تاپماجالار: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
Vikibot (دانیشیق | چالیشمالار) ک Beautification Vikipediya) (۲.۷) |
|||
خط ۱:
{{ویکیلشدیرمک}}
[[تاپماجا]] آذربایجان شیفاهی خالق ادبيياتینین ان قدیم و ماراقلي ژانرلارین‌دان بیری‌دیر.
بیر سیرا متخصص‌لرین فیکرینجه، کئچمیش دؤورلرده '''تاپماجالار''' اساساً میفیک سجیه داشیمیش‌دیر. مثلن، یونان میفولوگیاسیندا سفینکسین آدی ایله باغلي اولان ناغیل‌لارا گؤره، گویا یوکسک بیر داغین زیروه-سینده افسانوی بیر قوش وارمیش. او، بیر تاپماجا دئیرمیش، اونو تاپا بیلمه‌ینی محو ائدرمیش. تاپماجا بئله‌دیر: او ندیر کی، سحر دؤرد، گونورتا ایکی، آخشام اوچ آیاقه‌لی اولور؟ نهایت، مشهور ائدیپ تاپماجانین جاوابینی تاپاراق دئمیشدی: او، اینسان‌دیر. اوشاق واختی اللرینی یئره دیره‌یه‌رک ایمکلدیگی اوچون دؤرد آياقلي، جاوانلیغیندا ایکی آياقلي، قوجالیقدا ایسه، الینه عصا آلدیغی اوچون اوچ آياقلي اولور.
چوخ ماراقلي‌دیر کی، آذربایجاندا دا بونا اوخشار خيلي تاپماجا واردیر. حاضردا معلوم اولان بئش واریانتدان ایکی‌سینی آشاغیدا وئریریک:
1- او ندی کی، سحر دؤرد ،گونورتا ایکی،آخشام اوچ آياقلي.
2- ازه‌لی دؤرد آياقلي ،
آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتیندا گئنیش یاییلمیش بئله بیر افسانه واردیر: بیر کیشی مئشه‌ده گئدرکن شیره راست گلیر. حیوان اونو قووماغا باشلاییر. کیشی
قدیم افسانه و روایت‌لرین ایزلرینی اؤزونده ساخلایان بیر تاپماجا حاقیندا دا اؤتری معلومات وئرمک ایستردیک:
آغاجدا وار باغیرساق، یئل بابانی چاغیرساق، آغزین آچیب نئی چالار، سولیمانی چاغیرساق.(کاتنان)
افسانه‌یه گؤره، گویا قارتال بیر حيوانین جمدیینی پارچالایاراق اونون باغیرساغینی جایناق‌لارینا آلیب آغاجین باشینا قالدیریر. باغیرساق بوداق‌لارا ایلیشیب ایستی گون آلتیندا قورویوب نازیلیر. اسن شدّتلی کولیین اوغولتوسو و بوداق‌لارین اونا توخونماسی آهنگدار سسلر چیخاریر.
تاپماجالار هئچ ده بیردن-بیره
اینسان‌لارین بئله بیر دانیشیق فورماسین‌دان ایستیفاده ائتمه‌سی‌نین باش‌لیجا سببلری وار ایدی. قدیم اینسان‌لار طبیعت حادثه‌لری، سما جیسیم‌لری، وحشی حیوان‌لار و سایره حاقیندا درین معلوماتا مالیک اولمادیغین‌دان، اونلاری سئهرلی بیلدیک‌لرین‌دن و قورخدوق‌لارین‌دان، او شئی‌لرین آدلارینی اولدوغو کیمی دئییل، اونا اوخشار آدلارلا، دولایی یول‌لارلا چکیردی‌لر. اونلار ائله تصوّر ائدیردی‌لر کی، اوو زامانی حيوانین و یا اوخون آدینی چکسه‌لر، حیوان اونو باشا دوشر، قاچار، یاخود اینسانا ضرر وورار.
بئله دانیشیق طرزینه "دده قورقود" داستان‌لاریندا دا راست گلیریک:
خط ۱۸:
چاخماق‌لیجانا چوبان‌لاری دونیه یوگوردن!"و ...
بون‌لارین هامی‌سینین جاوابی جاناواردیر.
