بهایی‌لیک: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

[[file:Haifa-Bahai world center front.jpg|left|thumb|300px|بابین قبری [[اسراییل|اسراییل]]ین [[حیفا|حیفا]] شهرینده]]

'''بهایی''' دینی 19نجو عصرین ایکینجی یاریسیندا [[ایران|ایران]]دان [[آذربایجان|آذربایجان]]، [[تورکیه|تورکیه]]، اورتا [[آسییا|آسییا]]، [[روسییا|روسییاروسیه]]، [[اوروپا|اوروپا]] و [[شیمالی آمئریکا|شیمالی آمئریکا]]یا، 20نجی عصرین 30-50-جی ایللرینده ایسه جنوبی آمئریکا، [[آفریقا|آفریقا]]، [[اوستورالیا]]و اوکئانییا آدالارینا یاییلمیشدیر. بو دینی قبول ائتمیش شخصلرین نوماینده سی اولدوغو میلتلرین، خالقلارین و ائتنیک قروپلارین سایی 2100 کئچمیش، بهای دینی ادبیاتی 802 دیله ترجومه ائدیلمیشدیر.

19نجو عصرین 40-50جی ایللرینده [[ایران|ایران]]دا یارانمیش بهای دینی دونیا دینلری آراسیندا ان سون یارانانلارداندیر. تام موستقیل دینی تعلیم اولماسینا باخمایاراق، اونو بعضا یالنیش اولاراق «ایسلام طریقتی» و یاخود «ایسلام داخیلینده رئفورماسییا حرکاتی» کیمی تقدیم ائدیرلر.

بهایلرین خلق آراسی بیرلیگی– صولحو، جماعت اوچون اینسان حاقلارینی قوروماق، خالقلارین ایقتیصادی، سوسیال و مدنی اینکیشافی نا نایل اولماق یوللاریندا [[بیرلشمیش میلتلر تشکیلاتی|بمت]]-نین بیر سیرا اورقانلاری– [[ئکوسوس|ئکوسوس]](Ecosos)، [[یونیسئف|یونیسئف]](UNISEF)، [[یونئپ|یونئپ]] ایله امکداشلیق ائدیر. بیرلیک هر ایل دونیانین موختلیف یئرلرینده تحصیل، صحیییه، ائکولوگییا، اینسان حوقوقلاری ساحه سینده [[1500|1500]]-ه قدر لاییحه حیاتا کئچیریر. [[آمریکا|آمریکا]]، [[کانادا|کانادا]]، [[اوستورالیا]]و بعضی اوروپا، آسیا و آفریقا اؤلکه‌لرینده بهای ایجماعلاری نفوسو آزلیق ساییلیرلار.

بهای دینینین تاریخی، [[علی محمد باب]]، [[حسینعلی نوری (بهاء الله)]] و [[عبدالبها|عبدالبها]] دؤورونون دراماتیک ایشلرینه گوره چوخ کیتابلار یازیلمیشدیر. بو کیتابلاردان بعضیلرینین آذربایجان دیلینه ترجومه‌سی وار:

-[[نبیل زرندی|نبیل زرندی]]. دان یئرینین شفقلری.

-[[جون ائسسلئمونت|جون ائسسلئمونت]]. بهاالله و یئنی ائرا.

19نجو یوز ایلین باشلانیشیندا [[ایران]] اؤلکه‌سینین اینسانلاری مین ایل غیبت ائدمیش اون ایکینجی[[ایمام مهدی]] (ایمام زمان) تئزلیکله گلماقین گوزلوردولر. اینانیردیلار ، او، اوّلکی گؤرکمینده قاییداجاق، اؤزونو عالی حؤکمدار ائلان ائده جک، یئرده ظولمون کؤکونو کسیب، عدالتی قوراجاق. مهدینین یاخین گونلرده گلماقینا اینام [[شیخیه]] طریقتینده داها گوجلو بیلینیردی. مسلکین لیدئری [[شیخ احمد احسائی]] نین نظرینجه، مهدینین حاکیمیتی تئزلیقجا اولاجاقدیر. مهدی دونیاده آدلیمدی، روحانی سجیییه داشییاجاقدیر. اونون غلبه لری اینسان قلبلرینین قالالارینی فتح ائتمکدن عیبارت اولاجاقدیر. موسلمانلار ایلاهی ظوهورون 1260-جی ایلده (یعنی[[1844|1844]]-جو ایل) باش وئره جگینی گؤزله ییردیلر. چونکی ایمام علینین (ع.ص.) دیلیندن نقل اولونان حدیثده دئییلیردیکی، " آغاج ایلینده (1260) ایلاهینین دوغرو یول گؤسترن آغاجی دونیایا گله جکدیر " . ایمام جفر صادیق (ع.ص.) ده مئهدی باره ده دئمیشدیر: " 60-جی ایللرده اونون فعالیتی اوزه چیخاجاق و آدی تئز-تئز خاطیرلاناجاق " .

