اوْراسیا: نوسخهلر آراسینداکی فرق
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
ک روسییا-روسیه using AWB |
ک replaced: مئتر ← متر (6) using AWB |
||
خط ۱۲:
دونیانین ایکی بؤلومو: آوروپا و آسيانی اؤزونده بیرلشدیریر. اونلار آراسیندا سرحد آشاغیداکی ختله گئدیر: اورال داغلارینین دوغو یاماجی، اورال چایی، ائمبا چایی، خزر دنیزینین باتی ساهیلی، کوما چایی، کوما–مانیج شلالهسی، مانیچ چایی، قارا دنیزین دوغو ساهیلی، قارا دنیزین گونئی ساهیلی، بوسفور بوغازی، مرمره دنیزی، داردانئل بوغازی، ائگئی دنیزی و آرالیق دنیزی، همچنین هیبرالتار بوغازی. بو سرحد تاریخی اولاراق یارانیبدیر، طبیعتده اونلار آراسیندا طبیعی سرحد یوخدور. قارّه بیر قرونت لایینین اوستوندهدیر و واحید طبیعته مالیکدیر.
== آوراسییا یئر کورهسینین دؤرد اوقیانوسی ایله احاطه اولونوب ==
قارّه باتیدان دوغویا 16 مین
== ایقلیمی ==
آوراسییا ان مورککب ایقلیم شراییطینه مالیک قارّهدیر. بونون سببلری قارهنین چوخ نهنگ اولماسی (باتیدن-دوغویا، قوزئیدن-گونئیا بؤیوک مسافهده اوزانماسی)، رئلیئفین مورککبلیگی، قارهنین مرکزینین اوقیانوسلاردان آرالی اولماسی، بؤیوک داغ سیستئملرینین یئرلشمهسیدیر. قارهنین قوزئیدن گونئیا بؤیوک مسافهده اوزانماسی اونون سطحینده گونشدن گلن ایستیلیگین غئیری-برابر پایلانماسینا سبب اولور. گونئی ائنلیلیکلرینده گونش شوعالاری یئر سطحینه داها بؤیوک بوجاق آلتیندا دوشدویونه گؤره بورا داها چوخ ایستیلیک آلیر. قوزئیا دوغرو گونش شوعالارینین دوشمه بوجاغی آزالیر و سطحین آلدیغی ایستیلیگین میقداری دا آشاغی دوشور. نتیجهده قارهنین گونئیو ایله قوزئیی آراسیندا کسکین تئمپئراتور فرقی یارانیر. بؤیوک ایقلیم فرقلری قارهنین کنار باتی و دوغو، ائلجه ده داخیلی بؤلوملری آراسیندا دا مؤوجوددور. بونون سببی قارهنین داخیلی بؤلوملرینین ایقلیمینه اوقیانوسلارین تاثیرینین زیفلهمهسیدیر. نتیجهده قارهنین مرکزینین اوقیانوسلاردان اوزاقلیغی کونتینئنتال ایقلیم شراییطی یارادیر. بئله کی، آتلانتیک اوقیانوسی اوزریندن گلن مولاییم و روطوبتلی هاوا کوتلهلری باتیه - آوروپایا بول یاغینتی گتیریر، ایقلیمی یومشالدیر. دوغویا حرکت ائتدیکجه بو هاوا کوتلهلرینین روطوبتلیگی و ایقلیمین کونتینئنتاللیغی آزالیر. قارهنین ایقلیمینه قوزئی بوزلو اوقیانوسینین دا تاثیری بؤیوکدور. بو اوقیانوسین اوزرینده یارانان قورو و سویوق هاوا کوتلهلری قارهنین گئنیش قوزئی اراضیلرینه داخیل اولاراق قیشدا شاختالی، یایدا سرین هاوا شراییطی یارادیر. قارهنین دوغو و گونئی بؤلوملرینین ایقلیمی ایسه ایلین ایستی دؤورونده ساکیت و هیند اوقیانوسلاریندان گلن موسسون کولکلرینین تاثیری آلتیندا فورمالاشیر. یای موسسونلاری قارهنین کنار زونالارینا بول یاغینتی گتیردیگی حالدا، قیش موسسونلاری قارّهدن اوقیانوسا اسدیگیندن قیشدا بورادا قورو، آیدین هاوالار حاکیم اولور. هیند اوقیانوسیندان گلن ایستی و روطوبتلی هاوا کوتلهلری یالنیز گونئیی آسيانین ایقلیمینه تاثیر ائدیر. هوندورلوگو 7-8 کم-دن آرتیق اولان هیمالای داغلاری روطوبتلی موسسونلاری قارهنین داخیلی بؤلوملرینه بوراخمیر. نتیجهده هیمالای داغلارینین گونئی یاماجلارینا چوخ، قوزئی یاماجلارینا – تیبئت و مرکزی آسيایا اولدوقجا آز یاغینتی دوشور.
