تورکمنیستان: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
ک ←‏جوغرافی مؤوقعی و طبیعتی: replaced: مئتر ← متر using AWB
ک replaced: X عصر ← ۱۰. یوز ایل, XVI عصر ← ۱۶. یوز ایل, XIII عصر ← ۱۳. یوز ایل, بو ← بۇ (3), چوخ ← چوْخ (4), اولونور ← اوْلونور (8) using AWB
خط ۲:
'''تورکمنیستان''' ([[تورکمن دیلی|تورکمنجه]]: ''Türkmenistan'') [[آسیا]]دا بیر دؤولت.
== تاریخی ==
X[[۱۰. عصردهیوز ایل]]ده تورکمنیستانین اراضی‌سینه اوغوزلار(ایندیکی تورکمن‌لرین اجدادلاری) کؤچوب گلیرلر.اوغوزلار XIII[[۱۳. عصردهیوز ایل]]ده [[سلجوق]] دؤولتینی یارادی‌لار. XVI[[۱۶. عصردهیوز ایل]]ده تورکمنیستان اراضی‌سی خیوه و بوخارا خان‌لیق‌لارینین تابئعچیلیینه دوشور.۱۸۶۹-جی ایلده [[چار روسیهسی]] طرفیندن ایشغال اولونوراوْلونور.۱۹۲۱-جی ایلده تورکوستانین ترکیبینه داخیل اولور.۱۹۲۴-جو ایلده ایسه [[سسری]] طرفیندن تورکمنیستان مسسر-ی یارادیلیر و سسری-نین ترکیبینه داخیل اولور.۱۹۹۱-جی ایلده موستقیل تورکمنیستان جمهوریتی اعلان اولونوراوْلونور.
 
== جوغرافی مؤوقعی و طبیعتی ==
خط ۱۰:
اؤلکه‌نین گئوسییاسی مؤوقعی [[آوروپا]] اؤلکه‌لری ایله [[چین]] و [[هیندیستان]]ا گئدن قورو یول‌لارینین اوزرین‌ده یئرلشمه‌سی باخیمین‌دان الوئریش‌لی‌دیر.
 
رئلیئفینه گؤره اووالیق و داغ‌لیق حیسه‌لردن عبارت‌دیر. [[کوپئتداغ سیلسیله‌سی]] سئیسمیک جهت‌دن فعال‌دیر. اؤلکه اراضی‌سینین ۸۰%-دن چوخو [[توران اووالیغی]]ندا اوکئان سوییه‌سین‌دن ۱۰۰-۲۰۰ متر هوندورلوک‌ده‌دیر. زنگین طبیعی گاز و [[نفت]] احتیاطینا گؤره اؤلکه دونیانین ان قاباقجیل دؤولت‌لرین‌دن بیری‌دیر. اؤلکه اراضی‌سین‌ده ۱۴۴ نئفت و قاز یاتاغی آشکار ائدیلمیش‌دیر. اونلاردان یالنیز ۴۰ یاتاق ایستیسمار اولونوراوْلونور (خزرترافی، بوخارا-خیوه، مرای، لئباپ و س.). یئرالتی سروت‌لردن [[کوکورد]]، [[کالیوم]] و [[داشدوز]]، [[بئنتونیت گیلی]]، [[میرابیلیت]]، [[آلونیت]] واردیر.
 
اؤلکه‌نین ایقلیمی قورو سوبتروپیک [[ایقلیم]]دیر. بورادا ایلین ۲۹۰ گونو بولودسوز کئچیر. رئسپوبلیکا اراضی‌سین‌ده ایللیک و سوتکالیق تئمپئراتورئ آمپلیتودو چوز بؤیوک‌دور. یاغینتی‌لارین اورتا ایللیک میقداری ۵۰-۲۰۰ mm آراسین‌دادیر. مومکون بوخارلانما ۱۵۰۰ مم-دن آرتیق‌دیر. اکین‌چی‌لیک اساساً سووارما، داغ‌لاردا ایسه قیسمن دمیه شرایطین‌ده مومکون‌دور. اؤلکه‌نین شرق رایونلاری [[آمودریا]]، [[مورقاب]] و [[تجن]] چای‌لارینین سولاری ایله تجهیز اولونوراوْلونور.
 
