|
[[File:Flag of Turkmenistan.svg|thumb]]
'''تورکمنیستان''' ([[تورکمن دیلی|تورکمنجه]]: ''Türkmenistan'') [[آسیا|آسیا]]دا بیر دؤولت.
== تاریخی ==
X عصرده تورکمنیستانین اراضی‌سینه اوغوزلار(ایندیکی تورکمن‌لرین اجدادلاری) کؤچوب گلیرلر.اوغوزلار XIII عصرده [[سلجوق|سلجوق]] دؤولتینی یارادی‌لار. XVI عصرده تورکمنیستان اراضی‌سی خیوه و بوخارا خان‌لیق‌لارینین تابئعچیلیینه دوشور.۱۸۶۹-جی ایلده [[چار روسییاسی|چار روسییاسیروسیهسی]] طرفیندن ایشغال اولونور.۱۹۲۱-جی ایلده تورکوستانین ترکیبینه داخیل اولور.۱۹۲۴-جو ایلده ایسه [[سسری|سسری]] طرفیندن تورکمنیستان مسسر-ی یارادیلیر و سسری-نین ترکیبینه داخیل اولور.۱۹۹۱-جی ایلده موستقیل تورکمنیستان جمهوریتی اعلان اولونور.
== جوغرافی مؤوقعی و طبیعتی ==
[[Picture:TurkmenistanNumbered.png|thumb|تورکمنیستان ویلایت‌لری: <br/>۱. آهال <br/>۲. بالکان <br/>۳. داشوغوز <br/>۴. لئباپ <br/>۵. ماری]]
اؤلکه‌نین گئوسییاسی مؤوقعی [[آوروپا|آوروپا]] اؤلکه‌لری ایله [[چین|چین]] و [[هیندیستان|هیندیستان]]ا گئدن قورو یول‌لارینین اوزرین‌ده یئرلشمه‌سی باخیمین‌دان الوئریش‌لی‌دیر.
رئلیئفینه گؤره اووالیق و داغ‌لیق حیسه‌لردن عبارت‌دیر. [[کوپئتداغ سیلسیله‌سی|کوپئتداغ سیلسیله‌سی]] سئیسمیک جهت‌دن فعال‌دیر. اؤلکه اراضی‌سینین ۸۰%-دن چوخو [[توران اووالیغی|توران اووالیغی]]ندا اوکئان سوییه‌سین‌دن ۱۰۰-۲۰۰ مئتر هوندورلوک‌ده‌دیر. زنگین طبیعی گاز و [[نفت|نفت]] احتیاطینا گؤره اؤلکه دونیانین ان قاباقجیل دؤولت‌لرین‌دن بیری‌دیر. اؤلکه اراضی‌سین‌ده ۱۴۴ نئفت و قاز یاتاغی آشکار ائدیلمیش‌دیر. اونلاردان یالنیز ۴۰ یاتاق ایستیسمار اولونور (خزرترافی، بوخارا-خیوه، مرای، لئباپ و س.). یئرالتی سروت‌لردن [[کوکورد|کوکورد]]، [[کالیوم|کالیوم]] و [[داشدوز|داشدوز]]، [[بئنتونیت گیلی|بئنتونیت گیلی]]، [[میرابیلیت|میرابیلیت]]، [[آلونیت|آلونیت]] واردیر.
اؤلکه‌نین ایقلیمی قورو سوبتروپیک [[ایقلیم|ایقلیم]]دیر. بورادا ایلین ۲۹۰ گونو بولودسوز کئچیر. رئسپوبلیکا اراضی‌سین‌ده ایللیک و سوتکالیق تئمپئراتورئ آمپلیتودو چوز بؤیوک‌دور. یاغینتی‌لارین اورتا ایللیک میقداری ۵۰-۲۰۰ mm آراسین‌دادیر. مومکون بوخارلانما ۱۵۰۰ مم-دن آرتیق‌دیر. اکین‌چی‌لیک اساساً سووارما، داغ‌لاردا ایسه قیسمن دمیه شرایطین‌ده مومکون‌دور. اؤلکه‌نین شرق رایونلاری [[آمودریا|آمودریا]]، [[مورقاب|مورقاب]] و [[تجن|تجن]] چای‌لارینین سولاری ایله تجهیز اولونور.
تورکمنیستان‌دا ان بؤیوک گؤل [[ساریقامیش|ساریقامیش]]دیر. بو گؤل‌دن یوکسک کیفیت‌لی خؤرک دوزو ییغیلیر.