ايبتدايي اینسان طبیعت قوه و حادثه‌لری‌نین، سما جیسیم‌لری‌نین "سیرلرینی" آنلامادیغینا گؤره ائله ظنن ائدیر کی، آی، گونش، اولدوزلار، کولک، ایلدیریم، یاغیش، قار و سایره اینسان کیمی جانلی و شعورلودور، هم ده اونلار داها فؤق العاده، سئهرلی وارلیق‌لاردیر. ايبتدايي اینسانین
بوردان ووردوم بالتانی، اوردان چیخدی قالتانی، آنام بیر اوغلان دوغدو، یئرین، گؤیون سولطانی.(آ ی و یا گوری)
ائشییه بیر آغاج دوشوب، نه قولو وار، نه بوداغی، بیر قوش گلدی، اونو یئدی، نه دیلی وار، نه دوداغی.(قار، گونش)
خط ۲۶:
آیاغین‌دان آلدیرماز، آغزینا یوین ووردورماز.(یئل)
بیر کیلیم وار مینبیر ناخیشلی، یئل بابا سوپورر پاییزی-قیشی.(یئر)
ایلک نظرده
آنیمیستیک و توتئمیستیک گؤروش‌لرله علاقه‌دار اولاراق، قدیم اینسان‌لاردا گویا حیوان‌لارین دا اینسانین دیلینی، فیکرینی باشا دوشدوگو اقیده‌سی یارانیردی. اونا گؤره ده ايبتدايي اووچو ووراجاغی حيوانین، قوشون، سلاحین آدینی آچیق شکیلده دئمكدن چکینمیش، اونلارین آدینی گیزلی، یعنی حيوانین باشا دوشه بیلمیجیی بیر دیلده سؤیلییرمیش. بئله‌لیکله، او، ووراجاغی اوو حیوانینی گویا آلدادیرمیش. اینسان‌لار نه¬اینکی اوو حیوان‌لاری حاقیندا بئله دوشونورموش، حتی ائله ظنن ائدیرمیش‌لر کی، مئشه‌نین، صحرانین، سویون و سایره‌نین ده گویا اعجازکار گؤرونمز صاحبی وارمیش. اونلان دا موختلیف یول‌لارلا آلداتماق لازیم ایمیش. بئله‌لیکله، ایلک گیزلی-سیرلی دانیشیق دیلی عمله گلمه‌یه باشلاییردی کی،
مشهور فولکلورشوناس و.پ.آنیکین
"علم ثبوت ائتمیش‌دیر کی، مراسیم‌لرله علاقه‌دار اولماسیندان باشقا، تاپماجالارین تا قدیم دؤورلرده اینکیشافی گیزلی نیطقله، حیوان‌لارین، بالیق‌لارین، بیتکی‌لرین و موختلیف اشیالارین ایلین معيين فسیل‌لرینده و معيين شرایطده بیلاواسیطه دوزگون آدینین چکیلمه‌سی‌نین قاداغان ائدیلمه‌سی ایله علاقه‌داردیر".
طبیعتین سیرلری‌نین سببینی درک ائده بیلمه‌ین ايبتدايي اینسان،
ناغیل‌لاردان معلوم اولور کی، تاپماجالار کئچمیش دؤولت قورولوشوندا دا رول اوینامیش‌دیر. بئله کی، بیر فئودال دیگری ایله محاربه ائتمزدن قاباق اونا بیر نئچه تاپماجا گؤندرر، قارشی طرف جاواب وئره بیلمدیکده ایسه محاربه اعلان ائدیلرمیش. بونون نومونه‌سی "درزی شاگیردی احمد"، "داش¬دمیر" و باشقا ناغیل‌لاردا آیدین گؤرونور.
تاپماجالار بعضن فئودال محاربه‌لری زامانی گیزلی دیپلوماتیک سیرلری سؤیلمک واسطه‌سی ده اولموش‌دور. بو باره‌ده پروفسور. ی.م.سوکولوو یازیر: "تاپماجادان بعضی حال‌لاردا گیزلی دیپلوماتیک دیل فورمالارین‌دان بیری کیمی ایستیفاده اولونماسی حاقیندا روس سالنامه‌لرینده ماراقلي معلومات‌لار واردیر"'.
تاپماجا فورماسیندا اولان و دیپلوماتیک کاراکتر داشییان بئله سورغولاردان ناغیل، داستان و روایتلریمیزده خيلي نومونه‌لر تاپماق مومکون‌دور. بونون ان یاخشی نومونه‌سینه "پادشاه و وزیر" آدلی ناغیلدا تصادف ائدیلیر.
