ویکی‌پدیا

تورکجه: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

گئچمیشی اینتراکتیو حالتده گؤستر
اسکی دَییشدیرمهیئنی دَییشدیرمه
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
ک 78.165.69.239 (دانیشیق) طرفین‌دن ائدیلمیش دییشیک‌لیک‌لر Uzun Hasan II طرفین‌دن ائدیلمیش دییشیک‌لیک‌لره قایتاریلدی.
اِتیکِت: واگردانی
خط ۱:
{{Infobox language
|name = تۈرکچه‌تۆرکجه‌
*آذربایجان تۈرکچه‌سیتۆرکجه‌سی
تۈرکۈتۆرکۆ - türkü
تۆرک دیلی
تۈرک دىلی
|altname =
|nativename = AZƏRBAYCAN TÜRKCƏSİ{{جب}} {{Lang|az|Azərbaycan dili}}{{جب}}{{Lang|az-Arab|آذربایجان دیلی}}{{جب}}{{Lang|az-Cyrl|Азәрбајҹан дили}}
| pronunciation = {{IPA-az|ɑzærbɑjˈd͡ʒɑn diˈli|}}
| states =[[آذربایجان جومهوریتی]]{{جب}}[[ایران]]{{جب}}[[روسیه]]{{جب}}[[تۈرکیهتورکیه]]{{جب}}[[عراق]]{{جب}}[[گۈرجىستانگورجیستان]]
| region = [[آذربایجان]] (قدیم آذربایجان)، [[قافقاز]]
| ethnicity = [[آذربایجان تۈرکلریتورکلری]]
| speakers =
| date = 2007
| ref = e18
| familycolor = Altaic
| fam1=[[تۈرکتورک دىللەریدیللری]]
| fam2=[[شاز تۈرکجه‌سیتورکجه‌سی|عمومی تۈرکتورک]]
| fam3=[[ئوغۇزاوغوز دیللری]]
| fam4=غربی ئوغۇزاوغوز
| script = * [[آذربایجان جومهوریتی|آذربایجاندا]]: [[لاتین الیفباسی|لاتین خطی]]{{جب}}<small>([[آذربایجان لاتین الیفباسی]])</small>
* [[روسیه|روسیه‌ده]]: [[کیریل الیفباسی]]
خط ۲۹:
| lc2=azb |ld2=جنوبی آذربایجان
| lc3=slq |ld3=[[سلجوق دیلی]]
| lc4=qxq |ld4=[[قاشقای تۈرکجه‌سیتورکجه‌سی]]
| glotto=azer1255
| glottoname=شومالی آذری–سەلجۇقآذری–سلجوق
| glotto2=sout2696
| glottoname2=جنوبی آذری–قاشقایی
| lingua = [[ئوغۇزاوغوز دىللەریدیللری]]'نىننین بىربیر قیسمتی
| map = Idioma azeri map.png
| mapcaption = {{ئورتااوْرتا|تۈرکجهتورکجه دانیشانلارین یئری [[گونئی قافقاز]]دا}} {{لجند|#0080FF|او یئرلرکی تۈرکجهتورکجه دیلی اکثریتده‌دیر}} {{لجند|#88C4FF|او یئرلرکی تۈرکجهتورکجه دیلی اهمیتلی اقلیته صاحیب‌دیر}}
| notice = IPA
}}
 
[[File:Lenguas Oguz.png|thumb|ئوغۇزاوغوز دیللری‌نین دیل یاریم‌عائیله‌سی، یاشیل رنگده اوْلان یئرلرده، آذربایجان تۈرکجه‌سی‌نینتۆرکجه‌سی‌نین دانیشانلاری اکثریت‌ده دیرلار.]]
 
[[فایل:Linguistic map of the Altaic, Turkic and Uralic languages (tr).png|بندانگشتی|اورال-آلتای بۈیۈكبؤیوک دىلدیل ئائىلەسى،عائیله‌سی، بو نقشه‌ده آذربایجان تۈرکجه‌سی‌نىنتورکجه‌سی‌نین یاییلدیغی اراضیلرده گۆرۈنۈرگؤرونور.]]
 
