شیمی: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
Vikibot (دانیشیق | چالیشمالار) ک Beautification Vikipediya) (۲.۷) |
ک replaced: مئتر ← متر using AWB |
||
خط ۱۰:
== کیمیانین اساس آنلاییشلاری ==
کیمیانین آراشتیرما اوبیئکتی ماده‌لر - آتوم و موْلکوللاردیر. بونلار کیمیوی هیسه جیکلر آدلانیرلار. اونلارین اؤلچوسو ۱۰<sup>
[[file:Periodic table.svg|450px|thumb|کیمیوی المنتلرین مۆعاصیر [[Kimyəvi elementlərin dövri sistemi|دؤوری جدول]]ی]]
آدی کیمیوی اۆصوللارلا داها بسیت ماده‌لره آییرمانین مومکون اولمادیغی طبیعی و صونعی ماده‌لر. کیمیوی المنتلر بیر-بیری ایله بیرلشه‌رک بیزی احاطه ائدن عالمین بوتون مورکّب ماده‌لرینی عمله گتیریر. هر کیمیوی المنت، نۆوه‌سین‌ده عینی سای‌دا الکتریک یوکو و [[atom|آتوم]] اؤرتویون‌ده عینی سای‌دا الکترون اولان [[Atom nüvəsi|آتوملاردان]] یارانمیش‌دیر. آتوملارین نۆوه‌سی سایجا همین المنتین ''آتوم نؤمره‌سینه'' برابر پروتون‌دان و موختلیف سای‌دا نئیترون‌دان عبارت‌دیر. عینی المنتین کوتله اددلری موختلیف اولان نؤعلرینه [[ایزوتوپ]] دئییلیر. کیمیوی المنتلرین چوخونون طبیعت‌ده ایکی و یا داها آرتیق ایزوتوپو وار. ۸۱ المنتین ۲۷۶ ثابت و ۱۵۰۰-ا یاخین [[رادیواکتیو]] ایزوتوپو معلوم‌دور. یئر اۆزرینده طبیعی المنتلرین ایزوتوپ ترکیبی، عادته‌ن، ثابت اولدوغون‌دان هر المنتین ''آتوم کوتله‌سی''، دئمک اولار کی، دایم ثابت قالیر و المنتین ان موهوم خصوصیّتلارین‌دان بیری‌دیر.
هله‌لیک علمه معلوم اولان کیمیوی المنتلرین سایی ۱۱۸-دیر (۲۰۰۸). اونلارین اکثریتی رادیواکتیو دئییل و طبیعت‌ده مؤوجود اولان بوتون بسیت و مورکّب ماده‌لری عمله گتیریر. بسیت ماده - المنتین سربست حال‌داکی فورماسی‌دیر.
خط ۲۶:
کیمیانین بیلینه‌ن تاریخی قدیم [[میصر]] دؤورون‌ده باشلامیش‌دیر. ائ.ا. ۲۰۰۰-جی ایللرده مصرلیلرین کیمیوی اۆصوللار ایستیفاده ائدرک کوسمئتیک توزلار چیخاردیقلاری ادعا ائدیلمک‌ده‌دیر. کرال هامموراپی دؤورون‌ده (ائ.ا ۱۷۹۲-۱۷۵۰) بابیللر [[قیزیل]]، [[گوموش]]، [[civə|جیوه]]، گولله، [[دمیر]] و [[میس]] کیمی دمیرلاری تعیین اولونموش و بو دمیرلارا سیمووللار وئریلمیش‌دیر. ائرکه‌ن یونان فلسفه‌چیلر (سقراط اوّلی موتفککیرلر) طبیعی حادثه‌لری فؤوقلتبیی اولمایان سببلرله شرحه چالیشمیشلار، بونون نتیجه‌سین‌ده ده بو دؤورده الکیمیا اوّلی کیمیا بیلیمینین تمللری آتیلمیش‌دیر. میلئت‌لی تالئس (ائ.ا ۶۲۴ - ائ.ا ۵۴۶) ماده نین پرینسیپلرینی آراشدیرمیش و [[سو]]یون کایناتین تمل ماده‌سی اولدوغونو اؤنه سورموش‌دور. بیر باشقا میلئت‌لی آناکسیماندروس (ائ.ا ۶۱۰- ائ.ا ۵۴۶) [[su|سو]]یون الئیهداری اولان آتشین نئجه میدانا گلدیینی سورغولامیش‌دیر.
