخدیغی سهولر اوجباتین‌دان میدیا زادگان‌لاری‌نین اوندان اوز دؤندرمه‌سی ده موهوم رول اوینامیشدی. بئلهلیکله مادای دؤولتی‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده تاریخ‌ده ایلک فارس دؤولتی اوْلان اهمنی‌لر دؤولتی قورولدو.
تورات اشعیا کتابندا (1:14)کوروش جویتلره ماشیح اولدی و اولاری اوز دوره سینده جمع ائتدی و جویتلر قوْشونون مادای دولیتینه غالب ائتدی.بللی اوْلان کوروش بیر جویت دی کی گالوت گونونده آوره اوْلان جویوتلری آوارا اولماقدان گوتارماق
X. خلیلی یازیر کی، "مادای‌لار سیاسی حاکیمیت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، یوکسک مدنی تاثیر گوجونه، یارادیجی‌لیق انرژی‌سینه مالیک اولدوغون‌دان، یاد فارس مدنیتی‌نین تأثیرینه دوشمه‌دی‌لر، عکسینه، گلمه فارس‌لارا مدنی‌لشدیریجی تأثیر گؤستردی‌لر. آذربایجاندا مرکزلشمیش دؤولتین یارانماسی، آذربایجان تورک‌لری‌نین ایلکین تشکولو یاد فارس مدنیتی‌نین، سیاسی حاکیمییتی‌نین دفع ائدیلمه‌سی شراییطینده باش وئردی. میدیا – ماننا مدنیتی بوتون کومپونئنت‌لری ایله فارس مدنیتی اوزرینده دومینانت‌لیق گؤستردی.
خط ۱۵۱:
[[File:Rython boz.jpg|thumb|240px|left|میدیانین پایتختی اکباتان شهریندن آشکارلانمیش، [[هخامنشیلر|هخامنلر ایمپئریاسی]] دؤورونه عاید قیزیل اؤکوز باشلی [[ریتون]]]]
بوتون بون‌لارا دؤزمک ایستمه‌یه‌ن مادای‌لار، موختلیف سرکرده و قهرمان‌لارین رهبرلیگی ایله دفعه‌لرله آزادلیق حرکاتینا باشلاسالاردا هر دفعه فارس اوردوسو طرفیندن مغلوب ائدیلمیش، هئرودوتون "لیاقت‌لی اینسان‌لار" دئیه تعریف ائتدیگی مرد مادای‌لار قول حالینا سالینمیش‌دیر. ایلک قیام ائله II کیرین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش، کیاکسار آدلی مادالی سرکرده میدیا دؤولتینی برپا ائتمه‌یه جهد گؤسترمیشدی. لاکین او، فارس سرکرده‌لری طرفیندن مغلوب ائدیلمیش و ائکباتان شهری یئنی‌دن ایشغال ائدیلمیش‌دیر. قیسا زامان عرضینده باش وئرمیش ایکینجی قیام ائ.ا. 409-جو ایلده، II دارانین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش‌دیر. لاکین آذربایجاندا اهمنی‌لره قارشی داوام‌لی و ان اوزون مۆدت ده موباریزه آپاران خزر دنیزی ساحیلینده یاشامیش کادوسی‌لر اوْلموش‌لار. دئمک اولار کی، اکثر اهمنی حؤکمدارلاری اون‌لارین عوصیان‌لارینی یاتیرماق
فارس حاکیمیتی آلتینا کئچدیک‌دن سوْنرا، میدیا ایکی حیصصه‌یه – ساتراپا بؤلوندو: مادایلارین آنا وطنی اوْلان کیچیک میدیا (آذربایجان) و میدیا دؤولتینه تابع اوْلموش دیگر اراضی‌لری ایحاطه ائدن بؤیوک میدیا، I دارانین حاکیمیتی دؤورونده بؤیوک میدیا XI ساتراپ ، کیچیک میدیا ایسه زاقروس اطرافی اراضی‌لر، آلاردلار و ساسپیرلرین تورپاغی، عئینی زاماندا آرمئنیا ویلایتی ایله بیرگه VIII ساتراپ‌لیق آدلاندیریلدی.