گون‌لرین بیرینده بیر پادشاه اؤزونون وزیرینی گؤندریب باشقا پادشاه‌دان طلب ائدیر کی، یا اونون وئرجیی تاپماجانین جاوابینی تاپسین، یا دا تاخت-تاج‌دان ال چکسین. وزیر اؤز سوال‌لارینی یئرده ایشاره ایله چکیب جاواب ایستییر. هئچ کیم اونو تاپا بیلمیر. آخیردا بیر عقللی، دونیاگؤرموش قوجا تاپیلیر. او، گلیب وزیره ایشاره ائدیر کی، سوال‌لارینی تکرار ائتسین. وزیر عصا ایله یئرده بیر دایره چکیر. قوجا دایرنی الینده¬کی آغاجلا تن اورتادان ایکی یئره بؤلور. ائلچی وضعیتی بئله گؤردوکده جیبیندن بیر اوووج داری چیخاردیب دایره‌نین اورتاسینا سپیر. قوجا بیر خوروز گتیریب دایره‌نین ایچری‌سینه بوراخیر. خوروز آز بیر واختدا داری‌لاری یئییب قورتاریر. وزیر غضبلنیب اورتایا سوغان آتیر. قوجا کئفینی پوزمادان بیر یومروق ووروب سوغانی ازیر. وزیر تاپماجانین جاواب‌لارین‌دان راضی قالیب گئدیر.
بون‌لاردان باشقا، بیر ده تاپماجالاردان آغلی یوخلاماق اوچون، توی مراسیم‌لرینده موختلیف تاپشیریق‌لاری یئرینه یئتیننک، شاهلیغا کئچمک و سایره‌ده ایستیفاده ائدیرلرمیش کی، بونو خوصوصن ناغیل‌لاردا آیدین شکیلده گؤرمک مومکون‌دور.
تاپماجالاردا اینسان‌لارین جمعیت حاقین‌داکی فیکیرلری، حیات تجروبه‌سی، طبیعت اوزرین‌دکی موشاهیده‌لری، تصرروفات، معیشت مسئله‌لری و سایره بدیعی فورمادا، اوبرازلی شکیلده ایفاده ائدیلمیش‌دیر. بئله بیر زنگین خزیننی ایسه خالق عصرلر بویو یاشاداراق گله‌جک نسله تقدیم ائتمیش‌دیر. محض بونا گؤره ده، اوللر تاپماجالار مجلیس یاراشیغی اولموش، قوجالار اونو گنج‌لره دانیشمیش، اونلار ایسه هوسله یاددا ساخلادیق‌لارینی اؤولادلارینا اؤیرتمیشلر. قدیم دؤورلرده گنج اوغلان و قیزلارا چتین و درین معنالی تاپماجالار وئره‌رک اونلارین حیات، عائله و محبّت، تصرروفات، صنعت حاقیندا بیلیک و وردیش‌لرینی یوخلایاردی‌لار.
واخت ایله کیتابین، تئاتر و کینونون، رادیونون نه اولدوغونو بیلمه‌ین خالق موختلیف ایلنجه واسطه‌لری ایچری‌سینده تاپماجالاردان دا گئنیش ایستیفاده ائتمیشدی. اوزون قیش گئجه‌لرینده، موختلیف بایرام‌لاردا و یا آدی گونلرده ائولرده کورسو قورار، تن‌دیر باشینا ییغیشیب تاپماجایا قولاق آسارددار. خالقی ماراقلاندیران، اونلارین ذؤوقونو اوخشایان بئله تاپماجالاردا یوموریستیک، آللئقوریک حادثه و ایفاده‌لره، آللیتئراسیا و شعریته گئنیش یئر وئريلردی.
معلوم اولدوغو کیمی، هر دؤورون حادثه‌لری ایله سسلشن، خالقین حیات و معیشت طرزینه عاید بیر سیرا تاپماجالار یارانیر. بعضن اونلار زامان کئچدیکجه دیلدن¬دیله دوشه‌رک دییشیر، آنلاشیلماسی چتین‌لیک تؤره‌دن تاپماجایا چئوریلیر. ان معتبر تدقیقات‌چی‌لار بئله اونو آنلامیر و جاوابینی تاپماقدا چتین‌لیک چکیرلر. لاکین زامان کئچدیکجه او سؤزلرین قدیم فونکسیاسی، مضمونو آراشدیریلدیقدا معلوم اولور کی، ایلک باخیشدا معناسیز گؤرونن تاپماجالارین معناسی واخت ایله هامییا آیدین ایمیش. لاکین اورادا ایشلنن اشیا، حادثه و سایره آدلاری اؤز دؤورونده هامییا معلوم اولموش و زامان کئچدیکجه اونودولموش، یئنی‌سی ایله اوز ائدیلمیش‌دیر.
