کشکول (قزئت)

   " کشکول "  - 1883-جو ایلده تیفلیس‌ده آذربایجان تورکجه‌سینده نشر اولونموش قزئت.

 " کشکول " درگیسی

 " ضیایی – قافقازیه "  قزئتی سوقوطا دوغرو گئتدیگی دؤورده تیفلیس‌ده 1883-1891-جی ایللرده ادبی و سیاسی ژورنال اولان  " کشکول "  درگیسی نشر اولونوب.

  تأسیسچی

  درگی‌نین ناشیری  " ضیایی – قافقازیه "‌نین رداکتورو سعید اونسی‌زاده‌نین اورتانجیل قارداشی جلال اونسی‌زاده ایدی. جلال اونسی زاده 1876-جی ایلده تیفلیسسه کؤچموشدو. ایلک ایل‌لر او، پداقوژی فعالیتینی داوام ائتدیرمیش، تیفلیسده آذربایجانلی‌لار اوچون اوغلان مکتبی آچمیشدی. سعید اونسی‌زاده  " ضیا"  قزئتینی نشر ائتمگه باشلایاندا جلالی دا قزئتچی‌لیگه جلب ائتمیشدی. سؤزسوز کی، اونو بو درگینی نشر ائتمگه ده قارداشی سؤوق ائدیب. 

  جلال اونسی‌زاده موستقیل قزئت چیخارماق فیکرینه 1882-جی ایلده دوشموشدو. همین ایل مئی‌ین 1-ده قافقاز جانیشینی‌نین باش ایداره‌سینه یازدیغی مکتوبدا او،  " کشکول "  آدلی درگی چیخارماق ایسته‌دیگینی بیلدیرمیشدی. ج.اونسی‌زاده‌یه گؤره، مطبوعات خالقین گؤزونو آچیر، اوخوماغا آلیشدیریر، اونون مدنی یوکسلیشینه و ترققی‌سینه تکان وئریر. بو آمال و مقصده خیدمت ائدن اونسی‌زاده‌نین مطبوعات یاراتماق فیکری موثبت جاواب‌لاندیریلدی. قافقاز سانسور کومیته‌سی‌نین 1883-جو ایلده پئتئربورق باش مطبوعات ایداره‌سینه گؤندردیگی معلوماتدا آیدین اولور کی،  " کشکول "  درگیسی‌نین نشرینه 1882-جی ایلین اوکتوبر آیی‌نین 20-ده ایجازه وئریلمیشدی. 

 " کشکول "-اون ایلک نؤمره سی 1883-جو ایلین ژانویه‌سینده چیخمیشدیر. جلال اونسی‌زاده ژورنالی چتین شراییطده بوراخیردی. مطبعه آوادانلیغی چاتیشمیردی. ایشچی قووّه‌سی یوخ ایدی. شاگیرد دفتریندن آزجا بؤیوک اولان ایکی هفته‌ده بیر چیخاریلان، جمعی 10-15 صحیفه ده بوراخیلان ژورنالا بؤیوک امک صرف ائدیلیردی. جلال اونسی‌زاده تحصیل گؤرموش گنجلری رداکسیایا جلب ائتمک اوچون لازیمی سعی گؤستریردی. او زامان تیفلیسسده ایشله‌ین آذربایجانلی موعلیم‌لری تئز-تئز رئداکسیایا دعوت ائدیردی. 1883-جو ایلده تیفلیسس گیمنازیاسی‌نین 6-جی صینفینده تحصیل آلان محمد کنگرلینی رداکسیادا مسئول کاتیب وظیفه‌سینه ایشه گؤتورموشدو. اونون وظیفه‌لریندن بیری همین قزئت لری دیقتله اوخوماق، لازیمی ماتریال‌لاری ترجومه ائتمک ایدی. ج.اونسی‌زاده و م.کنگرلی مقاله‌لرین ترتیبی و ژورنالین نشری مسله‌لرینه ده بیلاواسیطه اؤزلری نظارت ائدیردیلر. 