خط ۱۶۹:
اهمنیرین ایکینجی شاهی کامبیز ائ.ا. 522 – اینجی ایلین مارتیندا میصیر یوروشونده اولارکن بئله بیر بد خبر آلیر کی، کیچیک قارداشی باردیانین آدییلا بیر ماق (قام – آتا) عوصیان قالدیریب، سارای چئوریلیشی ائدیب‌دیر. تلسیک گئری قاییدارکن یولدا کامبیز موعممالی شکیلده اؤلور. حاکیمیتی اله آلان قام-آتا باشکندی ائکباتانا کؤچورور. بئلهلیکله، شاه‌لیق یئنه مادا سولاله‌سینه کئچیر. یئددی آی‌دان سونرا یئددی پئرس اعیانی سوئی-قصد حاضیرلایاراق، گئجه ایکن ماقی اؤلدورورلر. سوی-قصدچی‌لردن بیری – دارا شاه سئچیلیر. اهمنی سولاله‌سی‌نین باشقا قولونا منسوب سوی‌دان اولان دارا یئنی‌دن هاکیمیتی پئرس‌لره قایتاریر. بوتون بو حادثه‌لری دارا اوچ دیلده (قدیم فارس، ایلام و آککاد) باقاستان قایاسینا حکک ائتدیرمیش‌دیر. همین حادیثه‌لری هئرودوت و دیگر تاریخ‌چی‌لرده آزاجیق فرق‌لرله قلمه آلمیش‌لار و بوتون بو اولای‌لار ایران-توران قارشی‌دورماسی‌نین کسکین چاغ‌لاری‌نی ایحاطه ائدیر. سونرالار آوئستا بو قارشی‌دورمایا دینی دون گئیدیرمیش‌دیر.
هئرودوت یازیر کی، سمئردی‌سی (قام-آتانی) خالق چوخ سئویردی، چونکو خالق
آچیق موباریزه‌یه جسارتی چاتمایان دارا گئجه قاتی‌لی کیمی حرکت ائتدی . تصادۆفی دئییلدی کی، قام-آتادان سوْنرا حاکیمییت‌ه کئچن دارایا قارشی ایمپئریانین اکثر اوستانلاری عوصیانا قالخدی. تاریخ‌ده میثلی گؤرونمه‌میش بئله گئنیش خالق عوصیانی بوتؤو اؤن آسیانی بوروموشدو.
خط ۱۷۷:
ماق عوصیانین‌دان بحث ائدن İ.M.دیاکونوو دئییر کی، قاوماتانی ایدئال‌لاش‌دیرماق اولماز ، بۇ موناسیبت‌ده داها ایره‌لی گئدن م.آ.داندامایئو ایسه، عومومییت‌له تاریخ‌ده قاوماتا آدلی عوصیانچی‌نین اولمادیغینی یازیر. لاکین هئرودوتون مادا-پئرس اولای‌لارینی اؤزون‌دن اویدورماسی فیکری قبول ائدیلسه بئله (مادا – فارس موحاریبه‌لرینی تکجه هئرودوت یوخ، بیر چوخ آنتیک تاریخ‌چی‌لر تصویر ائتمیش‌لر) پئرس شاهی دارانین اوچ دیلده قام-آتا آدینی داشا حکک ائتدیرمه‌سی مساله‌سینی ایضاح ائتمک مۆمکون دئییل.