خط ۲۵:
== چایلاری و گؤللری ==
داخیلی سولارین حجمینه گؤره آوراسییا ان زنگین قارّه حساب اولونور. داخیلی سولارین ایستر اراضی اوزره پایلانماسینا، ایسترسه ده قیدالانماسینا و رئژیمینه گؤره قارهنین آیری-آیری بؤلوملری آراسیندا خئیلی فرق وار. دونیادا اوزونلوغو 4000 کم-دن چوخ اولان 14 چایدان 7-سی محض بو قارّهده یئرلشیر. ان بؤیوک گؤلو خزر، ان اوزون چایی یانتسزیدیر – 5800 کم. دونیانین ان درین شیرینسولو گؤلو بایکال ،ن دوزلو گؤلو اؤلو دنیز محض آوراسییا قارهنیندهدیر. پامیر داغلاریندا ایسه اوزون داغ-دره بوزلاغی – فئدچئنکو بوزلاغی یئرلشیر. آوراسییانین چایلارینین فیزیکی خریتهنی نظردن کئچیرسک، قارهنین کنارلاریندا چای شبکهسینین داها سیخ، گونئی-باتی بؤلومونده و داخیلی رایونلاریندا ایسه سئیرک اولدوغونو موشاهیده ائدریک. چایلار قارهنین داخیلیندهکیداغلاردان، یوکسکلیک و یایلاردان باشلایاراق موختلیف ایستیقامتلرده آخیر. تؤکولدویو یئردن آسیلی اولاراق، آوراسییانین چایلاری 5 حوزهیه بؤلونور. بورادا دؤرد بؤیوک اوقیانوس حوزهسی ایله یاناشی دونیا اوقیانوسینا چیخیشی اولمایان داخیلی (اخارسیز) حوزه ده گئنیش ساحهتوتور. داخیلی حوزه قارهنین 1/3 بؤلومونی احاطه ائدیر. ایقلیم شراییطیندن آسیلی اولاراق، قیدالانماسینا و رئژیمینه گؤره چایلار بیر-بیریندن خئیلی فرقلهنیر. موختلیف حوزه لره مخصوص چایلارین قیدالانماسیندا و سو رئژیمیندهکیفرقلرین اساس سببی یاغینتیلارین ایللیک میقداری، اونون فصیللر اوزره پایلانماسی و بوخارلانمادیر. آوراسییانین قوزئی بوزلو اوقیانوسی حوزهسینه عایید اولان چایلاری – اوب، یئنیسئی، لئنا،پئچورا و س. بو چایلاردان اوب ان اوزون، یئنیسئی ایسه ان بول سولو چای حساب اولونور. حوزهنین چایلاری یوخاری آخاردا داغ چایلاری، اورتا و آشاغی آخارلاردا ایسه تیپیک دوزنلیک چایلاریدیر. چایلارین بؤیوک مسافهده گونئیدان قوزئیا و موختلیف ایقلیمه مالیک اولان اراضیلردن کئچمهسی اونلارین رئژیمینین مورککبلیگینه سبب اولموشدور. بو چایلارین اکثریتینین قیدالانماسیندا قار و یاغیش سولاری اوستونلوک تشکیل ائدیر. ایلین چوخ بؤلومونی بو چایلار دونور. یازدا بوزدان آزاد اولان چایلاردا گوجلو داشقینلار عمله گلیر. آتلانتیک اوقیانوسی حوزهسینین چایلاری آوروپانین یوکسکلیکلریندن، داغلاردان باشلاییر. بورادا چای شبکهسی داها سیخ اولسا دا، اوزون چایلار یوخدور. ان بؤیوک چای دونای چاییدیر. بو چای اوزونلوغونا گؤره آوروپادا ایکینجی چایدیر. دونای چایی بیر نئچه داغی، یوکسکلیگی، اووالیغی کئچهرک قارا دنیزه تؤکولور و منصبینده دئلتا عمله گتیریر. دونای یوخاری آخاردا تیپیک داغ چاییدیر، خیردا