  ناشیر  " کشکول "  ده عرب، فارس و روس دیل‌لرینده ده ماتریال‌لار وئرمگی نظرده توتموشدو. او، بیر سیرا شرق اؤلکه‌لرینده قزئت اوچون موخبیرلر یئتیشدیرمک، همین اؤلکه لردن ماراقلی یازی‌لار درج ائتمک نیتینده ایدی. رداکتور بو تشبوثونو یئرینه یئتیره بیلمه دی. او، تکجه قزئتده آرا-سیرا فارسجا و روسجا وئریلن مقاله‌لرله کیفایت‌لندی. 

  اونسی‌زاده‌نین ژورنالین ایلک نؤمره سینه یازدیغی پروقرام ماهیتلی مقاله‌سی خوصوصی ایله ماراقلی‌دیر. او، بو مقاله ده  " کشکول " اون خالقا باغلی اولاجاغینی بیلدیریر، قارشی‌یا قویدوقلاری وظیفه‌لری سادالاییر و آنا دیلینه اوستونلوک وئره‌جکلرینی یازیردی: 

 " مجموعه‌میزین دیلی و اصیل عیباره سی مملکتیمیزین موسلمان‌لاری‌نین مفهومو اولان تورکی-آذربایجان دیلیندن عیبارت اولاجاقدیر. "  

  ج.اونسی‌زاده  " کشکول " اون ایلک سایلاریندا  " وطنیمیز " ،  " آذربایجان "  کلمه‌لرینی تئز-تئز ایشلتمکله خالقدا میلّی کیملیک و میللی شوعور حیسی فورمالاشدیرماغا چالیشیردی. اونون مقاله‌لرینده خلقی‌لیک و موعاصیرلیک پرینسیپ‌لری آیدین گؤرسه‌نیردی. 

  ژورنالین رداکسیاسی تیفلیسسده دار بیر کوچه ده، ایکی یاریم‌قارانلیق اوتاقدا یئرلشیردی کی، بو دا ایشلرین نورمال مجرادا گئتمه‌سی اوچون انگل یارادیردی. اوتاق‌لارین بیرینده، ان اورتادا ایری میز، دیوارین یانیندا ایسه یازی ماساسی قویولموشدو. ماسانین اوزرینده رداکسیانین آبونه یازدیریب گتیرتدیگی موختلیف روس قزئت‌لری‌نین دست‌لری دوزولموشدو. 

" کشکول "  قزئتی

 " کشکول "  11 نؤمره ژورنال شکلینده چیخدیقدان سونرا جلال اونسی‌زاده اونو قزئته چئویردی. گئنیش بیر مرامنامه ایله نشره باشلایان  " کشکول "  مؤوضو دایره‌سینه گؤره  " ضیا"  ( " ضیایی-قافقازیه " دن) فرقله‌نیردی. هم ژورنالین، هم ده قزئتین آشاغیداکی شؤعبه‌لری وار ایدی: 

•   داخیلی شؤعبه  
•   تاریخی و سیاسی شؤعبه  
•   تنقید و مطبوعات خولاصه‌سی 
•   پداقوژی
•   حکیم مصلحتی 
•   شعیر شؤعبه‌سی 
•   تقویم 
•   موختلیف ماتریال‌لار 
•   اعلان‌لار 

  شؤعبه‌لرین آدیندان گؤروندوگو کیمی  " کشکول "  قارشیسینا موختلیف ساحه‌لری احاطه ائدن پوبلیسیستیک-علمی مقاله‌لرله چیخیش ائتمگی، باش وئرن حادیثه‌لری، یئنی‌لیک‌لری ایزله‌مه‌لی ایدی. بونا گؤره ده سیاسی، ایقتیصادی و ادبی مسله‌لری ایشیقلاندیرماق اوچون  " کشکول "  موختلیف ساحه‌لرده چالیشان موتخصیص‌لری، ساوادلی اینسان‌لاری ایشه جلب ائتدی. محض بونا گؤره ده جلال اونسی‌زاده  " کشکول " اون 3-جو ساییندا یازیردی: 