قام-آتانی اؤلدورن 7 فارس سیراسیندا دارا داها مکرلی شخصییت‌دیر. هئرودوت اونون صیفت‌لرینی آیدین جیزگی‌لرله وئریر. دارا سوی-قصدی تاخیره سالماماق
{{سیتاتین اولی}}"پئرسیادان یئنی گلدیگیمی و شاها آتام‌دان خبر گتیردیگیمی سؤیله‌یه‌جه‌یم. زیرا یالانین گرک‌لی اولدوغو یئرده یالان سؤیلمک‌دن چکینمه‌مه‌لیییک؛ ایستر یالان‌چی اولاق، ایسترسه دوغرودان هئچ آیریلمامیش اولاق، عئینی آماجی گودموروکمو؟ {{سیتاتین سونو}}
خط ۲۱۶:
=== پولیتئیزم ===
میدیالی‌لارین دینی تصووور سیستم‌لری اون‌لارین ایدئولوگیاسینین خاراکتئریک عامیلی کیمی دیققت‌ی جلب ائدیر. دین میدیا تاریخینده اوچ اساس مرحله کئچمیش‌دیر. ایلک دؤورده بوتون مادا طایفالاری
بیرینجی مرحله ائ.ا. VII عصردن اوولکی دؤورو، ایکینجی مرحله ایسه ائ.ا. VII عصردن سوْنراکی دؤورو، ائ.ا. VI – V عصرلری ایحاطه ائدیر.
بیرینجی دؤورده زردوشتون دینی گؤروش‌لری هله اورتایا چیخمامیشدی. ائ.ا. IX – VIII عصرلرده قوزئی میدیا طایفالاری‌نین – کوتی‌لرین، لولوبی‌لرین، کاسسی‌لرین چوخ قدیم، سومئرلرین دونیا گؤروشو ایله باغلی اوْلان دینی تصووورلری حؤکم سورمک‌ده ایدی. حتی بابیل‌لرین ده دینی ائعتیقادلاری، میدیا مدنیتینه تأثیر گؤسترمیش‌دیر. مرکزی میدیانین بیر رایونو بابیلیستانین، سومئرلردن گلمه، خئییر، برکت و سئوگی ایلاهه‌سی اوْلان ایشتارین آدی ایله علاقه‌دار اولاراق بیت – ایشتار (ایشتارین ائو) آدلاندیریلمیشدی. آسسوری‌لر بۇ دؤورده، میدیایا هوجوم ائدرکن، میدیانین گله‌جک باشکندی ائکباتانین یاخینلیغیندا "بابیل قالاسینا" و بابیلیستان تانری‌سی ماردوکون، مادای‌لار آراسیندا کؤک سالمیش دینی عقیده‌سینه راست گلمیش‌دی‌لر. اصلن باتی میدیادان اوْلان حؤکمدارلار، چوخ واخت ایلاهی سومئر آدلاری داشیییردی‌لار.
خط ۲۳۵:
زردوشتون اخلاقی گؤروش‌لری قدیم آذربایجان اکین‌چی و چوبان‌لاری‌نین اخلاقی گؤروش‌لری ایدی. آوئستادا گؤستریلیر کی، "زردوشت بو تورپاق ایصلاحاتی ایدئیالارینا گؤره بؤیوک تورپاق صاحیب‌کارلاری، وارلی‌لار و کاهین‌لر طرفیندن موحاکیمه ائدیلدیگین‌دن، او، اؤز دوغما شهریندن، میدیانین راقا (رئی) شهریندن قاچمالی اولور؛ اونون املاکی موصادیره، اؤزو ایسه قانون خاریجینده اعلان ائدیلیر.