همین ایللر خریستیان دونیاسیندا دا اینسانلار هیاجان ایچینده ایدی: آسیادا یوزئف وولف، اینگیلتره ده ائدوارد ایروینق، پئنسیلوانییادا ویلیام میللئر، آلمانییادا لئونارد کولبئر بیر-بیریلریندن خبرسیز – تؤورات و اینجیل یازیلارینین تدقیقیعصاسیندا [[1844|1844]]-جو ایلده (1260) [[عیسی ناصری (پئیغمبر)|عیسی ناصری ]] ایکینجی گلماقین باش وئره جگینیسؤیله ییردیلر.

[[و. آ. سپایسئر|و. آ. سپایسئر]] «جویوتلر پئیغمبرلیکلر ایشیغیندا» کیتابیندا یازیردی: «موقددس یازیلارین تدقیقاتچیلاریعومومیبیر ره یه گلیبلر کی، دانییئل پئیغمبرین بشریت اوچون تعیین ائتدیگی2300 ایل سونا چاتیر و اورادا [[1844|1844]]-جو ایل قییامت گونو کیمیگؤستریلمیشدیر».

[[1844|1844]]-جو ایل [[23 مای|23 مای]]یندا [[باب|باب]] (ربجه «قاپی» دئمکدیر) ایرانین [[شیراز|شیراز]] شهرینده اؤز ایلاهیمیسسییاسینیائلان ائتدیگیگون بهایدینینین قورولوش تاریخیحساب اولونور. او بیلدیریر کی، گلیشینده عصاس مقصد اینسانلاریموقدس کیتابلاردا ود اولونموش و زامانین سونوندا زوهور ائده جک کسین گلیشیله موجدله مک و اونلاریبو فؤوقالاده حادیثه یه حاضیرلاماقدیر. او یازیردی: " من آنجاق بو قودرتلیکیتابین حرفییم و بو هودودسوز دریانین داملاسییام. او زوهور ائدنده منیم اسل طبیعتیم، منیم سیرلریم، مواممالاریم و ائیهاملاریم آشکار و آنلاشیلان اولاجاقدیر... "

[[شیخیه]] طریقتینین 18 نفر عوضوو باب مسلکینه چونوب، یئنیدینین موژده سینی اینسانلارا چاتدیرماق اوچون ایرانین شهر و کندلرینه سپله نیرلر. بابین، اؤز گؤروشونه گؤره، معنوی دیرچه لیشه، خورافاتدان، مؤوهوماتدان اوزاقلاشماغا، عدالته و قارداشلیغا، قادینلارین عصارتدن آزاد ائدیلمه سینه دایر آلوولو چاغیریشلاری ایراندا یاخین و اورتا شرقی لرزه یه گتیرن بابیلر حرکاتینا سبب اولور (باخ: [[نبیل زرندی|نبیل زرندی]]، '''دان یئرینین شفقلری'''). بیر سیرا قرب تدقیقاتچیلارینین فیکرینه گؤره بابین سوسیال ایدئیالاری اؤز قاباقچیللیغینا گؤره 19 نجو آوروپا ایجتیمای فیکرینی دفعه لرله آرخادا قویوردو (باخ: فرانسا سفیرلیگینین مأمورو ل. م. نیکولا و آوسترییانین حربی آتتئشئسی '''آلفرئد فون قومئن'''سین اثرلری). بابیلر حرکاتینین گئنیش ووسعت آلماسیندان قورخویا دوشموش شاه حؤکومتی و روحانیلر بابی محو ائتمک قرارینی وئریرلر. باب [[تبریزه|تبریزه]] گتیریلیر و [[1850|1850]]-جی ایل [[9 اییول|9 اییول]]دا جاماعات قارشیسیندا اعدام ائدیلیر. حؤکومت قوشونلاری150 مین اینسانی اؤلدوردوکدن سونرا بابیلر هرکاتییاتیریلیر.