 "  " کشکول " اون دایره‌یی-قلمیه‌سی بو طرف‌لرده، یعنی قافقازیه قیطعه‌سیندن موختلیف مؤوقع‌لرده، روسیه‌نین ایچری‌لرینده، همچنین ایسلام مولکینده (ایران، عوثمانلی و میثیر سمت‌لرینده) خوصوصی موخبیرلری اولاجاقدیر.  "  

  او، وئردیگی وعده عمل ائتمگه چالیشیر، آدلارینی سادالادیغی بو مملکت‌لردن بعضی ضیالی‌لاری  " کشکول " اون اطرافیندا جمع ائتمگه سعی ائدیردی. 

  رداکتورلار

  جلال اونسی‌زاده او دؤورون ضیالی‌لارینی، معاریف‌سئور اینسان‌لارینی سونرالار قزئت کیمی چیخان  " کشکول " اون اطرافینا توپلایا بیلدی. قزئتده ایستر روس، ایسترسه ده، گورجو و آذربایجانلی علم خادیم‌لری، یازیچی‌لار و ژورنالیست‌لر دؤورون قاباقجیل ایدئیالارینی یایماق اوچون بو قزئتین صحیفه‌لرینده موختلیف مؤوضولاردا تئز-تئز چیخیش ائتمگه باشلادیلار.  " کشکول " اون موخبیر هئیتی و مؤلیف‌لری اؤزوندن اولکی قزئت‌لره نیسبتاً گئنیش ایدی. اؤزو ده بو مؤلیف‌لرین ترکیبی بین المیلل ایدی.

  آذربایجان یازیچی و پوبلیسیست‌لریندن حسن بیگ زردابی، سئیید عظیم شیروانی، فیریدون بیگ کؤچرلی، م.شاهتاختینسکی، س.م.غنی‌زاده، م.ف.آخوندوفون اوغلو رشید بیگ آخوندوف، گول‌محمد بیگ کنگرلی، م.سولطانوف، س.ولی‌بیگوف، ه.قاییبوف قزئته بدیعی اثرلر، پوبلیسیست مقاله‌لر یازدیقلاری کیمی، تیفلیسده یاشایان بیر چوخ گؤرکملی شخصیت‌لر: تیفلیسسین باش حاکیمی بابوو، معاریف مجلیسی‌نین کئچمیش مودیری قورسالادزئ، ادیب و ژورنالیست اریتسوو، روس پداقوقو و پوبلیسیستی، قوری موعلیم‌لر سمیناریاسی‌نین موعلیمی آلکساندر چرییایئوسکی، گورجو شاعیری ایلیا چاوچاوادزئ، اوکراینا یازیچیسی ن.قولاک، ارمنی یازیچی‌لاریندان رافی، آ.شیروان‌زاده و باشقالاری دا قزئتین ایشینه جلب اولونموشدولار. 

  خوصوصاً فیرودین بیگ کؤچرلی و گول‌محمد بیگ کنگرلی جلال اونسی‌زاده‌نین یاخین دوست‌لاری اولموش، رداکسیا بیر مودّت کنگرلی‌نین ائوینده یئرلشمیشدی. 

قزئتین باشلیجا مؤوضولاری

 " ضیا"  قزئتینه نیسبتاً  " کشکول "  اون هم مؤوضو دایره‌سی گئنیش، هم ده مقاله‌لرین یازیلیش فورماسی موختلیف ایدی.  " کشکول "  حیاتین هر ساحه‌سیندن معلومات وئرن زنگین ماتریال‌لار  " چانتاسینا "  بنزه ییردی. قزئته  " کشکول "  آدی وئریلمه‌سی ائله بونونلا علاقه‌دار ایدی. 