سووارما تاریخاً تورکمنیستان اوچون موهوم اهمیت کسب ائتمیش‌دیر. [[آمودریا|آمودریا]]دان چکیلن قاراقوم کانالی مین‌لرله هئکتار تورپاغین جانلانماسین‌دا موهوم رول اویناییر. تورکمنیستان اراضی‌سی یئرالتی سولارلا زنگین‌دیر. یئرالتی سولارین سطحه یاخین اراضی‌لرین‌ده [[واحه|واحه]]لر مؤوجوددور. مونبیت تورپاغی، [[توغای مئشه‌لری|توغای مئشه‌لری]]، زنگین بیتکی اؤرتویو [[واهه|واهه]]لره اؤزونه‌مخصوص گؤزل‌لیک وئریر.
اؤلکه اراضی‌سینین ۳۷۵ مین مربع کیلومتری صحرا و یاریم‌صحرالاردیر. بوز قومسال‌لیق‌دا هامار سطح‌لی تاکیرلار چوخ یئکنسک تأثیر باغیشلاییر. تورکمنیستان اراضی‌سین‌ده بیتن [[ساکساول کولو|ساکساول کولو]] اهالینین ایستیفاده ائتدیی ان موهوم بیتکی‌دیر.
== اهالی‌سی ==
{{main|Türkmənistan əhalisi}}
تورکمنیستان ائتنوسونون منشیی قدیم ساک-ماسساگئت و سارمات-آلان قبیله‌لری ایله باغلی اولوب. ائتنوسون فورمالاشماسین‌دا اوغوزلار یاخین‌دان ایشتیراک ائتمیش‌لر.
تورکمنیستان‌دا کند اهالی‌سی اوستونلوک تشکیل ائدیر (۵۵%). اهالی اساساً، قاراقوم کانالی زوناسین‌دا، [[مورقاب|مورقاب]] و [[تجن|تجن]] چای‌لارینین دئلتاسین‌دا، [[کوپئتداغ|کوپئتداغ]]ین اتیین‌ده جملشمیش‌دیر.
[[آشقاباد|آشقاباد]] شهری تورکمنیستان رئسپوبلیکاسینین پایتاختی، موهوم علم، صنایع و مدنیت مرکزی‌دیر. باشقا اساس شهرلری [[جرجو|جرجو]]، [[داشوغوز|داشوغوز]]، [[ماری|ماری]]، [[نئبیتداغ|نئبیتداغ]]، [[تورکمنباشی|تورکمنباشی]]دیر.
تورکمنیستان [[BMT|BMT]]، [[IKT|IKT]] ([[ایسلام کونفران‌سی تشکیلاتی|ایسلام کونفران‌سی تشکیلاتی]])، [[MDB|MDB]]، [[اقتصادی امکداش‌لیق شوراسی|اقتصادی امکداش‌لیق شوراسی]] و س. تشکیلات‌لارین عضوودور
=== میللی ترکیب ===
۱۴.۰۴.۲۰۰۱ – تاریخین‌ده "نئیترال تورکمنیستان" قزئتین‌ده اؤلکه‌نین او زامانکی دؤولت باش‌چی‌سی صاپارموراد نیازووون موصاحیبه‌سی نشر اولون‌دو . کئچمیش پرئزیدئنت ۲۰۰۱-جی ایله اؤلکه اهالی‌سینین '''۹۱%'''-نین تورکمن‌لرین ، ۳%-نی اؤزبک‌لرین ، ۲%-نی روس‌لارین ، ۴%-نی دیگر میللت‌لرین تشکیل ائتدیینی قئید ائتمیش‌دی .<ref>دئموسجوپئ Weekly : [http://www.demoscope.ru/weekly/037/evro010.php سافارموراد نیازوو: تورکمن‌لر تورکمنیستان اهالی‌سینین ۹۱%-نی تشکیل ائدیر]</ref> [[تورکمن‌لر|تورکمن‌لر]] همچینین [[اؤزبکیستان|اؤزبکیستان]]دا، [[تاجیکیستان|تاجیکیستان]]دا، [[ایران|ایران]]دا، [[افقانیستان|افقانیستان]]دا و [[روسییا فئدئراسییاسی|روسییاروسیه فئدئراسییاسی]]ندا دا یاشاییرلار. اؤلکه‌نین تورکمن اهالی‌سی یوکسک طبیعی آرتیما مالیک‌دیر. بونا باخمایاراق اورتا سیخ‌لیق چوخ آشاغی‌دیر (۱ کم²-ده ۹،۲ نفر ). ارازینین ۸۰%-ده اهالی یاشامیر.