ائمپئدوکلئس (ائ.ا ۴۹۰-۴۳۰) کایناتین ۴ تمل المنت آتش، هاوا، [[سو]] و [[تورپاق]]دان میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشدیر. ائمپئدوکلئ‌سین تعریفینه گؤره [[تورپاق]] برک/قاتی ماده‌لری، سو مایع ماده‌لری و دمیرلاری، هاوا گازلاری ایفاده ائتمک‌ده ایدی. بونونلا بیرلیک‌ده آتشی‌ده بیر مدت‌دن چوخ مایع ، قاز و برک/قاتی کیمی ماده نین بیر حالی اولاراق تعیین ائتمیشدیر. دئموکریتوسون معلمی لئوکیپپوس کایناتین ایکی نؤع المنت‌دن میدانا گلدیینی (بوشلوق و برک/قاتی) ایفاده ائتمیش، بوشلوغون و قاتیلیغین کاینات‌داکی بوتون المنتلری میدانا گتیردیینی ایفاده ائتمیشدیر. دئموجریتوس (ائ.ا ۴۶۰-۳۷۰ ) لئوکیپپوس ایله بیرلیک‌ده آتوم‌چو نظریه‌نی اینکیشاف ائتدیرمیش‌دیر. ماده‌لرین قورولوش داشی اولاراق داها کیچیک پارچالارا آیریلا بیلمه‌یه‌ن [[آتوم]]لار لئوجیپپوس و دئموجریتوسون اینکیشاف ائتدیردیی بیر فلسفه سیستمی اولاراق قبول ائدیلمه‌سینه باخمایاراق [[افلاطون|پلاتون]] بو آتومچولوق نظریه‌سینه بؤلونه بیلمزلیک پرینسیپینی علاوه ائتمیشدیر.
پلاتو کایناتی میدانا گتیره‌ن ۴ تمل المنتین ژومتیریک قاتیلاردان میدانا گلدیینی بو قاتیلارین‌دا اوچبوجاق سطحلردن میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشدیر ارسطو (ائ.ا ۳۸۴-۳۲۳) المنتلرین خصوصیتلری دوشونجه‌سینی تعیین ائتدیرمیش‌دیر. فرق‌لی المنتلرین فرق‌لی خصوصیتلری اولدوغونو و بونون موختلیف دییشه‌نلره باغلی اولدوغونو ایفاده ائتمیشدیر. بو خصوصیتلری دییشدیریلدیین‌ده بیر المنتین باشقا بیر المنته چئوریله بیلجیینی و ماده‌لرین دییشمه حالین‌دا اولدوغونو ادعا ائتمیشدیر.