 " کشکول " ،  " اکینچی "  ایله  " ضیا "  آراسیندا اورتا بیر مؤوقع توتموشدو، لاکین  " اکینچی "‌یه داها آرتیق درجه‌ده مئیلی حیس ائدیلیر. بو جور قزئتچی‌لیک سیاستی تزار سانسورو طرفیندن دیقته آلینمایا بیلمزدی. اونا گؤره ده  " کشکول "  سانسور تعقیب‌لرینه داها چوخ معروض قالمیشدیر. ژورنالین صحیفه‌لرینده  " کشکول "  وقتی-موعینده چیخمادی "  ایفاده‌سینه تئز-تئز راست گلینیر. 

  قزئتده دیل، ادبیات، اینجه صنعت، علم، معاریف و س. مسله‌لره دایر نظری و پوبلیسیست مقاله‌لر، اوریژینال بدیعی اثرلر، روس، اوروپا و شرق ادبیاتیندان ترجومه‌لر چاپ اولونوردو. کلاسیک‌لرین ایرثینی یایماقدا قزئت موترقی ایش گؤرموشدور. اونون صحیفه لرینده عباسقولو آغا باکیخانووون  " تهذیب اخلاق "  اثری، میرزه فتعلی آخوندوفون حیات و یارادیجی‌لیغی  " کشکول " ده گئنیش شکیلده ایشیقلاندیریلمیشدی.  " کشکول "  اونون ترجومه‌یی-حالینی ایلک دفعه  نشر ائتمیش، کومدی‌لری‌نین خاریجی دیل‌لره ترجومه اولونماسی و اونلارین اوروپادا شؤهرت قازانماسی، همچنین کومئدی‌لری‌نین تاماشایا قویولماسی باره ده اوخوجولارا موتمادی معلومات وئرمیشدیر. بوندان باشقا قزئتده سئیید عظیم شیروانی حاقیندا دا مقاله درج اولونموشدور. 

 " کشکول "  قزئتی آذربایجان کلاسیک‌لری‌نین باشقا خالق‌لارین دیلینه ترجومه ائدیلمه‌سی ساحه‌سینده ده ایلک تشبوثچولردن اولموشدور. فضولی‌نین  " لئیلی و مجنون "  اثری ایله  " کشکول "  صحیفه‌لرینده تانیش اولان ارمنی یازیچیسی رافی اونو ارمنی دیلینه ترجومه ائتمگی قطع ائتمیشدی. همین پوئمانی اونسی‌زاده ن.قولاک ایله بیرلیکده روسجایا چئویریب ژورنالدا وئرمیش، سونرا ایسه " کشکول "  مطبعه‌سینده آیریجا کیتاب حالیندا بوراخمیشدی. 

  جمعیتین حیاتیندا باش وئرن دییشیکلیک‌لری قزئت واختیندا عکس ائتدیرمگه چالیشیردی. کاپیتالیزمین مئیدانا گلمه‌سی و اونون فئودالیزم اوزرینده غلبه‌سی پروسه‌سینده میلّی حرکات دا یارانماغا باشلاییردی. ضیالی‌لارین شوعوروندا  " آذربایجان میلتی "  مفهومونون اویانماسی  " کشکول "  دؤورونه تصادوف ائدیردی. اونلار باشا دوشموشدولر کی،  " دین "  و " میلت "  مفهوم‌لاری آیری-آیری شئی‌لردیر.  " کشکول "  قزئتی اؤز صحیفه‌لرینده بو مسله‌لری آیدینلاشدیرماغا سعی گؤسترمیش و ایجتیماعی-سیاسی شوعورون اینکیشافینا کؤمک ائتمیشدیر. 

 " کشکول "  دؤورون بیر سیرا آکتوال مسله‌لرینه، بین الخالق حادیثه‌لره ده توخونور، بو سبکیده مقاله‌لر درج ائدیردی. ایلک ساییندا اینگیلیسین و تزاریزمین اورتا آسیادا آپاردیغی موستملکه‌چیلیک سیاستی، شئیخ شامیلین رهبرلیگی آلتیندا آپاریلان میلی آزادلیق حرکاتی باره ده اوخوجویا معلومات وئریردی. 