تورکمنیستان‌دا ان بؤیوک گؤل [[ساریقامیش]]دیر. بوبۇ گؤل‌دن یوکسک کیفیت‌لی خؤرک دوزو ییغیلیر.
سووارما تاریخاً تورکمنیستان اوچون موهوم اهمیت کسب ائتمیش‌دیر. [[آمودریا]]دان چکیلن قاراقوم کانالی مین‌لرله هئکتار تورپاغین جانلانماسین‌دا موهوم رول اویناییر. تورکمنیستان اراضی‌سی یئرالتی سولارلا زنگین‌دیر. یئرالتی سولارین سطحه یاخین اراضی‌لرین‌ده [[واحه]]لر مؤوجوددور. مونبیت تورپاغی، [[توغای مئشه‌لری]]، زنگین بیتکی اؤرتویو [[واهه]]لره اؤزونه‌مخصوص گؤزل‌لیک وئریر.
اؤلکه اراضی‌سینین ۳۷۵ مین مربع کیلومتری صحرا و یاریم‌صحرالاردیر. بوز قومسال‌لیق‌دا هامار سطح‌لی تاکیرلار چوخچوْخ یئکنسک تأثیر باغیشلاییر. تورکمنیستان اراضی‌سین‌ده بیتن [[ساکساول کولو]] اهالینین ایستیفاده ائتدیی ان موهوم بیتکی‌دیر.
 
== اهالی‌سی ==
خط ۲۷:
تورکمنیستان [[BMT]]، [[IKT]] ([[ایسلام کونفران‌سی تشکیلاتی]])، [[MDB]]، [[اقتصادی امکداش‌لیق شوراسی]] و س. تشکیلات‌لارین عضوودور
=== میللی ترکیب ===
۱۴.۰۴.۲۰۰۱ – تاریخین‌ده "نئیترال تورکمنیستان" قزئتین‌ده اؤلکه‌نین او زامانکی دؤولت باش‌چی‌سی صاپارموراد نیازووون موصاحیبه‌سی نشر اولون‌دو . کئچمیش پرئزیدئنت ۲۰۰۱-جی ایله اؤلکه اهالی‌سینین '''۹۱%'''-نین تورکمن‌لرین ، ۳%-نی اؤزبک‌لرین ، ۲%-نی روس‌لارین ، ۴%-نی دیگر میللت‌لرین تشکیل ائتدیینی قئید ائتمیش‌دی .<ref>دئموسجوپئ Weekly : [http://www.demoscope.ru/weekly/037/evro010.php سافارموراد نیازوو: تورکمن‌لر تورکمنیستان اهالی‌سینین ۹۱%-نی تشکیل ائدیر]</ref> [[تورکمن‌لر]] همچینین [[اؤزبکیستان]]دا، [[تاجیکیستان]]دا، [[ایران]]دا، [[افقانیستان]]دا و [[روسیه فئدئراسییاسی]]ندا دا یاشاییرلار. اؤلکه‌نین تورکمن اهالی‌سی یوکسک طبیعی آرتیما مالیک‌دیر. بونا باخمایاراق اورتا سیخ‌لیق چوخچوْخ آشاغی‌دیر (۱ کم²-ده ۹،۲ نفر ). ارازینین ۸۰%-ده اهالی یاشامیر.
 
== معاصر سوسیال-اقتصادی وضعیت ==
خط ۳۵:
== صنایع ==
 
تورکمنیستانین تصروفاتینین اساس گلیرلی ساحه‌سی نئفت و قاز کومپلئک‌سینین اینکیشافی‌دیر. نئفت و قازچیخارما رئسپوبلیکانین ایختیساسلاشمیش ساحه‌سی‌دیر. اؤلکه‌نین گلیرینین ۶۰%-ی بوبۇ ساحه‌لرین پایینا دوشور. نفت بورولارلا ائمال اوچون [[تورکمنباشی]] و [[جرجو]] شهرلرینه نقل ائدیلیر. نفتین بیر حیسه‌سی [[خزر دنیزی]] ایله [[آذربایجان]]ا و باشقا اؤلکه‌لره آپاریلیر. تورکمنیستان طبیعی قاز احتیاطینا گؤره دونیادا ۴-جو یئرده دورور. خصوصیله، آچاق، ماری و خزرساهی‌لی یاتاق‌لار داها محصول‌داردیر. ایلده ۳۲ میلیارد م۳ قاز حاصیل اولونوراوْلونور و بوبۇ قازین بؤیوک حیسه‌سی قونشو اؤلکه‌لره، او جمله‌دن [[آذربایجان]]ا، [[گورجوستان]]ا، [[اوکراینا]]یا، [[روسیه فئدئراسییاسی]]نا گؤندریلیر.
 