اونو خاطیرلاماق کیفایتدیر کی، حاضردا شهر مکتبلرینده اوخویان شاگیردلره "ساجایاق"، "مفرش"، "خورجون"، "سولو قلیان" و سایره حاقیندا تاپماجا سؤیلدیکده،
بئله تاپماجالار اولدوقجا چوخ‌دور. بعضن ائله بیلینیر کی،
معلوم اولدوغو اوزره،
بون‌دان باشقا، تاپماجالاردا آیري-آیری دیالئکت‌لرده ایشلنن بعضی آرخایک سؤزلره ده راست گلمک اولور. شهر اهالی‌سی اوچون آیدین اولمایان
بیر سیرا تاپماجالار واردیر کی، اونون دا جاوابینی تاپماق اولدوقجا چتین‌لیک تؤره‌دیر. مثلن:
او ندیر کی، اؤزو بوردا، ساققالی اوردا. (بوخاری و توستو)
ایلک باخیشدا بئله بیر سوال وئریله بیلر کی، نئجه یعنی "اؤزو بوردا، ساققالی اوردا". بونون یئری-یاتاغی غيري-معيين اولدوغو اوچون اونو هر شئیه عاید ائتمک اولار.
تاپماجانین سؤیلندیگی شرایطی بیلمه‌دن اونو تاپماق
بعضن ده ائله تاپماجالارا تصادف ائدیلیر کی، مضمون و فورماسی عینی اولدوغو حالدا، جاواب‌لاری موختلیف اولور. اوخوجو بعضن دوشونه بیلر کی،
معلوم اولدوغو کیمی، شیفاهی ادبیات ژانرلاری ایچری‌سینده ان
بیر قوشوم وار آلاجا، گئتدی قوندو آغاجا.
اؤزونه یووا تیکدی،
نه قاپی قویدو، نه باجا.
(باراما، بالقاباق)
تاپماجادا تصویر اولونان اشیا و یا حادثه‌نین هئچ اولمازسا بیرجه خصوصیت و یا خاصیتی‌نین باشقاسینا آز دا بنزییشی وارسا، او زامان همین وضعیت عمله گلیر. اونا گؤره ده بالقاباق و بارامانین خاریجی گؤرونوش‌لرین‌دکی فورما اوخشارلیغی، هر ایکی‌سی‌نین آغزینین باغلي‌لیغی، بیری‌نین ایچینده ایپک قوردو، دیگرینینکینده ایسه چییردک اولدوغو اوچون هر ایکی‌سی حاقیندا عینی تاپماجا یارانمیش‌دیر. بعضن
مثلن:
یئره ووردوم بالتانی، آغزی گوموش خالتانی. یئردن بیر اوغلان چیخدی، جمله جاهان سولطانی.(سو، آی، گون، تاخیل و ...)
یاخود: باشینی کسدیم قانی یوخ، جوجه‌لری‌نین سانی یوخ.(داری، خاش-خاش، خالچا و ...)
تقدیم ائدیلن همین اثرده بئله تاپماجالاردان
بئله بیر وضعیت
"هئت هی اوکوه، هی دوئرئی" روس تاپماجاسی هاققمدا آ.İ.قئربستمان یازیر: "بو تاپماجانین ان موختلیف جاواب‌لارینا راست گلیریک. او جاواب‌لاردان خیار، قارپیز، آلما و سایرنی گؤسترمک اولار. مثلن، م.آ.ریبنیکووون کیتابیندا 805-جی صحیفه‌ده 106 و 114 شماره¬لی تاپماجالارین متن‌لری عینی اولدوغو حالدا جاواب‌لاری ایسه موختلیف‌دیر".
تاپماجادا تاریخی حقیقت‌لرین قاهق‌لارینی تاپماق اوچون اونلارین عومومی آهنگینه، مؤوزوسونا، داها دوغروسو، نیین اساس گؤتورولدوگونه دقت یئتیرمک لازیم‌دیر.