 " کشکول "  آذربایجان میلتی‌نین اینکیشافی و باشقا میلت‌لرله دوستلوق علاقه‌لرینی مؤحکم‌لتمه‌سی حاقیندا دا موثبت سجییه داشییان مقاله‌لر وئریردی. بو مقاله‌لرین بیر چوخو مؤوضوسو، ایدئیا ایستیقامتی، دیلی و اوسلوبو، اهتیراسلی‌لیغی ایله فرقله‌نیردی. " بیر شخص "  ایمضاسی ایله وئریلمیش  " آنا دیلیمیز "  مقاله‌سی بئله‌لریندن ایدی. مقاله ده گؤستریلیر کی،  " اؤز میلتینی ابدی ساخلاماق ایسته‌ین‌لر اؤز آنا دیل‌لرینی ساخلاماغا چالیشمالی‌دیرلار و او دیلده علم و فونونی اؤولادی-میلته وئرمه‌لی‌دیرلر " . مؤلیف خوصوصیله قئید ائدیردی کی، آنا دیلینی یاخشی بیلمه‌ین، اونون لیاقتینی قییمت‌لندیرمه‌ین آدام باشقا دیل‌لری هئچ جور قییمت‌لندیره بیلمز. بئله‌‌لیکله، قزئت باشقا دیل‌لری اؤیرنمگه خوصوصی هوس گؤستریلمه‌سینی تبلیغ ائدیردی. 

 " ا ینسان اؤز آنا دیلیندن باشقا نئچه دیل بیلمیش اولورسا او قدر ده قدرینی آرتیریر: لال یاریم‌آدام اولدوغو کیمی چوخ-چوخ دیل بیلن ده چوخ آدام ساییلمالی‌دیر.   "  

  بعضاً قزئت ترجومه اوچون ایجتیماعی مضمونو اعتیباری ایله او قدر درین پارچالار سئچیردی کی، تزار سانسورو اونو بوراخماقدان ایمتیناع ائدیردی. مثلا، گورجو شاعیری ای.چاوچاوادزِنین  " باهار "  آدلی شعیری ترجومه اولونوب مطبعه‌ده ییغیلمیشدی. لاکین سانسور اونون یاییلماسینا ایجازه وئرمه‌میشدی. شعیرده مئشه‌لیک‌لرین یارپاقلاماسیندان، قارانقوش‌لارین گلمه‌سیندن، چیچک‌لرین، گول‌لرین آچیلماسیندان بحث ائدیلیب آخیردا دئییلیردی: 

  بولبولوم، گولوم وطن! 

  سن نه واخت آچیلارسان؟ 

  قزئتده موترقّی روس شاعیرلری‌نین اثرلرینه تئز-تئز موراجیعت ائدیلیردی. گول‌محمد بیگ کنگرلی نکراسوفون  "  Nravstvennıy çelovek "  ( " خوش‌ اخلاق آدام " ) اثریندن بیر پارچانی ترجومه ائدیب قزئتده  " مردی موتّقی "  آدی ایله درج ائتدیرمیشدی. مئی‌له نئی‌یی قافیه ائتمکدنسه رئال حیاتدان یازماق لازیم‌دیر. گ.کنگرلی مکتوبونون سونوندا گؤستریردی: 

 " تجروبه اوچون معروف نکراسوف منظوماتیندان نظماً ترجومه ائله‌دیگیم بیر فقره‌نی بو دفعه ایرسال ائدیرم. قبول و درج اولونورسا، مابعدینی دخی گؤندره‌جگم.     "  