میدیا اهمنی‌لرین (ائ.ا. 550 – 331) الینه کئچدیک‌دن سونرا، فارس شاه‌لاری خالقی اؤز تابع‌لیگینده ساخلاماق
کسرئکس کئچمیش قبیله تانری‌لارینا ائتیقاد قاداغان ائده‌رک، مئهر، آناهیت، و ائرتراقنا کیمی قدیم تانری‌لارین معبدلرینی داغیتدیرمیش‌دیر. اهمنی شاه‌لاری زردوشتون ایره‌لی سوردوگو تک‌آللاه‌لی‌لیق ایدئیاسینی قبول ائدیر، لاکین اونون تعلیمی‌نین دئموکراتیک جهت‌لرینی، اکین‌چی و مال‌دارلارین حیات‌لاری‌نین مادی جهت‌دن یاخشیلاشدیریلماسینا خیدمت ائدن جهت‌لری رد ائدیردی‌لر. اونلار زردوشتو دینین پیغمبری کیمی رد ائده‌رک، اؤزلرینی "بؤیوک حؤکمدار" و "دینی لیدئر" اعلان ائدیردی‌لر. لاکین بۇ دینه یالنیز شاه سارای‌لاری، عمبدلر و قول‌دارلار عیبادت ائدیردی. خالق ایسه همیشه‌کی کیمی، زردوشت‌دن اوولکی دینی اعتیقادلارینا صادیق قالمیشدی. اودور کی، اهمنی شاه‌لاری I آرتاکسئرکس (ائ.ا. 462 – 424) و II دارا (ائ.ا. 424 – 405) زردوشت‌دن اوولکی دینی عقیده‌لری برپا ائتمه‌یه، قانونی‌لشدیرمه‌یه مجبور اولدولار. دینین بۇ
دینین بۇ
بو دؤورده (ائ.ا. 440-جی ایله یاخین) ایلک دفعه مازدایست سالنامه‌سی قئیده آلیندی و مازدایست‌لر طرفیندن آوئستا جیددی رئداکته ائدیلدی. بۇ آوئستا دؤورون و حاکیم سولاله اهمنی‌لرین طلبینه اویغون اولاراق زردوشت مونوتئیزمی ایله اوندان اوولکی پولیتئیزمی بیرلشدیرمیش اولدو. بئلهلیکله قدیم تانری‌لارین – "آلتی موقدده‌سین" (فارسجا آمئشا ایسپئنتا) کئچمیش حوقوق‌لاری برپا ائدیلدیگین‌دن مئهر، آناهیت، تیشتریا، رتیش، وئرتراقنا و هوما کیمی قدیم تانری‌لارین حوقوق‌لاری رسمیلشدیریلدی.
خط ۲۶۱:
[[File:Persepolis Apadana noerdliche Treppe Detail.jpg|left|180px|thumb|[[پرسپولیس|پرسپولدا]] سنّتی گئییمده اولان مادایلارین تصویری]]
مادایلارین بیر سیرا ائتنوقرافیک خوصوصیت‌لرینی، گئییم و بزک فورمالارینی، سیلاح و نقلیات واسیطه‌لرینی، ایستئحسال آلت‌لری و دینی آیین‌لرینی، اکین‌چی و دؤیوش‌چو، اعیان و کاهین (ماق-مغ-موغ) صورت‌لرینی اؤیرنمک
ائ.ا. VII عصره عایید اوْلان نینئواداکی بیر آسسور قابارتی‌سیندا مادایلارین زورلا کؤچورولمه‌سی تصویر ائدیلمیش‌دیر. بۇ تصویرده فیقورلار بیر سیرادا چکیلمیش‌دیر. سیرانین اولینده و سونوندا میدیا کیشی‌لری، اورتاسیندا ایسه، میدیا قادین‌لاری و اوشاق‌لار گئدیرلر.اوچ آسسور اگری بون‌لاری موشاییعت ائدیر. فیقورلارین آیاق و ال وضعیت‌لری اون‌لارین حرکت‌ده اولدوق‌لارینی، دوز یول و ایری خط بویو یوخاری‌دان آشاغی‌یا دوغرو ایستیقامتلندیگی
ائ.ا. VIII عصرین سونونا عایید اوْلان دور-شارروکین‌دکی آسسور قابارتی‌لاری‌نین بیرینده نیزه ایله سیلاح‌لانمیش و آرابایا قوشولاجاق ایکی آتی آپاران میدیا دؤیوش‌چولری گؤستریلمیش‌دیر. اونلار دا عنعنوي میدیا گئییمینده‌دیر.