آذربایجان خالقینین کؤچری حیات طرزی‌نین ایزلرینی آختارماق لازیم گلرسه، اونا عاید بعضی تاپماجالاری آشکار ائتمک مومکون‌دور. معلوم اولدوغو کیمی، کؤچری اینسان هئچ ده اؤزونه داش‌دان، کرپیجدن و یا آغاج‌دان ائو تیکمه‌لی اولمور. چونکی هاوانین، سویون، قیدا منبعی‌نین و سایره‌نین هارادا الوئریش‌لی اولوب-اولماماسین‌دان آسی‌لی اولاراق کؤچری اینسان
آغیر دونو، یوخ‌دور جانی. اوزون¬جادیر دیرناق‌لاری، یئره باتیر بارماق‌لاری.(دیه)
اگر یوخاری‌داکی تاپماجادا دیه‌نین عومومی گؤرونوشو تصویر
بیز بیز ایدیک، یوز قیز ایدیک، بیزی اوزدولر، ایپه دوزدولر*.(چتن)
یاخود:
بیر اؤکوزوموز وار، چولونو آلاندا قابیرغالاری سانانار. (دیه‌نین آغاج‌لاری)
داها باشقا بیر تاپماجادا ایسه دیه‌نین اوستونه سالینان کئچه حاقیندا بئله دئییلیر:
بیر خانا توخودوم، نه اریشی وار، نه آرغاجی. آراندا قالماز، داغدادی آغاجی.(کئچه)
خط ۷۸:
نه ائوده‌دیر، نه چؤلده نه گؤیده‌دیر، نه یئرده. (پنجره)
گئجه بوشالار، گوندوز دولار. (یوکیئری)
بوتون
میفولوژی مکتب نماینده‌لری تاپماجانی کؤهنه‌نین ماراقلي قالیغی کیمی قیمتلندیریر و اوندا دینی قالیق‌لارین آختاریلماسینا جهد گؤستریرلر. روس تدقیقات‌چی‌سی سادوونیکوو ایسه تاپماجادا کندلی‌لرین معیشت و دونیا باخیشینین عکس اولوندوغونو سؤیلییردی. بعضی تدقیقات‌چی‌لار تاپماجانین اینکیشافینی موختلیف عامل‌لرله ایضاح ائدیر، سادوونیکوو ایسه اونون اینکیشافیندا مادی فاکتورو اساس گؤتوروردو.
تاپماجالاری تدقیق ائدرکن قدیم کندلی‌لرین یاشاییش شرایطی، اساس مشغولیتی، کؤچری حیاتی، اکین‌چی‌لیک، مالدارلیق و صنعتکارلیق ایشلری و سایره حاقیندا معلومات الده ائدیلیر. تاپماجالارین اؤیرنیلمه‌سی کندلی‌نین هانسی بیتکی‌لری اکدیگینی، هانسی تصرروفات آلت‌لرین‌دن ایستیفاده ائتدیگینی، هانسی حیوان و قوشلان اوولادیغمی آیدینلاشدیرماغا ایمکان یارادیر. بیر سؤزله، تاپماجادا دینی-میفی قالیق‌لاردان دئییل، اونون رئال حیات و معیشتله علاقه‌دار اولدوغون‌دان دانیشماق، بیزجه، داها دوغرو اولاردی.