 " کشکول "  قزئتینده اثرین آردی یوخدور. گ.کنگرلی‌نین ترجومه‌سی‌نین آردی‌نین نه اوچون درج اولونماماسی حاقیندا ایندییه‌دک بیر سیرا تدقیقاتچی‌لار موختلیف فیکیرلر سؤیله‌میشلر. فیلولوژی علم‌لر نامیزه‌دی خ.محمدوفون آختاریش‌لاری بو جهتدن ماراقلی دیر. او، گؤستریر کی، ترجومه‌نین آردی‌نین درج اولونماماسینا سبب  " ترجومان "  قزئتی‌نین صحیفه‌لرینده بو مسله ایله علاقه‌دار قالدیریلمیش موباحیثه‌دیر. " ترجومان " این 1885-جی ایل 15 نوامبر تاریخلی 17-جی نؤمره‌سینده موسکو لازارئو شرق دیل‌لری اینستیتوتونون موعلیمی ساکوفون  " فونون و ادبیات "  روبریکاسی آلتیندا وئردیگی مکتوبلا باشلانان موباحیثه  سونرا ای.قاسپرینسکی طرفیندن داوام ائتدیریلمیشدیر. ساکووف ناراضی سالان جهت ترجومه اوچون نکراسوفدان گویا موناسیب اثر سئچیلمه‌مه‌سی ایدی. ای.قاسپرینسکی ده بو فیکیرده ایدی. سونرالار گ.کنگرلی بو مقاله‌لره جاواب یازمیشسا دا،  " ترجومان " این رداکتورو اونو بوراخمامیش، ترجومه‌چی‌نین اوزرینه داها شیدّتلی هوجوما کئچمیشدیر. شوبهه‌سیز کی، بئله بیر شراییطده جلال اونسی‌زاده ترجومه‌نین آردینی درج ائتمگه گیریشمزدی. او، ترجومه‌نین داوامینی وئرسه ایدی قزئتی  " ترجومان " این تنقید آتشینه معروض قویاردی. بو فاکت‌لار گ.کنگرلی‌نین ترجومه‌چیلیک فعالیتی زامانی نئجه جیدی مانعه‌لره راست گلدیگینی ثوبوت ائدیر. 

  جلال اونسی‌زاده قارداشی کمال ایله بیرلیکده کیتاب نشرینه ده دیقت یئتیریردی. کمال  " کشکول "  مطبعه‌سی‌نین مودیری ایدی. مطبعه‌ده بیر سیرا کیتاب‌لار بوراخیلمیشدی. بو کیتاب‌لاری ایدئیا و مضمونونا گؤره ایکی قیسمه بؤلمک اولار: 

•   موترقّی ماهیت داشییان کیتاب‌لار. 
•   دینی کیتاب‌لار. 

  اوکراین یازیچیسی ن.قولاکین، مشهور پداقوق آ.چرنیایئوسکی‌نین، ترقّی‌پرور آذربایجان یازیچیسی و پوبلیسیست‌لری س.ع.شیروانی، ف.کؤچرلی، م.شاهتاختینسکی‌نین موثبت تاثیری ایله ج.اونسی‌زاده  " کشکول "  مطبعه‌سینده م.ژ.لرمونتوفون  " هاوا گمیسی " ، آ.چرنیایئوسکی و س.ولی‌بیگوفون  " وطن دیلی " ، ه.گورانی‌نین  " قوجالیقدا یورغالیق "  کیتاب‌لاری، " کلیله و دیمنه "  حکایه‌لری و س. چاپ ائتمیشدی. بو کیتاب‌لارلا یاناشی، مطبعه‌ده زاقافقازیا شئیخ‌السلامی عبدالسلام آخوندزاده‌نین  " عمدة الاحکام " ،  " تاریخی موقدسی انبیا "  کیمی مورتجع دینی گؤروش‌لر تبلیغ ائدن کیتاب‌لاری دا بوراخیلیردی. هر حالدا " ضیا "  مطبعه‌سینه نیسبتاً  " کشکول "  مطبعه‌سی‌نین چاپ ائتدیگی کیتاب‌لاردا، تقویم‌لرده موترقّی گؤروش‌لر داها چوخ ایدی. بو مطبعه داوامی بویونجا، همچنین چوخلو مورتّیب یئتیشدیرمیشدی. 