خط ۲۹۸:
=== دئکوراتیو صنعت‌لر (تزییني هونرلر) ===
ایلکین دولوس‌چولوق صنعت‌ی‌نین ان قدیم نومونه‌لری تپه‌سیالک‌دان تاپیلمیش‌دیر. اونلار ائ.ا. 4200 – 340-جی ایل‌لرده، ائنئولیت دؤورونده یارادیلمیش‌دیر. بۇ بویالی گیل قاب‌لارین پلاستیک فورمالاری چوخ مورککب اورنامئنتال بزک‌لری اولدوقجا رنگارنگ‌دیر. دولوس‌چولوق ممولات‌لاری (افزارلاري) آچیق رنگ‌لی (آغ، ساری، چهرایی) اولدوغو
بیر چوخ قاب‌لارین گؤوده‌سی یوخاری گئتدیکجه دارالدیغی کیمی، اون‌لارین آلت حیصصه‌لری ده آشاغی گئتدیکجه دارالدیلمیش و بئلهلیکله اونلار بیکونیک بیر شکیل آلمیش‌دیر. اوتوراجاق‌لارین کونوسواری یارادیلماسی ممولات‌لارین پلاستیک گؤزل‌لیگینی آرتیرمیش‌دیر. بۇ بدیعی تأثیری داها دا قووت‌لندیرمک
بو دؤورون دولوس‌چولاری هم پلاستیک فورمالار، هم ده دئکوراتو ناخیش‌لار ساحه‌سینده زنگین بدیعی ایرث قویوب گئتمیش‌لر. بونا میثال اولاراق ائ.ا. III مین‌ایل‌لیک‌ده تپسیالکدا و ائ.ا. II مین‌ایل‌لیک‌ده تپگیاندا حاضیرلانمیش بویالی گیل قاب‌لاری گؤسترمک اولار. تپسیالک اوستالاری‌نین بۇ دولوس‌چولوق مکتبی سوْنراکی دؤورلرده میدیا بدیعی کئرامیکاسینا گوج‌لو تأثیر گؤسترمیش‌دیر. بیر قایدا اولاراق میدیا دولوس ممولات‌لاری یئرلی، قدیم دولوس‌چولوق عنعنه‌لری اساسیندا یارائدیلیردی. اون‌لاردا اوْلان پلاستیک فورمالارین آهنگدارلیغی، تصویر و اورنامئنت موتیولری‌نین ریتمیک دوزولوشو ائنئولیت دؤورو اوستالاری‌نین کشفی‌نین نتیجه‌سی‌دیر.
خط ۳۲۰:
| alt_yazı=center
}}
دینی مراسیم‌لرده ایستیفاده ائتمک
ائ.ا. I مین‌ایللیگین اولینده (ائ.ا. X – VIII عصرلر) قدیم دولوس‌چولوق عنعنه‌لرینه صادیق قالان میدیا اوستالاری یئنی-یئنی پلاستیک فورمالار و دئکوراتیو واسیطه‌لر کشف ائدیردی‌لر. لولئیین‌لی میدیا قاب‌لاری‌نین اورتایا چیخماسی‌دا بۇ دؤوره تصادف ائدیر. بۇ لولئیین‌لر قاب‌لارین آغزینا بیتیشیک شکیلده حاضیرلانیردی. بئله قاب‌لارین داها ساده بزک‌لی نومونه‌لری میدیانین باتی سرحددینده – روواندوزدا، اون‌لارن داها مورککب فورمالاری ایسه تپسیالکدا حاضرلانیردی.
تپسیالکدا بئله قاب‌لارین اوچ تیپی یارادیلمیش‌دیر. اون‌لارین لولئیین‌لری بعضن شاقولی و بعضن ده اوفوقی وضعییت‌ده اولوردو.
تپسیالکدا حاضیرلانمیش بۇ تیپ‌لی قاب‌لارین چوخونون اوستونده آت تصویری چکیلدیگین‌دن اون‌لارین گونش تانری‌سی میترایا (مئهره) اعتیقاد ائدن‌لره خیدمت ائتدیگی گومان ائدیلیر. بۇ قاب‌لارین ناخیش و تصویرلرینی آوئستانین میترایا حصر ائدیلمیش X یاشتیندا وئریلن معلومات‌لارا اساساً معیین‌لشدیرمک مۆمکون اوْلموش‌دور.