قوللار قبول ائدیر. اورتا آخاردا اونا ایری قوللار – دراوا، تیسا، ساوا و س. بیرلشیر. دونای بؤیوک مسافهده گمیچیلیک اوچون چوخ یارارلیدیر. چونکی او، بیر نئچه دؤولتلرین اراضیسیندن کئچیر و اونلارین چوخو اوچون دنیزه یئگانه چیخیش یولودور. دیگر موهوم چایلاری قوزئی و بالتیک دنیزینه تؤکولن – رئین، ائلبا، ویسلا، اودئر چایلاریدیر. بو چایلار بول سولو اولماقلا ایل بویو گمیچیلیک اوچون یارارلیدیر. بو چایلاری بیرلشدیرن کاناللارین چکیلمهسی اونلارین نقلیات اهمیتینی خئیلی آرتیرمیشدیر. گونئیی آوروپادا آرالیق دنیزینه (رونا، پو) و بیرباشا آتلانتیک اوقیانوسینا (تاخو، قوادیانا، لاورا) تؤکولن چایلارین اکثریتی قیسا و آزسولو، گمیچیلیک اوچون او قدر ده یارارلی اولمایان چایلاردیر. بو چایلار قیشدا بولسولو اولور، یایدا ایسه اولدوقجا دایازلاشیر، بعضیلری ایسه حتّی قورویور. لاکین بو چایلارین سووارما اهمیتی بؤیوکدور. ساکیت اوقیانوس حوزهسینه عایید چایلاری – یانتسزی، خوانخئ، مئکونق آمور و س. چایلاریدیر. بو چایلار منبعلرینی یوکسک داغلاردان و یایلالاردان گؤتورمکله دوغویا آخیر. یوخاری آخاردا چایلار داغ چایلاریدیر. سورعتلی آخینا مالیک اولدوقلاری اوچون دوزنلییه چیخدیقدا اؤزلری ایله بیرلیکده گتیردیکلری چوخلو میقداردا قیرینتی و آسیلی ماتئریاللاری چؤکدورور. اکثر چایلاری دئلتا عمله گتیریر. بو حوزهیه عایید اولان چایلارین قیدالانماسیندا یاغیش سولاری اوستونلوک تشکیل ائدیر. قیدالانمادا موسسون رئژیمی اؤزونو گؤستریر. یای موسسونلارینین یاراتدیغی گوجلو یاغیشلار نتیجهسینده تئز-تئز داشقینلار عمله گتیریر. باشلانغیجینی یوکسک داغلارداکی بوزلاقلاردان گؤتورن چایلاردا یای داشقینلاری بوزلاقلارین اریمهسی ایله داها دا گوجلهنیر. مولاییم قورشاقدا آخان چایلار قیشدا دونور. بونا گؤره اونلاردا قار و بوزلارین اریمهسی نتیجهسینده یازدا داشقینلار باش وئریر. یانتسزی چایی دوغو چین دنیزینه تؤکولرکن بؤیوک دئلتا یاراتمیشدیر. بو چای آوراسییانین ان اوزون چاییدیر. بؤیوک مسافهده گمیچیلیک اوچون یارارلیدیر، سووارمادا گئنیش ایستیفاده اولونور. چین اهالیسینین دؤردده بیر بؤلومو یانتسزی چایینین حوزهسینده یاشاییر. آوراسییانین هیند، قانق، براهماپوترا چایلاری هیند اوقیانوسی حوزهسینه عایید اولان چایلاردیر. بو چایلارین قیدالانماسیندا و سو رئژیمینده ده موسسون یاغیلاری بؤیوک رول اویناییر. قانق چایی سولولوغونا گؤره یالنیز آمازونکا و کونقو چایلاریندان گئری قالیر. اؤز منبعیینی هیمالای داغلاریندان گؤتورن قانق و اونون قوللاری قارهنین ان بول یاغینتیلی اراضیسیندن آخیر و بئنقال کؤرفزینده بؤیوک