== معاصر سوسیال-اقتصادی وضعیت ==
تورکمنیستان رئسپوبلیکاسین‌دا اؤلکه‌نی خاممال ایستئهسال‌چی‌سین‌دان حاضر محصول ایستئهسال‌چی‌سینا چئویرمک مقصدی داشییان دؤولت پروقرامی حیاتا کئچیریلیر. پروقرام رئاللاشماسی اوچون اعمال ائدیجی صنایع ساحه‌لرینه دقت آرتیریلیر، اهالینین ارزاغا اولان تلباتینی داخی‌لی ایمکان‌لار حسابینا اؤدمک اوچون لاییحه‌لر حاضرلانیر.
== صنایع ==
تورکمنیستانین تصروفاتینین اساس گلیرلی ساحه‌سی نئفت و قاز کومپلئک‌سینین اینکیشافی‌دیر. نئفت و قازچیخارما رئسپوبلیکانین ایختیساسلاشمیش ساحه‌سی‌دیر. اؤلکه‌نین گلیرینین ۶۰%-ی بو ساحه‌لرین پایینا دوشور. نفت بورولارلا ائمال اوچون [[تورکمنباشی|تورکمنباشی]] و [[جرجو|جرجو]] شهرلرینه نقل ائدیلیر. نفتین بیر حیسه‌سی [[خزر دنیزی|خزر دنیزی]] ایله [[آذربایجان|آذربایجان]]ا و باشقا اؤلکه‌لره آپاریلیر. تورکمنیستان طبیعی قاز احتیاطینا گؤره دونیادا ۴-جو یئرده دورور. خصوصیله، آچاق، ماری و خزرساهی‌لی یاتاق‌لار داها محصول‌داردیر. ایلده ۳۲ میلیارد م۳ قاز حاصیل اولونور و بو قازین بؤیوک حیسه‌سی قونشو اؤلکه‌لره، او جمله‌دن [[آذربایجان|آذربایجان]]ا، [[گورجوستان|گورجوستان]]ا، [[اوکراینا|اوکراینا]]یا، [[روسییا فئدئراسییاسی|روسییاروسیه فئدئراسییاسی]]نا گؤندریلیر.
تورکمنیستان‌دا طبیعی گازی ایخراج ائتمک اوچون هله‌لیک یالنیز بیر بورو کمری ([[روسییا|روسییاروسیه]]یا) مؤوجوددور. لاکین [[ایران|ایران]] و [[تورکیه|تورکیه]]دن کئچمکله [[آوروپا|آوروپا]]یا، [[افقانیستان|افقانیستان]]دان کئچمکله [[پاکیستان|پاکیستان]] و [[هیندیستان|هیندیستان]]ا قاز اؤتورمک اوچون بورو کمری مارشروت‌لاری اوزرین‌ده ایشلر گئدیر.
اؤلکه‌ده ماشینقاییرما صنایع‌سی نئفت-قاز و کند تصروفاتینا خیدمت ساحه‌لرین‌دن عبارت‌دیر.
کیمیا صنایع‌سی اوچون کیفایت قدر یئرلی خاممال واردیر. [[کوکورد|کوکورد]]، [[کالیوم دوزلاری|کالیوم دوزلاری]]، [[یود|یود]] اساسین‌دا [[نئبیتداغ|نئبیتداغ]]دا، [[بئکداش|بئکداش]]دا، [[چلکه‌ن|چلکه‌ن]]ده، [[جرجو|جرجو]]دا، [[ماری|ماری]]دا کیمیا زاوودلاری فعالیت گؤستریر. بیر چوخ خاریجی شیرکت‌لر تورکمنیستان‌دا کیمیا زاوودلاری موس‌سی‌سه‌لری یاراتماق ماراغین‌دادیر.
تورکمنیستان‌دا ائلئکتریک ائنئرژی‌سینه اولان تلبات ایری شهرلره یاخین تیکیلمیش [[ایئس|ایئس]]-لر و [[ایران|ایران]]دان آلینان ائنئرژی حسابینا تعمین اولونور.
== کند تصروفاتی ==
تورکمنیستان‌دا اکین‌چی‌لیک اوچون یارارلی تورپاق‌لارین یاری‌سین‌دان [[پامبیق‌چی‌لیق|پامبیق‌چی‌لیق]]دا ایستیفاده اولونور. [[قاراقوم|قاراقوم]]ون مورقاب و تجه‌ن دئلتالارین‌دا، [[آمودریا|آمودریا]] بویونجا اوزانان ساحه‌لرده [[پامبیق|پامبیق]] اکین‌لری داها چوخ‌دور.