'''تۈرکجه‌تۆرکجه‌''' یا دا '''آذربایجان تۈرکجه‌سیتۆرکجه‌سی'''<ref>[http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1865&doctype=0 آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا دؤولت دیلی حاقیندا آذربایجان جومهوریتی‌نین قانونو. '''نورماتیو حوقوقی آکت‌لارین واحید اینترنت الکترون بازاسی''']</ref> — [[آذربایجان تورکلری|آذربایجان تۆرکلری‌]]نین آنا دیلی، ائله‌جه‌ده بۆتون آذربایجان‌لی‌لارین اۆنسیّت دیلی‌دیر. [[تۈرکتورک دیللەریدیللری]]'نىننین [[گونئی باتی]] قوروپونا داخیل‌دیر. [[آذربایجان جومهوریتی|آذربایجان جومهوریتی |ئازەربايجان جۇمھۇرىيىتى‌جومهوریتی‌]]<nowiki/>نین و [[روسیه|روسیه‌]]<nowiki/>نین [[داغیستان|داغیستان جومهوریتینده]]<ref>داغیستان جومهوریتی‌نین کونستیتوسییاسینا گؤره روس دیلی و داغیستان خالق‌لاری‌نین هر بیری‌نین دیلی، رئسپوبلیکانین دؤولت دیلی‌دیر، یازی‌سی اوْلان ۱۴ دیل، او جمله‌دن آذربایجان دیلی، دؤولت دیلی کیمی داغیستاندا ایستیفاده اوْلونور.</ref> رسمی دؤولت دیلی‌دیر.
 
آذربایجان تۆرکجه‌سی [[آذربایجان]]، [[ایران]]، [[عراق]]، [[گورجوستان]]، [[روسیه]]، [[تۈركىيەتورکیه]]، [[اوکراین]] و [[سوریه]] اراضی‌سینده گئنیش ایشلنیب.
 
آذربایجان جومهوریتینده بۇ دیلین جۆزئی فرقلنن ۴ دیالکتی واردیر:
خط ۵۸:
== قیسا تاریخی ==
 
آذربایجان تۈرکچه‌سی‌نینتۆرکجه‌سی‌نین و آذربایجان خالقی‌نین تشکّۆلو ۳–۷-جی عصرلرده باش وئرمیش، ۷–۸-جی عصرلرده باشا چاتمیشدیر. بۇ زامان آذربایجاندا گئدن دینی مۆباریزه آرتیق سوْنا یئتمیشدیر.<ref>"آذربایجان تاریخی"، ۱۹۹۴. ز.م. بونیادوو و Y.B.Yusifovun رئداکته‌سی ایله، س. ۲۳۵</ref> XI عصرده آذربایجان دیلی [[قافقاز]]دا و قوْنشو اؤلکه‌لرده گئنیش توسعه تاپیر. آذربایجان تۆرکجه‌سی تۆرک دیللری‌نین اوْغوز قروپونا داخیلدیر. یئرلی اهالی‌نین اساس دیلی اوْلان آذربایجان تۆرکجه‌سی ۱۱-جی عصرین اوْرتالاریندا اوْغوز طایفالاری دیلی‌نین گۆجلۆ تأثیری آلتیندا تام شکیلده فوْرمالاشمیشدیر. ۱۲-جی عصرده ادبی آذربایجان دیلی تشکّۆل تاپدی. شاعیرلر فارس و عرب دیللری ایله یاناشی بۇ دیلده ده اثرلر یازیردیلار.<ref>[http://www.elibrary.az/docs/asursirv.pdf شیروانشاهلار دؤولتی، سارا آشوربَی‌لی]</ref>
 
ن. جعفروف "آذربایجان تورکجه‌سی‌نین میلی‌لشمه‌سی تاریخی" اثرین‌ده "XI-XII عصرلردن باشلایاراق
خط ۶۵:
[[صفویلر دؤولتی]]نده آذربایجان تۆرکجه‌سی سارایدا و اوْردودا حاکیم دیل اوْلماقلا ایمپریانین ایلک رسمی دؤولت دیلی ایدی.<ref>او. افندیئو – صفوی‌لر دؤولتی، باکی، ۲۰۰۷</ref><ref>آذربایجان تاریخی (یئددی جیلدده)، باکی، ۲۰۰۷، III جیلد</ref> روس عالیمی V.V.Bartold ۱۹۱۲-جی ایلده یازیردی: «... خاندانین تشکول ائتدیگی یئرده آذربایجان اهالیسی تۆرکجه دانیشیردی و نتیجه‌ده تۆرکجه صفویلر دؤولتینده سارای و اوْردو دیلی اوْلاراق قالدی.»<ref>مممدوو ا. شاه طهماسیبین آذربایجان تورکجه‌سینده بیر مکتوبو. آدو-نون "علمی خبرلر"ی (دیل و ادبیات سئرییاسی). ۱۹۶۴، ن۶. سه. ۷۳</ref>
 