آذربایجاندا بو حرکاتا بابین ان یاخین آردیجیلی، آذربایجانلی شاعیره-قادین [[طاهیره قوررتولئین|طاهیره قوررتولئین]] (طاهره قُرّت اُلعین) باشچیلیق ائدیردی. [[طاهیره|طاهیره]] خانیم بابین گتیردیگی " یئنی ایلاهی" قایدالارا اویغون اولاراق ایسلام شرقینده چادراسینی آتمیش ایلک موسلمان قادینی ایدی. (باخ: ه. جفرزاده «آذربایجانین عآشیق و شاعیر قادینلاری»، باکی، «گنجلیک» نشریاتی، 1991؛ ه. جفرزاده «زرین تاج طاهیر»، باکی، گؤی تورک، 1996). حرکات یاتیریلارکن طاهیره قوررتولئین اؤلدورولموشدور.

[[زنجان|زنجان]]دا [[1850|1850]]-جی ایل بابی عوصیانی زامانی عوصیانچیلار آراسیندا زئینب آدلی گنج آذربایجانلی قیز دا اولموشدور. تاریخ علملری دوکتورو، پروفئسسور [[ظولفعلی ایبراهیموو|ظولفعلی ایبراهیموو]] بو قیز حاقیندا یازمیشدیر: «سون درجه شوجاعتلی اولدوغونا گؤره زنجانلیلار بو قیزا «شاهنامه»نین قهرمانی روستمین آدینی وئرمیشدی. خالق اونا روستمه دئییردی». باشقا تدقیقاتچی، تاریخ علملری دوکتورو، پروفئسسور صابیر گنجه‌لی یازیر: «شاه قوشونلاری دفعه لرله هوجوم ائدیب، روستمه نین مودافیعه ائتدیگی ایستحکامی توتماغا جهد گؤسترمیشدیلرسه ده بونا مووففق اولا بیلمه میشدیلر. روستمه دؤیوشده دئییل، یاتدیغی یئرده جاسوس الییله اؤلدورولموشدور».

همین واختلاردا بابی‌لیک حرکاتی شیمالی آذربایجاندا دا اؤز آردیجیللارینی تاپیردی. باب اؤز میسسییاسینی اعلان ائتدیگی واخت اونون شاگیردلریندن بیری[[موللا صادیق ونندلی|موللا صادیق ونندلی]] [[اوردوباد|اوردوباد]]ین [[ونند|ونند]] کندینین و اطراف کندلرین آداملارینی اؤز اطرافینا توپلایاراق بو تعلیمی اونلارا چاتدیریر. قیسا واخت عرضینده بوتون [[ناخچیوان|ناخچیوان]] و [[زنگزور|زنگزور]] ماحالیندا اون مین نفره قدر اونون طرفداری یارانیر. روس حؤکومتی گئنئرال [[بئهبودوو|بئهبودوو]]و بئش مین نفرلیک اوردو ایله موللا صادیق ونندلییه قارشی گؤندریر. او زامان آرتیق حکیمیتدن سالینمیش ناخچیوان خانی و اونون نایبی شئیخعلی بی ده بو تعلیمین طرفدارلاریندان ایدیلر (باخ: م. س. اوردوبادی«حیاتیم و موحیطیم»، آذرنشر، باکی، 1996).

ایراندا بابیلیک حرکاتی یاتیریلان زامان حرکاتین فعال عوضوی میرزه حسینعلی– بهاالله (عربجه – «اللاهین نورو») [[عثمانلی دؤولتی|عثمانلی دؤولتی]] نین اراضیسینه سورگون اولونور. بهاالله [[1863|1863]]-جو ایل آپرئلین 21-ده [[بغداد]] شهرینده اؤزونو بابین اؤنجه دن موژده له دیگی " ایلاهی زوهور " ائلان ائدیر و بشریته آللاهدان " یئنی ایلاهی تعلیمین " (دینین) نازیل اولدوغونو بیلدیریر.

بهاوللاهین [[بغداد]]داکی فعالیتیندن ناراحات اولان ایران شاهی[[عثمانلی|عثمانلی]] حؤکمدارینا موراجیعت ائدیر. سولطانین گؤستریشی ایله بهاوللاه باغداددان اوزاقلاشدیریلیراق [[ایستانبول|ایستانبول]]ا، اورادان ادیرنه یه، سونرا اککا شهرینه (فلستین) گتیریله جک حبسخانایا سالینیر. رسمن ایکیحؤکمدارین – تورکییه سولطانینین و ایران شاهینین محبوسو اولدوغو حالدا، او، حبسخانادان فرانسا ایمپئراتورو 3نجو ناپولئونا، روس ایمپئراتورو ایآلئکساندرا، آلمان کایزئریویلهئمه، آوسترییا ایمپئراتورو فرانس ایوسیفه، اینگیلتره کرالیچاسیویکتورییایا، تورکییه سولطانینا و ایران شاهینا مکتوب گؤندره رک، اونلارا " میسسییاسینی" تانیماغیتؤوسییه ائدیر.

