ماد: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
بدون خلاصۀ ویرایش
ک clean up, replaced: تورپاق ← توْرپاق (8), اولموش ← اوْلموش (28), سونرا ← سوْنرا (35), قوشون ← قوْشون (4), بو ← بۇ (116), اولوب ← اوْلوب (2), using AWB
خط ۲:
[[فایل:Hagmatana_castle.JPG|بندانگشتی|کیشاسو قالاسی]]
[[فایل:Sefidrivermap.png|بندانگشتی|280px|چپ|[[قیزل اؤزن]] چایی [[زنجان اوستانی]]]]
'''ماد''' یوخسا '''آمادان''' Μηδία. ـ ۷۲۸ -نجی ایلدن ۵۴۹-نجو ایله دک مؤوجود اولموشاوْلموش قدیم دؤولت، دوغودا ایلک ایمپئریا. دؤولت ایلکین دؤورده [[آذربایجان (تاریخی اراضی)|تاریخی آذربایجان اراضی‌سینده]] یارانسا دا تئزلیکله گئنیش‌لنه‌رک [[اؤن آسیا]]نین ان گوجلو دؤولتینه چئوریلمیش، بؤلگه خالق‌لاری‌نین تاریخینده بؤیوک ایز قویاراق، مدنیتینه گوجلو تأثیر ائتمیش‌دیر
ماد طایفا ایتتیفاقی اساسن [[گونئی آذربایجان]]دان دوغودا و گونئی دوغودا یئرلشن ویلایت‌لرده تشککول تاپمیشدی<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media Britannica Ensiklopediyası, Midiya məqaləsi]</ref>.
 
== آدی ==
ماد کلمه سی همان آمادان کلمه سی دی بوبۇ سوز آما یا آنا سومر دیلیندن گلمیش یانی اصیل و اصلی بیر ائل. آمادان ایندیکی [[همدان]] شهرینه دئیلیب بوبۇ شهر آناشهر یا خانکندی سایلدی.
آمادان ایندی همان همدان اولوباوْلوب.بیر سوز گونئی آذربایجاندا دیللرده بونا اوخشار شهر و اؤلکه آدینا گوره قالیب بوبۇ مثل"''''''آمادان اوزاق کردیسی یاخین''''''" تورکلر ائلینه بابت اسکی بیر سوزدو.آمادان تورکجه بیر سوز و اونو آرامی دیلده مادی یازیبلار.<ref>http://www.vajehyab.com/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86</ref>.اسکی سومرجا آما همان آنا اولور.آمایئر- آنا یئر.
 
آذربایجان‌لی‌لارین ائتنوگئنئزینده ایشتیراک ائدن خالق‌لاردان بیری مادای‌لار طرفین‌دن قورولموش ایلک ایمپئریا اولان میدیا اوندان اول آذربایجان اراضی‌سی‌نده یارانمیش ماننا دؤولتی‌نین تاریخی، ائتنیک و مدنی واریثی حیساب ائدیلیر.
 
میدیا ماننادان گونئی-دوغودا یئرلشیردی. پایتاختی ائکباتان (ایندیکی همدان) شهری ایدی. میدیا (مادای، ماتای، آمادای) آدینا ایلک دفعه (ائراميزدان اول؛ ميلاددان اونجه). عصر قایناق‌لاریندا راست گلینمیش‌دیر میدیا اراضی‌سی عصرلرده خیردا ویلایت حاکیم‌لری طرفین‌دن ایداره ائدیلیردی. ماننانین قیزیل بوندا ویلایتی هر ایکی اراضی‌نین سرحددینی تشکیل ائدیردی
 
مادالی‌لار (میدیالی‌لار) تاریخ صحنه‌سینه ائ.ا. I مینیللیگین اولینده چیخمیش‌لار. اون‌لارین آدلاری آشور سالنامه‌سینده ایلک دفعه IX -9 عصرین 30-جو ایل‌لرینده چکیلمیش‌دیر. [[III سالماناسار]] (ائ.ا. 860-825) اون‌لارین اؤلکه‌سینی آمادای آدلاندیریر. سونرالار مادای و ماتای فورمالارینا راست گلینیر کی، بو دا هم "مادالی‌لار"، هم ده "مادا" دئمک‌دیر.
[[File:Baku on Jenkinson map.jpg|left|thumb|آنتونی جنکینسونون ترتیب ائتدیی اینگیلیس ـ هوللاند خریطه‌سی]]
 