خط ۳۶۶:
میدیانین باشکندی ائکباتان (همدان) شهریندن تاپیلمیش ائ.ا. V عصره عایید اوْلان قیزیل جام میدیا اوستالاری‌نین صنعت‌کارلیغی حاقّیندا یاخشی تصووور اویادیر. قیزیل جامین کونوسواری گؤوده‌سینده ایشیق و کؤلگه لکه‌لرینی چوخالتماق و جامین دئکوراتیولیگینی آرتیرماق مقصدی ایله میدیالی اوستا اونون ساحه‌سینی کیچیک زولاق‌لارا پارچالامیش‌دیر. زولاق‌لارین هامی‌سیندا ریتمیک صورت‌ده تصویر ائدیلن آی‌پارا، اووال تراپئس شکیل‌لی چیخینتی‌لار جامین پلاستیک گؤزل‌لیگینی خئیلی آرتیرمیش‌دیر. تهران اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان بۇ قیزیل جامین بوغازیندا اهمنی شاهی کسئرکسین (ائ.ا. 485 – 465) آدی ایله باغلی اوْلان یازی‌لار واردیر. بۇ یازی‌لار پارس، ایلام و بابیل دیل‌لرینده‌دیر.
=== هئیکل‌تراش‌لیق ===
میدیا هئیکل‌تراش‌لیغینی اؤیرنمک
میدیانین قایالاردا چاپیلمیش سردابه‌لری‌نین ان قدیمی کیرمانشاه‌دان گونئی‌ده، ساکاوند یاخینلیغیندادیر. بۇ سردابه‌ده قایانین ایچینده مئییت قویماق
کیرمانشاه‌لا همدان آراسیندا، صحنه دئییلن یئردکی قایا سردابه‌سی ایسه دؤرد دیوارلا قاپانمیش یاشاییش یئرینی خاطیرلادیر. اونون قاپی‌سی‌نین اوستونده قانادلی گونش لؤوحه‌سی قاباریغی یونولموش‌دور. بۇ تصویر موتیوی قدیم سومئرلرده گئنیش یاییلمیش ایشیق، گونش تانری‌سی‌نین سیمبولودور. سوْنراکی دؤورده بۇ سیمبولو منیمسه‌ین پارس‌لار (فارس‌لار) اونا معیین ده‌ییشیک‌لیک‌لر ائده‌رک داهادا مورککب‌لشدیرمیشدی‌لر. اونلار بۇ گونش تصویرینه آهورا-مازدانین (هؤرموزون) فیقورونو دا علاوه ائتمیشدی‌لر. باشقا قایا سردابه‌لری کیمی بۇ سردابه ده آسما ائوی خاطیرلادیر. بۇ ایکی قایا سردابه‌سی‌نین ائ.ا. VII عصره عایید اولماسی گومان ائدیلیر .
خط ۳۷۶:
دوکانی داوود سردابه‌سی همدان‌دان بابیلیستانا گئدن یولون اوستون‌دکی چاپیلمیش‌دیر. İ. م. دیاکونوف گومان ائدیر کی، بۇ سردابه میدیا حؤکمداری آستیاقین (ائ.ا. 584 – 550) سولئیمانیه یاخینلیغین‌داکی سورداش کندی‌نین یانیندا شهریزار دره‌سین‌دکی قایادا چاپیلمیش، قیزقاپان ایسه میدیا حؤکمداری کیاکسارین (ائ.ا. 625 – 584) سردابه‌سی‌دیر. بۇ قبیرلر قورولوشو اعتباری‌له ده بیر-بیرینه بنزییر
دوکانی داوود سردابه‌سی‌نین گیریش حیصصه‌سینده قاباریق ماق (موغ-مغ) فیقورو چاپیلمیش‌دیر. ماقین فیقورو قارشی‌سین‌داکی ساحه‌ده ایسه تصویر یوخ‌دور. بۇ حیصصه یا یاریمچیق، یا دا ایشلنمه‌میش قالمیش، و یا سوْنرا کیمینسه طرفیندن سیلینمیش‌دیر. بۇ تصویرده ماق، اه‌ینینده اوزون کؤینک، باشیندا باش‌لیق، اوزونده سارغی، الینده بارئسما توتدوغو، ال‌لرینی ایره‌لییه اوزادیب دوعا اوخودوغو وضعیتده یارادیلمیش‌دیر. ماق‌لارین بئله دوعا وضعیتی حاقّیندا آوئستانین II کیتابی اوْلان یاسنادا (29،5 و 50،8) معلومات واردیر . ماق‌لار بارسئما توتدوقدا، هوما ایچکی‌سی، یاخود اود قارشی‌سیندا اولارکن آغیزلارینی سارغی ایله ساریییردی‌لار کی، اؤز نفس‌لری ایله مقدس وارلیق‌لاری موردارلاماسین‌لار. بۇ تصویرده ده ماق الینده هوما ایچکی‌سی توتدوغو