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، هر بیر خالق معيين جوغرافی مؤوقئیینه، طبیعی شرایطینه اویغون اولان بیتکی‌لر اکیر و محصول ایستئهسال ائدیر کی،
تاپماجالاردا توخوجولوق سنتینه دایر ایزلر تاپماق اولور. بئله کی، قدیم اینسان ایلک توخوجو دزگاهینین نومونه‌سی اولان جهره‌ده یون اییرمیش، ایپ حاظیرلامیش و ايبتدايي توخوجولوق کارخاناسیندا شال توخوموش‌دور. محض بونا گؤره‌دیر کی، جهره و اونون حیسه‌لری حاقیندا اونلارجا تاپماجا یارانمیش‌دیر:
ائویمیزده بیر کیشی وار، ننمنن ایشی وار. (جهره)
هورر-هورر، بومو شیشر. (جهره ایگی)
اؤزو بیر بوجاق، دالی بیر قوجاق. (جهره)
آذربایجان خالقی اوتوراق تصرروفاتا کئچدیک‌دن
تاپماجالاردا واخت ایله آذربايجانین اجتماعی-سیاسی، اقتصادی-مدنی حیاتیندا معيين رول اوینامیش بیر سیرا یئر آدلارینین دا یاشادیغینی گؤروروک. بون‌لاردان گنجه، ناخچیوان، شکی، شیروان و باشقا آدلار داها تئز-تئز تکرار ائدیلیر:
هسته‌دی، ها هسته‌دی، شکی-شیروان اوسته‌دی. قیراغی قیزیل کرپیج، اوستو بادام اوسته‌دی. (فیندیق)
نه بوردا وار، نه اوردا، دولودور ناخچیواندا. (دوز)
آلمیشام آتان‌دان، گنجه‌ده ساتان‌دان. قو توکون‌دن یونگول، قیراغی قیزیل¬گول. (کلاغایی)
بو تیپلی تاپماجالاردان ایکی مساله¬نی آیدینلاش‌دیرماق مومکون‌دور؛ بیرینجی‌سی، همین شهرلرین تاریخی بیر آد کیمی تاپماجالاریمیزدا یاشاماسی‌دیرسا، ایکینجی‌سی، اورتا عصرلردن باشلامیش
تاپماجالاردا نه¬اینکی شهر، حتی چای، داغ آدلارینا دا راست گلمک اولور. مثلن:
کورون قیراغی دوزدو، ساناسان اللی، یوزدو.
تاپماجالارین مؤوزولاری
تاپماجالارین موختلیف مؤوزولاردا قورولماسی اونون حیاتین بیر
ايبتدايي دؤوردن باشلامیش
* * *
تاپماجا اساساً مئتافورا شکلینده قورولموش دوشوندوروجو سوال‌لاردان عبارت‌دیر. بورادا هر هانسی مفهوم، حادثه و اشیانین معيين علامتی، كيفيّتی و یا خاصیتی دولایی یوللا آنلادیلیر، باشقا جهتلری ایسه گیزلدیلیر.
آریستوتئله گؤره، تاپماجا یاخشیجا دوزلدیلمیش مئتافورادیر. دئمه‌لی، تاپماجانین جاوابینی تاپماق اونون مئتافوریک فیکرینی آچماق دئمک‌دیر. بئله تاپماجایا مثال اولاراق آشاغیداکینی گؤسترمک اولار:
او یعنی قایا،
لاکین تاپماجالارین هامی‌سینین اوجدانتوتما مئتافورا شکلینده قورولدوغونو ادعا ائتمک دوغرو اولمازدی. چونکی اونلارین خيلي حیسه‌سی‌نین ساده‌جه سوال شکلینده دئییلدیگی هامییا معلوم‌دور. مثلن: او هانسی قوشدو، بالاسینا سود وئرمز (یاراسا).
"بیر سیرا تاپماجالار وار کی، اونلار ساده‌جه سوال شکلینده تقدیم اولونورلار... بعضی حال‌لاردا ایسه مئتافورا ایشتیراک ائتمیر، یالنیز تصویر قالیر"
شكلی خصوصیت‌لرینه، داها دوغروسو، پوئتیک قورولوش‌لارینا گؤره تاپماجالار اساساً ایکی یئره بؤلونور:
خط ۱۱۱:
بو اساس بؤلگودن باشقا قیسا بیر جمله ایچری‌سینده داخيلی قافيه‌لی تاپماجالار دا واردیر:
عالمی بزر، اؤزو لوت گزر. (ینه)
ایکینجی قیسمه داخیل اولان تاپماجالار ایسه بیر نئچه یئره بؤلونور. اونلار ایکی، اوچ، دؤرد و
آ) ایکی ميصراعلی‌لار:
یاشیلدی اباسی، ساریدی لیباسی. (بادام)
خط ۱۱۹:
تاپ تاپماجا، گول تاپماجا، ممه‌لی خاتین، دیش‌لری یوخ. (تویوق)
بون‌لاردان باشقا 5،6،7 و 8 ميصراعلی تاپماجالارا دا راست گلمک اولور.