دئلتا یارادیر. گونئی و گونئی-دوغو بؤلومده چایلار داها سیخ شبکه عمله گتیریر. بو زونادا دا باش وئرن داشقینلار و تایفونلار رئگیونون تصروفاتینا گوجلو زییان وورور. گونئی-باتیدا هیند اوقیانوسینا آخان چایلاری – دجله و فرات چایلاریدیر. بو اراضی سوبتروپیک و تروپیک ایقلیم قورشاقلاریندا یئرلشیر و قوراق ایقلیمه مالیکدیر. بونا گؤره چایلار آزسولودور. داخیلی حوزهنین چایلاری قارهنین گونئی-باتی و داخیلی بؤلوملرینده گئنیش اراضی احاطه ائدیر. دوغو آوروپا دوزنلیگیندن خزر دنیزینه آخان چایلارین قیدالانماسیندا قار سولاری داها اوستوندور. صحرا و یاریمسهرالاردان کئچن آمودریا، سیردریا، تاریم و س. چایلاری اؤز باشلانغیجینی قارلی-بوزلو داغلاردان گؤتوردویونه گؤره یایدا بولسولو اولورلار. وولقا چایی اوزونلوغونا گؤره آوروپانین ان بؤیوک چاییدیر. اونون اوزونلوغو 3630 کم-دیر. بیر چوخ قوللاری وار. اونلاردان اوکا و کاما ان بؤیوک قوللاریدیر. وولقا خزر دنیزینه تؤکولرکن بؤیوک دئلتا عمله گتیریر. وولقا چایی اوزرینده بیر چوخ سو آنبارلاری، هیدروتئخنیکی قورغولار یارادیلیب و سئس-لر تیکیلمیشدیر. وولقانین بؤیوک نقلیات اهمیتی واردیر. آوراسییا قارهنینده گؤللر چوخدور، لاکین اونلارین جوغرافی یاییلماسینا گؤره قارهنین آیری-آیری بؤلوملری آراسیندا بؤیوک فرقلر واردیر. قوزئی- باتیدا گؤللر داها چوخدور. آوروپانین ان ایری گؤللری – لادوقا، اونئقا، بالاتون، سایما، وانئرن، وئتتئرن بورادا یئرلشیر. گؤللرین چوخو دؤرد دؤور بوزلاشمالارین عمله گتیردیگی سایسیز میقداردا چؤککلیکلرده یارانمیشدیر. ایقلیمین قوراق و ایستی اولدوغو داخیلی آخارسیز حوزهده گؤللر آزدیر و اونلارین اکثریتی دوزلو گؤللردیر. بو اراضیده یئرلشن ایری گؤللر – خزر، بالخاش، آرال واختیله مؤوجود اولموش تئتیس اوقیانوسونون قالیغی حساب ائدیلیر. خزر دونیادا ساحهسینه گؤره ان بؤیوک گؤلدور. اونون سطحی دنیز سویییهسیندن -27
آوراسییانین قوزئی بوزلو اوقیانوسی حوزهسینه عایید اولان باشلیجا چایلار: [[اوب]]، [[لئنا]]، [[یئنیسئی]]، [[پئچوره]]، [[کولیما]]، ایندیگیرکا و.
خط ۷۸:
دوغو آسيا و آلپ–هیمالای ژئوسیکلینال کمری موعاصیر دؤورده داها چوخ حرکتدهدیر. قیسسارو–الایدان چوکوتکایادک اولان موختلیف دؤورلو ستروکتورلار داها چوخ نئوتوکتونیک حرکتدهدیرلر. یوکسک سئیسمیک آکتیولیک داها چوخ مرکزی آسيا، اورتا آسيا و دوغو آسيا، مالای آرخیپئلاقی اوچون کاراکتئریکدیر. فعالیتده اولان وولکانلار کامچاتکا یاریماداسیندا، دوغو آسيا آدالاریندا و گونئی–دوغو آسيا، ایسلاندییا و آرالیق دنیزی اراضیسیندهدیر.
کونتینئنتین اورتا هوندورلوگو 830
== قایناقلار ==
|