[[هئرودوت]] قئید ائدیر کی، میدیانین آدی قدیم یونان افسانه‌سی اولاناوْلان یاسون و آرقوناوت‌لار حاققیندا افسانه‌ده کولخیدا حؤکمداری ائئتین جادوگر قیزی مئدئیانین آدین‌دان گؤتورولموش‌دور. هیند-آوروپا دیل‌لری‌نین هئچ بیری واسیطه‌سی‌له میدیا سؤزونون معناسینی معیین‌لش‌دیرمک، ائتیمولوگیاسینی آچماق مومکون اولمامیش‌دیر. <ref>Diakonoff, I. M. "Media" in The Cambridge History of Iran, Vol. 2, Edited by Ilya Gershevitch, 36-148, Cambridge, England, Cambridge University Press, 1985, ISBN 0-521-20091-1, 9780521200912, p. 57</ref> بونون‌لا بئله، هئرودوتون آدینی چکدیگی آلتی میدیا طایفاسی‌نین آدی‌نین ایران دیل‌لری واسیطه‌سی‌له شرح اولونماسینا جهدلر ائدیلمیش، لاکین یئنه ده هئچ بیر اوغورلو نتیجه الده ائدیلممیش‌دیر.
 
هئرودوت قئید ائدیر: دئیوک {ديااوکو} پرن-پرن حال‌دا اولاناوْلان میدیا طایفالارینی بیر یئره توپلایاراق اون‌لار اوزرینده حؤکمران‌لیق قوردو. ایندی همین ایتتیفاقا بوس‌لار، پاراتاگئن‌لر، ایستروخات‌لار، آریازانت‌لار، بودی‌لر و ماق‌لار داخیل‌دیر.
 
[[لاگاش]] حؤکمداری [[گوده یا]] (ائ.ا. 2143 – 2124) "مادا"دان "یاشیل‌لیق‌لار اؤلکه‌سی" کیمی بحث ائدیر. اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شولگی‌نین (ائ.ا. 2095–2048) میدیا قالاسی (سومئرجه " bád mada ki " ) آدلی قالا تیکدیرمه‌سی قئید ائدیلیر . منبع‌ده "باد مادا کی" کیمی قئید ائدیلن ایفاده‌ده "کی" حیصصه‌جییی جوغرافی آدلاری گؤسترمک اوچون ایستیفاده اولونان حیصصه‌جیک‌دیر. بوبۇ ایفاده‌ده "مادا" حیصصه‌جیگینی اکثر تدقیقات‌چی‌لار "داخیلی اراضی" کیمی ترجومه ائدیرلر. لاکین مادا اکثر حال‌لاردا مارتو، سوبارو، آنشان، کیماش، قوتی و س. آدلار کیمی کیچیک اراضییه عایید ائدیلن جوغرافی آد اولموش‌دوراوْلموش‌دور. III اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شو-سین (ائ.ا. 2038-2030) زاقروس اطرافین‌داکی شهرلره و ویلایت‌لره اوردو گؤندرمیش و بوبۇ زامان مادادان چوخ‌لو میقداردا قیزیل تالامیشدی‌لار.
 
ق. قئیبوللایئو یازیر:
 