سایدیغیمیز
شعرله دئییلمیش تاپماجالاردا هر میصراعدا هئجالارین سایی 3، 4، 5، 7، 11 اولور. دؤرد ميصراعدان عبارت اولان تاپماجالاردا بیرینجی، بعضن ده ایکینجی ميصراع¬لار هئچ بیر معنا ایفاده ائتمیر. یالنیز اوچ و دؤردونجو ميصراع¬لار معنالی اولور. اصل تاپماجا همین سون ایکی میصراع¬دا وئریلیر. مثلن:
"هاپ-هاپی" "بیز ایدیک، بیزلر ایدیک" "حالالار، آی حالالار" و ...
یوخاری‌داکی ميصراع¬لار بعضن معناسیز، لاکین آهنگدار سؤز ییغیمین‌دان عبارت اولور. تاپماجانین مضمونو ایله هئچ بیر علاقه‌سی اولمور. بون‌لار ناغیل‌داکی پیشروو اوز ائدیر. ناغیل‌لاردا اولدوغو کیمی، عینی بیر پیشروو اونلارجا تاپماجادا ایشلنیر. بیز تاپماجالاردا بعضن حاضردا معناسی اولمایان، لاکین واختیله هامییا معلوم اولان سؤز و ميصراعلار حاقیندا یوخاریدا معلومات وئرمیشیک. لاکین بورادان ائله نتیجه چیخاریلمامالی‌دیر کی،
بعضن تاپماجالاردا هئجالارین سایینین دوز گلمدیگی آیدینلاشیر. بئله حال آشیق شعرینده ده موشاهیده ائدیلیر. لاکین ميصراعلاردان بیری‌نین اوزون، دیگری‌نین ایسه قیسا اولماسینا باخمایاراق، آشیق شعری‌نین آهنگینه اویغون اولاراق سؤزلرین سونونو اوزادیب-قیسالتماقلا وزن دوزلدیلیر. کناردان قولاق آسان شعری‌دکی چاتیشمازلیغی هیسس ائده بیلمیر. بئله وضعیت محض تاپماجالاردا دا اؤزونو گؤستریر. مثلن:
او یعنی تاختا،
بو تاپماجانی سؤیله‌ین آدام بیرینجی و ایکینجی میصراع¬نی اوزادا-اوزادا دئدیگی حالدا، اوچونجونو
تاپماجانین شعریتی، وزن و قافيه‌سین‌دن دانیشارکن بیر مسئله¬نی قئید ائتمک واجیب‌دیر: بعضن تاپماجادان جدی وزن و قافيه دقیق‌لیگی، یاخود کلاسسیک شعر
"تاپماجا هئجالانن آردیجیل‌لیغینا اساس‌لانان دوزگون وزنلی و قافیه‌لی شعرین نه اولدوغونو بیلمیر. تاپماجاداکی شعر تونیک‌دیر". "خالق تاپماجالارینین اکثریتی، اونلارین ریتمیکلیگین‌دن آسی‌لی اولمایاراق، شعر ميصراع¬لارینا موطلق بؤلونمه‌سینی طلب ائتمیر. تاپماجالار هر شئيدن اول جمله‌نین و قافيه‌نین شکیل اینتوناسیاسی ایله مؤحکملنمیش بؤلگوسونو طلب ائدیر".
بوتون خالق‌لارین تاپماجالارینا عاید اولان
تاپماجالاردا خالق موقاییسه، بنزتمه، تضاد، تشبيح، سوال، فانتازیا و سایره کیمی تصویر واسطه‌لرین‌دن مهارتله ایستیفاده ائتمیش‌دیر. مثلن:
اوستو قویون، آلتی کئچی،
باش شابالید قویروق قای‌چی. (قارانقوش)
بو تاپماجانین تام بنزتمه یولو ایله دوزلدیگینه هئچ شوبهه قالمیر.
گؤيدن گلیر درویش‌لر، کورکون یئره سرمیش‌لر. او قدر اوینامیش‌لار. خوردو-خشیل اولموش‌لار. (قار)
یاخود:
خط ۱۴۵:
اکدیم پالید، چیخدی شابالید. (قاتیر)
اتین‌دن کاباب اولماز، قانین‌دان کاسا دولماز. (نار)
بایاتی، نغمه و باغلامالارا گلدیکده ایسه اونو خاتیرلاماق کیفایتدیر کی، اینتوناسیانی دییشمک، بعضن بیر و یا ایکی میصرانی آتماق، علاوه‌لر ائتمک یولو ایله ده
گؤی اوزو دامار-دامار، گؤی‌دن یئره نور دامار. (یاغیش)
بو تاپماجا اصلینده بایاتی اولموش،
ائله تاپماجالار واردیر کی، اونلار بایاتی فورماسیندادیر، حتی "من آشیق"، "ائلمی"، "عزيزیم" کیمی سؤزلرله باشلاییر. مثلن:
من آشیقم، کؤنول‌دن، خبر آلین امیردن.