تورکمنیستان‌دا طبیعی گازی ایخراج ائتمک اوچون هله‌لیک یالنیز بیر بورو کمری ([[روسیه]]یا) مؤوجوددور. لاکین [[ایران]] و [[تورکیه]]دن کئچمکله [[آوروپا]]یا، [[افقانیستان]]دان کئچمکله [[پاکیستان]] و [[هیندیستان]]ا قاز اؤتورمک اوچون بورو کمری مارشروت‌لاری اوزرین‌ده ایشلر گئدیر.
 
اؤلکه‌ده ماشینقاییرما صنایع‌سی نئفت-قاز و کند تصروفاتینا خیدمت ساحه‌لرین‌دن عبارت‌دیر.
کیمیا صنایع‌سی اوچون کیفایت قدر یئرلی خاممال واردیر. [[کوکورد]]، [[کالیوم دوزلاری]]، [[یود]] اساسین‌دا [[نئبیتداغ]]دا، [[بئکداش]]دا، [[چلکه‌ن]]ده، [[جرجو]]دا، [[ماری]]دا کیمیا زاوودلاری فعالیت گؤستریر. بیر چوخچوْخ خاریجی شیرکت‌لر تورکمنیستان‌دا کیمیا زاوودلاری موس‌سی‌سه‌لری یاراتماق ماراغین‌دادیر.
 
تورکمنیستان‌دا ائلئکتریک ائنئرژی‌سینه اولان تلبات ایری شهرلره یاخین تیکیلمیش [[ایئس]]-لر و [[ایران]]دان آلینان ائنئرژی حسابینا تعمین اولونوراوْلونور.
 
== کند تصروفاتی ==
 
تورکمنیستان‌دا اکین‌چی‌لیک اوچون یارارلی تورپاق‌لارین یاری‌سین‌دان [[پامبیق‌چی‌لیق]]دا ایستیفاده اولونوراوْلونور. [[قاراقوم]]ون مورقاب و تجه‌ن دئلتالارین‌دا، [[آمودریا]] بویونجا اوزانان ساحه‌لرده [[پامبیق]] اکین‌لری داها چوخ‌دور.
 
رئسپوبلیکادا ییغیلان پامبیغین ۲۵%-ی زریفلیف‌لی‌دیر. گله‌جک‌ده پامبیق ایستئهسالینی ۳ میلیون تونا چات‌دیرماق نظرده توتولور. سوواریلان تورپاق‌لاردان [[باغ‌چی‌لیق]]دا، [[اوزومچولوک]]ده و [[تاخیل‌چی‌لیق]]دا ایستیفاده اولونوراوْلونور. [[چلتیک]] [[آمودریا]]نین آشاغی آخارلارین‌دا بئجریلیر. واهه‌لرده اهالی [[باراماچی‌لیق]]لا مشغول اولور. بوستان بیتکی‌لری خصوصیله گئنیش یاییلمیش‌دیر. سون ایللر [[شکر چوغون‌دورو]] اکین‌لری گئنیش ووسعت آلمیش‌دیر.
 
کند تصروفاتینین ایکینجی ساحه‌سی [[حیوان‌دارلیق]]دیر. شرقی [[قاراقوم]]دا [[قاراگول قویونو|قاراگول قویون‌لاری]]، قربی قاراقوم‌دا زریفیون‌لو قویون‌لار و بیرهورگوج‌لو دوه‌لر ساخلانیلیر. پامبیقته‌میزله‌مه ([[تورکمنقالا]])، پامبیقپارچا، [[ایپک]] ([[آشقاباد]]، [[تورکمناباد]] و [[ماری‌دا]])، قاراگول دری‌سینین آشیلانماسی و س. فابریک‌لری فعالیت گؤستریر. لاکین یونگول صنایع‌ده آپاریجی ساحه [[خالچاچی‌لیق]]دیر.
خط ۶۰:
 
تیکینتی صنایع‌سینه دقت آرتیریلمیش‌دیر. اؤلکه بوتؤولوکله تیکینتی میدانینی خاتیرلادیر. اؤلکه‌یه داخیل اولان ۲۰ میلیارد دول‌لار خاریجی اینوئستی‌سییانین ۸۳%-ی تیکینتییه یؤنلمیش‌دیر.
تورکمنیستان ۵۰-دن چوخچوْخ اؤلکه ایله اقتصادی علاقه‌لر یاراتمیش‌دیر.
 
== ماراق‌لی فاکت‌لار ==