قیزقاپان سردابه‌سی‌نین سوتون‌لاری پیلیاستر شکلینده‌دیر. پیلیاسترلارین آراسیندا تانری‌لارین سیمبول‌لاری قاباریق شکیلده تصویر ائدیلمیش‌دیر.بورادا اوستونده دؤردقانادلی فیقور اوْلان دایروی لؤوحه، آشاغی‌سیندا آی شکلی و اورتاسیندا اینسان فیقورو اوْلان داییروی لؤوحه، اوستونده اولدوز، تصویر ائدیلمیش داییروی لؤوحه کیمی قاباریق تصویرلر یونولوب حاضیرلانمیش‌دیر.
ائ. هئرسفئلد بیرینجی و ایکینجی تصویرلری آهورا مازدا ایله میترانین سیمبول‌لاری حساب ائدیر.
بو سردابه‌نین قاباریق تصویرلرینده سول‌دا خاراکتئریک ماق گئییمینده اوْلان کاهین دایانمیش‌دیر. ماق بۇ پالتارین اوستون‌دن بوش قول‌لاری ساللانمیش اوزون عبا گئیمیش‌دیر. کاهینین باشیندا باش‌لیق (اهمنی دؤورونده بۇ گئییم "پاتی‌دانا" آدلانیردی)، آغزیندا ایسه سارغی واردیر. ماقین قارشی‌سیندا اوچ‌پیلله‌لی اود عیبادتگاهی گؤرونور. بۇ عیبادتگاهین ساغ طرفینده دایانمیش قیسا گئییم‌لی پادیشاهین‌دا آغزیندا سارغی واردیر. هم پادشاهین، هم ده ماقین سول الینده کامان واردیر. بورادا کامان، قلبه، هؤکمران‌لیق رمزی‌دیر. اون‌لارین ساغ ال‌لری‌نین حرکتین‌دن، عیبادتگاه قارشی‌سیندا دوعا اوخودوق‌لاری آنلاشیلیر . بۇ قاباریق تصویر جدی سیممئتریک کومپوزیسیادا یارادیلمیش‌دیر. فیقورلار آلچاق‌بوی‌لو گؤستریلسه ده، دینامیک تصویر ائدیلمیش‌دیر. اود عیبادتگاهی ایسه داها طمطراق‌لی و عظمت‌لی وئریلمیش‌دیر.
بو اثرده پادیشاهین کاهینین سول ال‌لرینده قلبه، حاکمیت سیمبولو اوْلان کامان گؤستریلدیگی
دوکانی داوود و قیزقاپان آدلاری ایله مشهور اوْلان بۇ ایکی قایا سردابه‌سین‌دکی قاباریق‌لار اؤزونون تراکتووکا کامیل‌لیگی، پروپورسیالاری و تئکنیکاسی ایله مشهور اهمنی قابارتی‌لارین‌دان هئچ ده گئری قالمیر. İ. م. دیاکونوف گومان ائدیر کی، اهمنی قاباریق‌لاری اهمنی شاه‌لاری‌نین اسیر توتوب گتیردیک‌لری میدیا اوستالاری، اون‌لارین شاگیردلری و باشقا میدیالی اوستالار طرفیندن حاظیرلانمیش‌دیر. او، گؤستریر کی، بیسوتون داغین‌داکی قاباریق کومپوزیسیادا میدیا اوستالارینا تانیش اوْلان داها قدیم لولوبی‌لرین پادیشاهی آنوبانی‌نین قاباریق سوژئتی‌نین تکرار ائدیلمه‌سی ده تصادوفی دئییل. تختی-جمشیددکی قاباریق‌لاردا فیقورلارین بیر قدر یاستی، آلچاق وئریلمه‌سی ده داها قدیم میدیا قاباریق‌لارین‌دان گلمه علامت‌دیر .