 " کشکول " ده چیخان سوسیال-سیاسی یازی‌لارین اکثریتی روس دیلینده نشر اولونان مرکزی قزئت‌لردن، یاخود یاییلماسینا ایجازه وئریلمیش خاریجی مطبوع اورقان‌لاردان گؤتورولوردو. سونرا ایسه بونا ایجازه وئریلمه‌دی. سانسور بو تیپ یازی‌لارین قافقاز موسلمان‌لاری آراسیندا یاییلماسینی تهلوکه‌لی حساب ائدیردی. سانسور  " کشکول " اون  " ال-قاهیره "  قزئتیندن " مسله‌یی-ارمنیه "  باشلیقلی مقاله‌سی‌نین بیر پاراگراف خولاصه‌سینی ده قاداغان ائتمیشدی. خولاصه بوندان عیبارت ایدی: 

 "  " القاهره "  مقاله‌یی-مخصوصینده یئر اوزونده ارمنیستان دئییلن اؤلکه‌نین هئچ بیر زامان مؤوجود اولمادیغینی و جوغرافی دلاییل و براهیم ایله بیان ائیله‌میشدیر.     "  

  بو کیمی قاداغالارا باخمایاراق اؤز نشرینی داوام ائتدیرن " کشکول "  اساساً اؤز صحیفه‌لرینده قونشو خالق‌لارین ادبیاتی‌نین تقدیماتینا، ادبی نومونه‌لرین آذربایجان دیلینه ترجومه‌سینه خوصوصی یئر وئریردی. قزئت موحریرلریندن بیری گورجو کلاسیکی ای.چاوچادزِنین  " باهار "  شعیرینی آذربایجان تورکجه‌سینه ترجومه ائتسه ده، چاپینا ایجازه وئریلمه‌میشدی.  " کشکول "  چاوچادزِنی گورجو ادبیاتی‌نین مشهور ادبی سیماسی کیمی تقدیم ائدیر، اونون وطنپرورلیگینی، یوکسک قیمت‌لندیریر، یارادیجی‌لیغی‌نین گورجو ادبیاتی‌نین اینکیشافینا خیدمت ائتدیگینی گؤستریردی.    قزئت روس دیلینی اؤیرنمگی داها آرتیق شؤوقله قئید ائدیردی. همین مؤلیفین  " بیر سوالا جاواب " ،  " بیلمک نه بؤیوک بلادیر " ،  " بیگلریمیزین گله‌جک حالی "  سرلؤوحه‌لی مقاله لرینده ده معاریف، علم، مدنیت مسله‌لریندن دانیشیلیر، نادان‌لیق تنقید اولونور، قونشو خالق‌لارین اینکیشافیندان سؤز آچیلیر. بو مقاله‌لرین ن.نریمانوفا عاییدلیگی حاقیندا مطبوعاتدا مولاحیظه ایره‌لی سورولموشدور. ن.نریمانوفون  " کشکول "  ایله علاقه‌سینه دایر الده بعضی معلومات‌لار واردیر. مثلا، قزئت 1890-جی ایلده 109-جو نؤمره‌سینده قوری سمیناریاسینی بیتیریب موعلیم‌لیک شهادتنامه‌سی آلان بئش نفر آذربایجانلی‌نین، او جومله‌دن ن.نریمانوفون آدینی چکیب یازمیشدی: 

 " بونلار بو گونلر مطبعه‌میزه دخی گلیب ایره‌لیده وطن و ابنایی-وطنه خیدمت‌لر ائده‌جکلرینی وعد وئرمیشلر.    "  

قزئتده ایسلاما یاناشما

  ایسلامدا فاناتیزمین تنقیدی  " کشکول " ده قاباریق شکیلده بوروزه وئریر. بو مطبوع اورقانین صحیفه‌لرینده دین پرده‌سی آلتیندا آپاریلان مؤوهوماتچی‌لیق تنقید ائدیلیردی. ایسلام دینی‌نین اساس‌لارینا توخونمادان جهالت یایان روحانی‌لر زومره‌سی جیدی تنقیده معروض قالیردی.  " کشکول "  اؤزونون 1889-جو ایل تاریخلی 81-جی ساییندا یازیردی: 

 " بو زومره‌نین چوخوسو علم‌سیزدیر.  "  