بهاالله [[خریستیان|خریستیان]] دینی روحانی باشچیلارینا، او جومله دن روما پاپاسی '''ایخ پییه''' موراجیعت ائده رک بیلدیریر کی، مسیح اونون شخصینده ظوهور ائتمیش و او، اینسانلارین معنوی جهتدن تمیزلنمه سی اوچون قانونلار گتیرمیشدیر.

بهاالله 40 ایل محبس و سورگون حیاتینی یاشادیقدان سونرا [[1892|1892]]-جی ایلده دونیاسینی دییشیر. اؤلومدن اوّل بؤیوک اوغلو [[عبدالبها عابباس|عبدالبها عابباس]]ی([[1844|1844]]-[[1921|1921]]) امرین مرکزی و بهایی یازیلارینین سحوسیز و قوصورسوز شرحچیسی تعیین ائدیر. عبدالبها عابباس رهبرلیگی دؤورونده بهایی دینی دونیانین 37 اؤلکهسینه یاییلیر و ایجماعلاردا بهای اینظیباطی قورولوشونون اؤزولو – یئرلیشورالارین (محفیللرین) یارادیلماسینا باشلانیلیر.

19نجی عصرین ایکینجی یاریسیندا بهای ایجماعلاری شیمالی آذربایجانین [[باکی|باکی]]، [[بالاخانی|بالاخانی]]، [[گنج|گنج]]، [[برده|برده]]، [[شه کی|شه کی]] و دیگر یئرلرینده فالیت گؤستریردی. قئید ائدک باکی و بالاخانی ایجماعلاری، عومومیتله، دونیانین ان قدیم بهای ایجماعلاریندان حساب اولونورلار. 1860-70-جی ایللرده باکی ایجماعسینین یارادیلماسیندا آذربایجانین خالق شاعیری [[میکاییل موشفیق|میکاییل موشفیق]]ین باباسی خیزیلی میرزه ابدولقه دیر ایسماییلزاده بؤیوک رول اوینامیشدیر. آرتیق 80-جیایللرین اوللرینده بو ایجماعلاردا یوزلرله اینسان وار ایدی. باکی ایجماعسینین آرخیوینده همین ایجماعنین آدینا [[1887|1887]]-جی ایلده آلینمیش چادرووو کوچه سی(ایندیکی میرزاغا علییئو) 216 نؤمره لی ائوین مولکیت حوقوقونا دایر سند واردیر.

بهایی ایجماعلاری آذربایجاندا یارانان گوندن هر جور دینی فاناتیزمی، مؤوهومات و جهالتی پیسله میش، معاریف چیلیگی، اوشاقلارا، خوصوصن ده قیزلارا دونیوی تحصیلین وئریلمه سینی، قادینلارین جمعیتده و عاییله ده حوقوقلارینین قورونماسینی تبلیغ ائتمیش، دینلر و خالقلار آراسیندا دیالوق و امکداشلیغا جان آتمیشلار. ایلک دفعه آذربایجانلی قیزلارا تحصیل وئریلمه سی بهایی لر طرفیندن ائدیلمیشدیر. بو جور فعالیتلر روحانیلرین خوشونا گلمه میش، نتیجه ده [[باکی|باکی]]، [[مردکان|مردکان]]، [[بالاخانی|بالاخانی]]، [[بردع|بردع]] و [[شاماخیدا|شاماخیدا]] بهایلره قارشی جیدی تزییقلر اولموشدور. مردکان مسجیدینین آخوندو '''ایبراهیم خلیل''' بیلنده کی، یئگانه اوغلو موللا صادیق بهای دینینی قبول ائدیب و اونون ان فعال تبلیغاتچیسی اولوب، غضبلنه رک اونون اؤلومونه فتوا وئریر. [[1901|1901]]-جی ایلده باکی قوچولاری موللا صادیقی نئفت قویوسونا آتاراق قتله یئتیریرلر. حاضیردا موللا صادیقین قبری مردکان قبیرستانلیغیندادیر (باخ: عزیزه جفرزاده، «'''یشیغا دورو'''»، باکی، شیرواننشر، 1998).