رئسپوبلیکادا ییغیلان پامبیغین ۲۵%-ی زریفلیف‌لی‌دیر. گله‌جک‌ده پامبیق ایستئهسالینی ۳ میلیون تونا چات‌دیرماق نظرده توتولور. سوواریلان تورپاق‌لاردان [[باغ‌چی‌لیق|باغ‌چی‌لیق]]دا، [[اوزومچولوک|اوزومچولوک]]ده و [[تاخیل‌چی‌لیق|تاخیل‌چی‌لیق]]دا ایستیفاده اولونور. [[چلتیک|چلتیک]] [[آمودریا|آمودریا]]نین آشاغی آخارلارین‌دا بئجریلیر. واهه‌لرده اهالی [[باراماچی‌لیق|باراماچی‌لیق]]لا مشغول اولور. بوستان بیتکی‌لری خصوصیله گئنیش یاییلمیش‌دیر. سون ایللر [[شکر چوغون‌دورو|شکر چوغون‌دورو]] اکین‌لری گئنیش ووسعت آلمیش‌دیر.
کند تصروفاتینین ایکینجی ساحه‌سی [[حیوان‌دارلیق|حیوان‌دارلیق]]دیر. شرقی [[قاراقوم|قاراقوم]]دا [[قاراگول قویونو|قاراگول قویون‌لاری]]، قربی قاراقوم‌دا زریفیون‌لو قویون‌لار و بیرهورگوج‌لو دوه‌لر ساخلانیلیر. پامبیقته‌میزله‌مه ([[تورکمنقالا|تورکمنقالا]])، پامبیقپارچا، [[ایپک|ایپک]] ([[آشقاباد|آشقاباد]]، [[تورکمناباد|تورکمناباد]] و [[ماری‌دا|ماری‌دا]])، قاراگول دری‌سینین آشیلانماسی و س. فابریک‌لری فعالیت گؤستریر. لاکین یونگول صنایع‌ده آپاریجی ساحه [[خالچاچی‌لیق|خالچاچی‌لیق]]دیر.
== نقلیات ==
ارازینین ترانزیت مؤوقئیی نقلیاتین اینکیشافی اوچون گئنیش ایمکان‌لار آچیر. تورکمنیستان جنوب ایستیقامت‌ده نقلیات شبکه‌سی‌نی یاراتماق مؤوقئیی توتموش‌دور. [[تجه‌ن|تجه‌ن]] شهرین‌دن [[مجهد|مجهد]] شهرینه چکیله‌ن آوتوموبیل یولو [[مرکزی آسییا|مرکزی آسییا]]نین دیگر رئسپوبلیکالاری (خصوصاً [[قازاخیستان|قازاخیستان]] و [[اؤزبکیستان|اؤزبکیستان]]) اوچون موهوم اهمیته مالیک‌دیر.
[[باکی|باکی]] ایله [[تورکمنباشی|تورکمنباشی]] شهرلری آراسین‌دا [[خزر دنیزی|خزر دنیزی]]نده [[گمی-بره|گمی-بره]] ایشلییر.
== تیکینتی ==
== ماراق‌لی فاکت‌لار ==
* تورکمنیستان اوچون خاراکتئریک حیوان [[آت|آت]]دیر. [[آخالتکه|آخالتکه]] وادی‌سین‌ده ائینیادلی آت جینسینین یئتیشدیریلمه‌سینین تاریخی ۴۰۰۰ ایلده‌ن چوخ‌دور.
* اؤلکه‌ده اهالینین سوسیال مدافعه‌سی دؤولت سیاستی‌دیر. [[۱۹۹۳|۱۹۹۳]]-جو ایلده‌ن اهالییه الکتریک انرژی‌سی، طبیعی گاز، خؤرک دوزو پول‌سوزدور. آزتمینات‌لی عائله‌لره مادی کؤمک ائدیلیر. طیبی خیدمت‌ده گذشت‌لر وار.
* اؤلکه مطبوعاتین‌دا خاریجه اینفورماسییا وئرمک رسمن قاداغان اولونموش‌دور.
* [[یئمیش|یئمیش]] ([[قووون|قووون]]) اؤلکه اوچون ان موهوم بوستان بیتکی‌سی‌دیر. [[آوقوست|آوقوست]] آیینین ۲-جی [[بازار گونو|بازار گونو]] اؤلکه‌ده "یئمیش گونو" کئچیریلیر. هامی [[یئمیش|یئمیش]] یئمه‌لی، بیر-بیرینه هدییه ائتمه‌لی‌دیر. بورادا یئمیشین ۲۰۰-دک نؤوو بئجریلیر
== قایناقلار ==
* [http://www.turkmenistan.ru/ turkmenistan.ru]
[[Categoryبؤلمه:تورکمنیستان]]
| 