  قزئت ساتیریک مقاله‌لری‌نین بیرینده روحانی ایداره لری‌نین مؤوهوماتچی‌لیق سیاستینه قارشی چیخیردی: 

 " زیرا بو آتِستاتلی روحانی‌لریمیزدن هانسی بیرینه یاخین گئدیب، آ قوزوم، یاخود آ قویونوم، هارادا تحصیلی عومومی-فینون ائیله‌دینیز "  دئیه سوال ائیله‌سک، جاوابیندا ابلاهانه بیر تبسّوم ایله ایکتیفا ائیلر.    "  

 " کشکول "  1889-جو ایل 12 آوریل تاریخلی 84-جو ساییندا روحانی‌لری تنقید ائدن مقاله درج ائدیر. مقاله‌نین سانسوردان کئچیب، نشرینه ایجازه وئریلمه‌سینه باخمایاراق، باش سانسور بِزابرازوو قزئتین چاپیندان سونرا اونو نظردن کئچیره‌رک " ضررلی بیر یازی "  کیمی اونون سانسور کومیته‌سینده موذاکیره‌سینی کئچیرمیشدیر.  " کشکول " اون  " ضررلی بیلن یازیسینا "  ایجازه وئرن سانسور خسته‌لیگی سببیندن ایجلاسدا ایشتیراک ائتمه‌میش، موذاکیره‌یه چیخاریلان مسله ایله باغلی مؤوقعیینی یازیلی شکیلده کومیته‌یه گؤندرمیشدی. باش سانسور بزابرازوو ایله سانسورون چکیشمه‌سی‌نین زیانی  " کشکول " ه دیمیشدی. قافقاز سانسور کومیته‌سی یئرلرده کی  رئال وضعیتله باغلی معلومات سجیه‌لی یازی‌لاری ایشیقلاندیرماغی  " کشکول " ه ایجازه وئرمه‌میشدی. مثلا، قزئت 1889-جو ایل 23 اوکتوبر تاریخلی ساییندا قاراباغدا بوغاز خسته لیگی‌نین یاییلماسی ایله باغلی خبرین درجینه راضی‌لیق وئرمه‌یه‌رک، اونو کسیب گؤتورموشدو. 

  جمعیتین حیاتیندا باش وئرن دییشیکلیک‌لری واختیندا اوخوجولارا چاتدیرماق ایسته‌ین  " کشکول "  19. عصرین سونلاریندا آذربایجاندا باش وئرن میلی اویانیش و میلی اؤزونودرک پروسه‌سی‌نین ده ایشتیراکچی‌سینا چئوریلدی. جمعیتده آذربایجانچی‌لیق ایدئیاسی‌نین اویانماسیندا  " کشکول " اون فعالیتی دانیلمازدی. میلت و دین مفهوم‌لاری‌نین آیری-آیری شئی‌لر اولدوغونو خالقا چاتدیران، بو مسله یه داها گئنیش یاناشما طرزی اورتایا قویان  " کشکول " چولر ایجتیماعی-سیاسی شوعورون اینکیشافینا دا کؤمک ائتدیلر. 

" کشکول "-ون باغلانماسی

  آذربایجاندا مطبعه‌لرین اینکیشافی تاریخینده  " کشکول "  مطبعه‌سی موعین رول اوینامیشدی.  " کشکول "  ژورنالی و قزئتی 1883-جو ایلدن نشره باشلایاراق 1891-جی ایله‌دک داوام ائتمیشدیر. بو مودتده جمعی 123 نؤمره‌سی بوراخیلمیشدیر. قزئت مونتظم چیخمامیشدیر.  " کشکول " اون آبونه‌چی‌لری‌نین آزالماسی‌نین، قزئتین تنزّول ائتمه‌سی‌نین سبب‌لریندن بیری ائله بو ایدی. 

قایناق

•   ن.ن.زئینالوف  " آذربایجان مطبوعات تاریخی " ، 1. حیصه . باکی، 1973، آدو-نون نشریاتی