خط ۱۵۵:
نغمه‌لره عاید:
اوچو بیزه یاغیدی، اوچو جننت باغیدی، اوچو ییغار گتیرر. اوچو وورار داغیدار. (ایلین فصیل‌لری)
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، تاپماجا عینی زاماندا نغمه‌دن، حتی شاعرلرین بعضی شعرلرین‌دن ده عمله گلیر. ميصراعلارین آزالدیلیب-چوخالدیلماسی، یئنی سؤزلر آرتیریلماسی و سایره ایله موختلیف واریانت‌لار یارانیر. و..میتروفانووا
"بعضن فورمایا اساساً حؤکم سورمک اولار کی، تاپماجا شعرله یازیلمیش‌دیر، لاکین بو اونو مئخانیکی اولاراق کیتاب‌دان چیخارماغا اساس اولا بیلمز. اگر تاپماجا شیفاهی دیله داخیل اولموشسا، دئمه‌لی او، اثرلره سالینمالی و یئنی تاپماجا ساییلمالی‌دیر".
تاپماجالارا یاخین اولان ژانرلاردان بیری ده باغلامالاردیر.باغلامالار فورما اعتباریله ماهنی شکلینده اولوب، مضمون جهتدن تاپماجالارا یاخینلاشیر. بورادا سوال و جاواب فورماسی واردیر. همین سوال و جاواب‌لار شعرله، اؤزو ده دئییشمه شکلینده اولور. بیر-بیریله بحثه گیریشیب دئییشن آشیغین ماهیر صنعتکار اولدوغونو، حاضیرجاواب‌لیغینی ثبوت ائتمک اوچون
سوال: او ندیر کی، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ؟ نه خلت‌دیر، تیکیشی یوخ، قاتی یوخ؟ او نه شئی‌دیر: دوه‌سی یوخ، آتی یوخ؟ اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وار.
جاواب: او کؤلگه‌دیر، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ، دری دون‌دور: تیکیشی یوخ، قاتی یوخ. او گون، آیدی: دوه‌سی یوخ، آتی یوخ، اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وارباغلامالارلا تاپماجالارین بیر-بیریندن معيين معنادا فرق‌لری ده واردیر.
بوتون بون‌لارلا یاناشی، اونو دا قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، باغلامالار دا تاپماجالارین بیر نؤوودور. چونکی فرقلی جهتلرینه باخمایاراق، او ژانرین بوتون قایدا-قانونلاننا جاواب وئریر؛ مؤلفلری معلوم اولسا دا، همین باغلامالار گئنیش خالق کوتله‌لری ایچری‌سینه کئچمیش، یئنی-یئنی واریانت‌لاری عمله گلمیش، حتی معيين دییشیک‌لیک‌لره ده اوغرامیش‌دیر. مثلن:
او ندیر کی، گؤی‌دن یئره سال‌لانیر، او ندیر کی، هر نه وئرسن آللانیر، او ندیر کی، گؤبییندن نال‌لانیر، اوستاد ایسن بوننان منه جاواب وئر.
حاضردا
تاپماجا نؤولرین‌دن بیری ده لغزلر اولوب، شعر شکلینده دئییلیر و باش‌لیجا اولاراق شاعرلر طرفین‌دن یازیلیر. لغزلر یالنیز یازيلی ادبیاتیمیزدا موشاهیده ائدیلیر.
ندیر اول بیر گؤزل پاکیزه دوختور، وئرمیش اونا کاکیل خيلي زیور، تاکینمیش هم نئچه منقوم سیباه، گؤرن اونو اولور مفتون و شيدا. (توغ شاهی چیچه¬یی)
یاخود:
اول ندیر ایکی دلیكلی بیر اوووج، خلقی-عالم اوندان آلیرلار سوووج. (بورون)
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی،
يازان : نورالدین سئییداوو
كوچورن : محمدرضا اسماعيل زاده
خط ۱۷۹:
ساناماق اولماز .
2. آتامون یئدی
یئدیسی ده بیر بویدا .
بیر اوزلری آغدی ؛
| |||