خط ۳۶:
[[File:John Dalton by Charles Turner.jpg|thumb|left|200px|[[John Dalton]] is remembered for his work on partial pressures in gases, color blindness, and atomic theory]]
کیمیا، تاریخی اولاراق کیمیاگرلیک‌دن آیریلاراق اورتایا چیخمیش‌دیر. کیمیانین یارانماسینا قدر کئچه‌ن مینلرله ایل بویونجا ماده‌لرین خوسوسیتلریله و بیر-بیرلریله اولان قارشی‌لیق‌لی تسیرلریله ماراق‌لانانلار کیمیاگرلر اولموش‌دور. عینیله گونوموز کیمیاچیلاری کیمی کیمیاگرلر ده زامانلارینین بؤیوک بیر حیصّه سینی لابوراتوریالارین‌دا کئچیرردی. اما اونلار، کیمیاچیلار کیمی ماده‌لر آراسینداکی علاقه‌لرین نئجه اولدوغونو، دییشمه‌لرین نیه اورتایا چیخدیغینی آنلاماغا چالیشمازدی. کیمیاگرلر باش‌لیجا مشغولیتی، سیراوی ماده‌لری داها قیمت‌لی ماده‌لره چئویرمه‌نین یوللارینی تاپماق ایدی. هر کیمیاگرین خولیالارینی بزه‌یه‌ن ماده‌لرین باشین‌دا دا "فلسفه داشی" (یا دا "فلسفه‌چی داشی") اولاراق بیلینه‌ن، جادولو بیر داشی الده ائتمک گلیردی.
بو داشین، داشیدیغی گۆج سایه‌سین‌ده میس، قالای، دمیر یا دا گولله کیمی سیراوی دمیرلاری آلتینا چئویردیینه اینانیلاردی. بونون یانین‌دا بعضی کیمیاگرلر ده حیاتلارینی هر جور خسته‌لیگی یاخشیلاشدیردیغینا، سون‌سوز گنج‌لیک و اؤلومسوزلوک وئردیینه اینانیلان ‘حیات سونونو (ال ایکسیر یا دا آبی حیات) آختاریشا حصر ائتمیش‌دی. چین‌دن هیندوستانا، اورتا شرق‌دن آوروپایا قدر بوتون کیمیاگرلرین باش‌لیجا چالیشدیقلاری بونلار ایدی. کیمیاگرلرله مشغول اولانلارین طبیعته و اونو میدانا گتیره‌ن ماده‌لره باخیشلاری چوخ فرق‌لی ایدی. اونلارین دا اؤزلرینه خاص اما علمی اولمایان بعضی قایدالاری واردی. مثلاً دؤرد تمل المنته ایناناردیلار. بونلار هاوا، تورپاق، آتش و سو ایدی. اونلارا گؤره یئر اوزون‌ده‌کی بوتون ماده‌لر بو دؤرد تمل المنتین دییشیک نیسبتلرده‌کی قاریشیغین‌دان میدانا گلمیش‌دی. بونون یانین‌دا بو المنتلرین داشیدیغی بعضی تمل خصوصیتلر ده واردی: سویوقلوق، قورولوق، ایستی‌لیک و یاش‌لیق. هر المنت بو دؤرد تمل خصوصیت‌دن ایکی‌سینی داشییاردی. آتش ایستی‌لیک و قورولوق اؤزل‌لیکلرینی داشییاردی. تورپاق قورو و سویوق ایدی؛ هاوا ایستی و یاش ایدی؛ سو دا یاش و سویوق ایدی.شوبهه‌سیز کیمیاگرلیین فلسفه داشینی یا دا حیات سونونو الده ائتمک اۆچون سینادیغی هئچ بیر اۆصول نتیجه وئرمه‌دی.