مادای (ماتای) اولجه تورک منشألی موستقیل بیر بؤیوک طایفانین، سونراسوْنرا طایفا ایتتیفاغی‌نین و ائرامیزدان اول 673-جو ایل‌دن دؤولتین و اؤلکه‌نین آدی‌دیر. دئمه‌لی، مادای هم ائتنونیم، هم ده ائتنوتوپونیم‌دیر. میدیا دؤولتی یارانان‌دان سونراسوْنرا مادای ائتنونیمی بوبۇ دؤولتین احاطه ائتدییی اراضی‌ده هم مادای‌لارین، هم ده باشقا دیل‌لرده دانیشان طایفالارین عومومی‌لشدیریلمیش میدیالی آدینا چئوریلمیش‌دیر. سون آراشدیرمالار مادای، ماتای ائتنوسونون ایران‌منشالی یوخ، آلتای، یاخود تورک‌منشالی اولدوغونو گؤسترمیش‌دیر.
.
مادای ائتنیک آدینی داشییان‌لارین تورک‌منشالی اولماسی فیکرینی تصدیق‌له‌ین فاکت‌لاردان بیری ایندیدک قازاخیستاندا ماتای، آتالیق-ماتای، کاپجاقای ماتای، گنجه-ماتای <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 252</ref>، تووادا هله XIII عصرده مادی <ref>История Тувы. М., 1964, стр. 201, 215</ref> (تورک دیل‌لرینده آ-ای اوزلنمه‌سی سجیییه‌وی حال‌دیر)، مادی-قوشونقوْشون و مات <ref>История Тувы. М., 1964, стр. 242-243</ref>، سیبیرده و آلتایدا ماادی، مادار و ماختار <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991</ref> (مادا، ماتا و تورک‌منشالی طایفالارین، مثلن، آوشار، آوار، بولقار، قاجار، کنگر، خزر و ب. آدلاری اوچون سجیییه‌وی آر، ار – کیشی، ایگید، دؤیوش‌چو سؤزلرین‌دن) طایفالاری‌نین مؤوجود اولماسی‌دیر.
 
== اراضی‌سی ==
خط ۳۳:
 
ق. قئیبوللایئو مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لر حاققیندا یازیر: "ایلک واخت‌لاردا اساسن کیزیلبوندا (گونئی آذربایجان اراضی‌سینده ایندیکی قیزیل-اوزن) چایی‌نین حوزه‌لرینده یاشامیش مادای طایفاسی آسسوریا ایله بیر نئچه عصر قان‌لی توققوشمالاردان سونرا، ائ.ا. 673-جو ایلده اؤز دؤولتینی یاراتمیش‌دیر".
مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین سرحدلری ایله باغلی تحقیقات‌چی‌لار آراسیندا معیین موباحیثه‌لر اولسا دا، بیر معنالی اولاراق بوتون تحقیقات‌چی‌لار مادای‌لارین مسکون‌لاشما اراضی‌سینی تاریخی آذربایجان اراضی‌سینده یازیلیر، مادای‌لارین ان قدیم و یئرلی آذربایجان طایفالارین‌دان اولماسینی و یئرلی اهالی‌نین (آذربایجان تورک‌لری‌نین) ایللریندن اولماغینی موهوم نقشی اوینادیغینی یازیبلار
 
=== دؤولتین اراضی‌سی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی ===
 
میدیا شاهی کیاکسار [[پارسوا]] اؤلکه سینین تابع اولونماسین‌دان، شرقی ایران اراضی‌لری‌نین آلینماسیندان، گئنیش تورپاق‌لاراتوْرپاق‌لارا مالیک اولاناوْلان [[آسوره لر]] دؤولتی‌نین دارماداغین اولونماسین‌دان، ماننانین، اورارتونون و ساک چارلیغینین فتح ائدیلمه‌سین‌دن سونراسوْنرا باتی‌دا هالیس (موعاصیر قیزیل ایرماق) چایینادک اوزانان زنگین لیدیانی و یونان تیجارت شهرلرینی اؤز اؤلکه سینه قاتدی.
 
هرودوت یازیسیندا، لیدیا ایله وروشماق 590 میلاددان قاباخ -نجی ایلده باشلاندی. 585 م.ق-نجی ایل مایین 28-ده هالیس وروشماسی زامانی گونش توتولماسی حادثه‌سی باش وئردی و بوبۇ حادثه ووروشان رقیب‌لر طرفین‌دن پیس علامت بیلیندی. وروشماق دایاندیریلدی. سوله باریشیقی یازیسیندا. مادا و لیدیا آراسین‌داکی مرز هالیس چایی اولدی.
 