عصرلر بوْیو ایشغاللار نتیجه‌سینده آذربایجان تۆرکجه‌سی‌نین آدی دییشدیریلمیشدیر. آذربایجان تۈرکچه‌سیتۆرکجه‌سی اۇزون مۆدّت «تۈرکیتۆرکی»، «تۈرکتۆرک دیلی»، «آذربایجان تۈرکچه‌سیتۆرکجه‌سی»، بعضاً ایسه «تاتار دیلی»، «قافقاز تاتارلارینین دیلی» (خصوصاً روس دیلینده یازیلمیش اثرلرده) آدلاندیریلمیش‌دیر.<ref>[http://www.clb.az/files/mv/4.pdf "آذربایجان دیلی میلّی وارلیغیمیزین آیناسی‌دیر". "۲۱ فئوریه – آنا دیلی گونو" نه حصر اولنموش مئتودیک وسایت. باکی – ۲۰۱۰]</ref>
 
[[۱۹۱۸]]-جی ایلده [[آذربایجان خالق جومهوریتی|آذربایجان دموکراتیک جومهوریتی]] یاراناندان آز سوْنرا آذربایجاندا کارگوزارلیغین تورک دیلینده آپاریلماسی ایله باغلی قرار قبول ائدیلیر. [[۱۹۲۱ (میلادی)|۱۹۲۱]]-جی ایلده [[نریمان نریمانوو]] [[داداش بونیادزاده]] ایله بیرگه [[آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتی|آذربایجان سسر]]-ده دؤولت دیلی‌نین تۆرک دیلی اوْلماسی ایله باغلی دِکرِت ایمضالاییرلار. ۱۹۲۱-جی ایلده [[آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتی|آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتی‌]]<nowiki/>نین ایلک کونستیتوسیاسی قبول اوْلونور و اوْرایا دؤولت دیلی حاقیندا ماده سالینمیر. [[۱۹۲۴ (میلادی)|۱۹۲۴]]-جۆ ایلده مرکزی ایجراییه کوْمیته‌سی‌نین آذربایجاندا دؤولت دیلی‌نین تۆرک دیلی اوْلماسی ایله باغلی قراری قبول اوْلونور.
خط ۷۷:
* تۆرک دیلیدیر؛
* آذربایجان تۆرک دیلیدیر؛
* آذری تۈرکچه‌سیدیر؛تۆرکجه‌سیدیر؛
* آذربایجان تۆرکجه‌سیدیر؛
* تۈرکتورک دیللری عائله‌سینه داخیل اوْلان آذربایجان دیلیدیر.
 
پرزیدنت [[حیدر علیئو|حیدر علی‌یئو]]ین چیخیشیندان: «گلین تۆرک‌دیللی خالقلارا باخاق. بلی، بیز تۆرک‌دیللی خالقلاردان بیری‌ییک و تۆرک منشألی خالقیق. کؤکۆمۆز بیردیر. [[اؤزبک تورکجه‌سی|اؤزبک دیلی]] وار، [[قازاق تورکجه‌سی|قازاق دیلی]] وار، [[قیرغیز تورکجه‌سی|قیرغیز دیلی]] وار، [[تاتار تورکجه‌سی|تاتار دیلی]] وار، [[باشقیرد دیلی]] وار، [[تورکمن تورکجه‌سی|تۆرکمن دیلی]] وار، [[قوموق دیلی]] وار. دئمک، بۇ تۆرک‌دیللی خالقلارین دا هر بیری‌نین دیلی‌نین اؤز آدی وار. تۆرک‌دیللی خالقلاردا [[تاتار تورکجه‌سی|تاتار دیلی]] ده وار، او بیری قروپ دیللر وار، اونلارین دا هر بیری بۇ قروپا داخیلدیر، آما هر بیری‌نین اؤز آدی وار… آخی نه تَهَر آذربایجان تۆرکجه‌سی؟ میللتیمیز ندیر؟ آذربایجان تۆرکۆ. نه تهر بۇ میللتین ایکی آدی اوْلسون؟ بس نیه اؤزبک اؤزونه دئمیر کی، اؤزبکیستان تۆرکۆ، تاتار نیه دئمیر کی، تاتاریستان تۆرکۆیَم»<ref>"آذربایجان" قزئتی، ۹ نووامبر، ۱۹۹۵</ref>
خط ۱۰۰:
هر ایکی دؤورۆن ادبی دیلی اؤز نؤوبه‌سینده مۆختلیف مرحله‌لری ایحاطه ائدیر.
 
بیرینجی دؤور آذربایجان تۈرکجه‌سیتۆرکجه‌سی اؤز اینکیشافیندا ایکی مرحله‌دن کئچمیشدیر:
# ادبی دیلین تشکۆل مرحله‌سی (۱۳–۱۴-جۆ عصرلر)،
# کلاسیک شعر دیلی مرحله‌سی (۱۵–۱۷-جی عصرلر).
خط ۱۱۲:
فونتیک خوصوصیتینه گؤره «اَ-ه (ə)» فونِمینین بۆتۆن یئرلرده ایشلنمه تئزلیگی ایله فرقلنیر.
 