اما مینلرله ایل بویونجا مینلرله کیمیاگرین بو کورکورانه سیی اثناسین‌دا اینسانلارین فای‌داسینا بیر چوخ ماده تاپیلدی، موختلیف آلتلر اینکیشاف ائتدیریل‌دی و اۆصوللار اورتایا چیخ‌دی. طبیعتین گئرچک المنت اولان المنتلره باغلی بؤیوک بیر معلومات تجروبه‌سی میدانا گل‌دی. مۆعاصیر کیمیانین تمللری یاواش یاواش آتیل‌دی. زامانلا کیمیاگرلیین جادو اساس‌لی بوش اینانیشلاری، تأثیرینی ایتیرمه‌یه باشلادی. کیمیاگر ایشلری ۱۴۰۰-جو ایللرده دوروغا چاتدیق‌دان سونرا اینسانلار کیمیاگر قایدالارینا اولان اینانجلارینی ایتیرمه‌یه باشلادیلار. خصوصیله اینتیباهلا بیرلیک‌ده طبیعتی آنلاماق اۆچون دقت‌لی مۆشاهیده‌لر آپاران، دقت‌لی اؤلچوملر و بعضی تجروبه‌لر ائدن بعضی اینسانلار اورتایا چیخ‌دی. بونلار ایشلرین‌ده جادو یا دا سیمیایا مراجعت ائتمیردی. بو جور ایشلر گئده‌رک یاییل‌دی، متبهه سایه‌سین‌ده ده کیتابلارلا پایلاشیلماغا و یاخشیجا یاییلماغا باشلادی. هر شئیه باخمایاراق کیمیاگرلیک ۱۶۰۰-جو ایللرین سونونا قدر کیمیایلا بیرلیک‌ده وارلیغینی داوام ائتدیردی.
بیر چوخ علم اینسانی طبیعتی و اینسانی علمی اولاراق اله آلمادان اوّل بیر مدت کیمیاگرلیکله مشغول اولدو. کیمیاگرلر، فلسفه داشی دئییله‌ن بیر داشین، دمیرلاری قیزیلا چئویرمه گۆجو اولدوغونا ایناناردی. بیر چوخ کیمیاگرلرین تمل آماچ سیراوی دمیرلاردان قیزیل الده ائتمک ایدی. بونون اۆچون سیرا باشقا تجروبه‌لر ائتمک‌دن چکینمیردیلر. مثلاً هامبورگ‌لو کیمیاگر هئنریگ براند بو مقصدله ۱۶۶۹ تاریخین‌ده آسلان سیدیی ایله یوزلرله تجروبه ائتمیش‌دی. اونا گؤره بو سوی‌لو حیوانین سیدیین‌ده قیزیل اولمالی ایدی. براند آیلار سوره‌ن سیینین سونون‌دا شوبهه‌سیز قیزیل الده ائده بیلمه‌دی اما پارلایان یئنی بیر ماده تاپ‌دی. اونا ‘ایشیق داشییان' معناسینی وئره‌ن یونانجا ‘فوْسفور' آدینی وئردی.
=== مرسوم کیمیا ===
خط ۵۵:
* آتوملارین یئنی‌دن تشکیل ائدیلمه‌سی نتیجه‌سی کیمیوی تئپکیلر میدانا گلیر.
* بیرلشمه‌لر المنتلردن تشکیل اولونوب.
بو نظریه ایله مۆعاصیر کیمیانین تمللری قویولموش‌دور.
=== مۆعاصیر کیمیا ===
بو دؤور ۱۹-جو عصر و سونراسینی احاطه ائدیر. هنریخ گئیسر (۱۸۱۴-۱۸۷۹) ۱۸۵۴-جو ایلده سویون ان یوکسک سیخلیغا ۳.۸ سی° چاتدیغینی اؤز ایجاد ائتدیی بیر مکانیزممله گؤسترمیش‌دیر (داها سونرا بو ایستیلیین ۳.۹۸ سی° اولدوغو تاپیلمیش‌دیر). داها سونرا ایسه گئیسسلئرین ایجاد ائتدیی واکووم بالونویلا ویلیام جروکس آتوم نظریه‌سین‌ده ایرلیله‌مه‌لر قئید ائتمیش و جاتهودئ رئل‌سی کشف ائتمیشدیر. ائوگئن قولدستئینین (۱۸۵۰-۱۹۳۰) ایشلری پروتونون وارلیغینی اثبات ائتمیشدیر. [[
= ایستینادلار =<references/>
خط ۶۵:
== همچینین باخ ==
[[
سطر ۷۲ ⟵ ۷۰:
[[بۆلمه:علم]]
[[بؤلمه:کیمیا|کیمیا]]
| |||