هئیکل‌تراش‌لیق صنعتی ساحه‌سینده میدیا اوستالاری‌نین چوخ قدیم و زنگین پلاستیک عنعنه‌لری و سیناق‌دان چیخمیش تجروبه‌لری، سرریشته‌لری واردی . میدیا پادیشاه‌لاری
میدیانین قایا سردابه‌لری‌نین مئعمارلیغی خالیص خالق یاشاییش بینالارین‌دان آلینمیش‌دیر. همین سردابه‌لرین قاباریق‌لاری میدیانین سارای و معبدلرینی بزمیش داش هیکل‌لره نیسبتن کوبود و ایبتیدایی ایدی. بیزه چاتمامیش بۇ هیکل‌لر خوصوصی ائمالات‌خانالاردا حاضرلانیردی. میدیانین باشکندی ائکباتاندا و باشقا شهرلرینده آرخئولوژی قازینتی ایش‌لری آپاریلمادیغین‌دان، موتخصصیص‌لر میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نی اؤیرنمک
میدیا طایفالاری ماننالار، بابیل و آسسورلار واسیطه‌سی‌له قدیم شومئرلرین دینی اعتیقادلاری، اینجهصنعتی و مدنییت‌ی ایله یاخین‌دان تانیش اوْلموش و اوندان بهره‌لنمیش‌لر. بۇ یاخینلیغا میدیانین سومئر اؤلکه‌سی ایله قونشولوقدا یئرلشمه‌سی و مادایلارین سومئرلرین مدنی واریث‌لری اوْلان بابیل و آسسور خالق‌لاری ایله ایقتصادی، مدنی و حربی موناسیبت‌لرده اولماسی ایمکان یاراتمیش‌دیر. میدیا ائ.ا. VII–VI عصرلرده اؤز دینی اعتیقادلاری، اینجهصنعتی و مدنییت‌لری ایله قونشو خالق‌لارا تأثیر گؤستره بیلمیش‌لر.
خط ۴۱۰:
VII عصرده بؤیوک دؤولت کیمی فورمالاشان میدیا، یاخین دوغو مئعمارلیغینین اینکیشافیندا اهمیت‌لی رول اوینامیش‌دیر.
میدیانین قودرت‌لی ایمپئریایا چئوریلمه‌سی مؤحتشم سارای تیکینتی‌لری
ائکباتان سارای‌لارینی تصویر ائدن پولیبی اون‌لارین گئنیش‌لیگینی و بزک زنگین‌لیگینی خصوصیله قئید ائتمیش‌دیر. او، سر و سیدر آغاج‌لارین‌دان دوزلدیلن، اوستو گوموش و قیزیل ورق‌لری ایله اؤرتولموش سوتون‌لاردان بحث ائدیر.
سای‌سیز-حیساب‌سیز ایستیحکام‌لار و ایستیحکام حالینا سالینمیش شهرلر میدیا اینشااتینین دیگر تیپینی تمثیل ائدیردی. حجمی و سیلوئتینه گؤره مؤحتشم و زهم‌لی تأثیر باغیشلایان بۇ تیکینتی‌لر دئکوراتیو بزک‌لردن ده خالی دئییلدی. تاریخی منبع‌لر موختلیف چیخینتی‌لاری اوْلان میدیا قالالاری حاقّیندا معلومات وئریر. ائکباتان کرئم‌لی ماکئدونیالی ایسکندرین یوروشو دؤورونده هله آباد وضعییت‌ده اولدوغون‌دان، ایسکندر تختی جمشیددن گتیردیگی پول‌لاری موحافیظه
== آیریجا باخ ==
| |||