تۈرکتۆرک دیللریندن بیری کیمی مۆعاصیر آذربایجان دیلی اؤزۆملۆ خوصوصیتلری ایله فرقلنن فونتیک و قراماتیک قورولوشو اوْلان بیر دیل‌دیر. اؤز فونتیک قانونااویغونلوقلارینا گؤره، بۇ دیل‌ده عمله‌گلمه یئرینه گؤره فرقلنن صائیتلر، یعنی اؤن سیرا (ای(i)، اۆ(ü)، ائ(e)، ا(ə)، اؤ(ö)) و آرخا سیرا (ای(ı)، اۇ(u)، آ(a)، اوْ(o)) صائیت‌لر عئینی بیر سؤز و یا سؤزفوْرما داخیلین‌ده ایشلنه بیلمز ("ایشیق"، "ایلدیریم" کیمی "ای" صائیتی ایله باشلایان بیر نئچه سؤز استثنادیر): عئینی زامان‌دا بۇ دیل‌ده دیل‌اوْرتاسی صامیت‌لرین (گ، ک) آرخاسیرا، دیل‌آرخاسی صائیتلرین (ک، ق، غ، خ) اؤن‌سیرا صائیتلرله بیر هجادا ایشلنمه‌سی ده ایمکان‌سیزدیر.
 
آذربایجان دیلینین فونِم ترکیبین‌ده ۱۵ صائیت و ۲۵ صامیت واردیر. بۇ ۴۰ فونم آذربایجان الیفباسین‌دا ۳۲ حرفله ایشاره ائدیلیر.
خط ۱۴۶:
[[آذربایجان جومهوریتی]]نین [[دؤولت دیلی]] اوْلان تۆرکجه‌نین الیفباسی [[لاتین قرافیکالی آذربایجان الیفباسی]]دیر.<ref>آذربایجان رئسپوبلیکاسین‌دا دؤولت دیلی حاقین‌دا آذربایجان جومهوریتی‌نین قانونو [http://economy.gov.az/~economy/index.php?option=com_content&view=article&id=1600 دؤولت دیلینین الیفباسی. ماده ۱۴]</ref>
 
=== تۈرکچه‌دهتورکجه‌ده الیفبا دییشیک‌لری و قارشیلیق‌لاری ===
{| class="wikitable"
|-
خط ۲۴۴:
<div style="clear:both">
 
== عرب کۆکلۈکؤکلۆ تۈرکتۆرک الیفباسی ==
ایرانین [[جنوبی آذربایجان|آذربایجانین]]دا ایشلنن عرب الیفباسی [[فارس دیلی|فارس دیلین‌دن]] و [[عثمانلی تۈرکچه‌سیتورکجه‌سی|عوثمانلی تۈرکچه‌سیتورکجه‌سی]]ندن تأثیرلنیب. بۇ الیفبا عرب دیلینه اویغون اوْلسادا، تۆرک دیل عاییله‌سینه منسوب اوْلان آذربایجان دیلینه سسلرین چوْخ‌لوغونا گؤره اساس فوْرمادا ال‌وئریش‌لی دئییل. بۇ الیفبانین برپاسی اوغرون‌دا مۆعاصیر عصریمیزده بیر نئچه آددیم آتیلسادا بۇ چالیشمالار خالق ایچین‌ده یاییلماییب‌دیر. [[جنوبی آذربایجان|ایرانین آذربایجانن]]دا اهالی فارس دیلینده تحصیل آلماغا مجبور اوْلدوقلاری اۆچوۆن عرب و فارس سؤزلریله اوریژینال دیکته ایله تانیشدیرلار.
 
حاضیردا ایران‌دا تۆرکجه اۆچۆن ایشلدیلن عرب الیفباسی ایله باغلی وضعیت چوْخ قاریشیق‌دیر. گونئی آذربایجان ضیالی‌لارینین لاتین الیفباسینین داها مۆناسیب اوْلدوغونو قبول ائتمه‌لرینه باخمایاراق بۇ الیفبانین تطبیقینه دؤولت طرفیندن قاداغا و محدودیتلر قوْیولوب. ایران‌دا آذربایجان تۆرکجه‌سینده کیتاب و قزِت‌لر یالنیز عرب الیفباسی ایله ایشیق اۆزۆ گؤرۆر.
«https://azb.wikipedia.org/wiki/تورکجه»-دن آلینمیش‌دیر