لیدیا ایله وروشماغین باشا چاتدیغی ایلده قدیم دونیانین بؤیوک دؤولت خادیم‌لرین‌دن بیری، ائسخیل طرفین‌دن "آسیا اوزرینده حؤکمران‌لیغین بانی‌سی" آدلاندیریلمیش کیاکسار وفات ائتدی. اونون یاراتدیغی دؤولتین اراضی‌سی بؤیوک ایدی. بوبۇ دؤولت مادا چارلیغین‌دان باشقا ماننا، ساک چارلیغی، اورارتو تورپاق‌لارینی،توْرپاق‌لارینی، "سیرو-مادا" آدلانان اراضینی (کئچمیش آشور ویلایت‌لری اولموشاوْلموش زاموانی، پارسوانی، کیشئسسونو، خارخاری و ب.) اصیل آشور تورپاق‌لارینیتوْرپاق‌لارینی (کسئنوفونت‌دان معلوم اولدوغو کیمی)، هیرکانیا و پارفیا ایله بیرلیک‌ده ایران‌ین بوتون شرق طرفی (بو ایسه یونان عنعنه‌سین‌دن ایره‌لی گلیر) اونون مرزلری اولدو.
 
بئله‌لیک‌له، مادا دؤولتی‌نین مرزلری شرقده اورتااوْرتا آسیادان باتی‌دا هالیس چایی اولدو. دؤولتین قوزئی مرزلرینین بیر قیسمی کولخیدانین یاخینلیغین‌دان گئچیردی. شوبهه‌سیزدیر کی، قوزئی آذربایجانین موغان و شیروان طرفی مادا دؤولتی‌نین مرزلرینه داخیل ایدی. مادا دؤولتی‌نین مرزلرینده آرتیق سونرالارسوْنرالار [[هخامنشیلر]] یازی‌لاریندا آدلاری چکیلن ساتراپ‌لیق‌لارین ان آزی بیر قیسمی واردی.
 
=== اینضیباطی ایداره‌ائتمه ===
[[File:Brue, Adrien Hubert, Asie-Mineure, Armenie, Syrie, Mesopotamie, Caucase. 1839. (CG).jpg|thumb|200px|left|میدیا دؤولتی‌نین ایکینجی یارانما اراضی‌سی هئلئنیسم دؤورونده کیچیک مئدیا و یا آتروپاتئنا آدلاندیردی (müəllif: fransız kartoqraf Adrien-Hubert Brué ([[1839]])]]
گومان ائدیلیر کی، مادا دؤولتی‌نین اینضیباطی قورولوشو سونرالارسوْنرالار اهمنی ایمپراطوری قورماسی کیمی آسور-اورارتو سیستئمی‌نین تایی بیر سیستم یارانمیشدی. بئله بولونور کی، اینضیباطی ایداره‌یه، محکمه‌یه، مالیه سیستئمینه باش‌چی‌لیق ائتمیش ساتراپ‌لارین صلاحییت‌لری آسور ویلایت رییس‌لری‌نین (bçl pehate, pehatu) صلاحییت‌لری‌نین اوخشاری ایدی.
هر حالدا مادا ساتراپ‌لاری آشورون و اورارتونون "یرلری مستعمره لری یدیلر
 
بابلده و باشقا قدیم شرق منبع‌لرینده "مادا چاری" و "چارلارین‌دان"، "مادا چاری" و "اونون کؤمک‌چی‌لری اولان چارلاردان" دانیشیلیر. دئییلن‌لر مادا چاری‌نین و وصل اولموشاوْلموش و یا اوز ساتراپ‌لاری اولموش‌لاراوْلموش‌لار.
 
آمادان ایمپراطوریسینن دوره سینده 6-8 اون‌ایل‌لیک‌له محدودلاشماسینا (ائ.ا. VII عصرین سونو – VI عصرین I یاری‌سی) باخمایاراق، اونون یارادیلماسی‌نین ایران یایلاسی و اؤن آسیا طایفالاری و خالق‌لارینین تاریخی اوچون بؤیوک اهمیته مالیک اولماسی موباحیثه‌سیزدیر.
مادی نعمت‌لرین باش‌لیجا ایستئحصال‌چی‌لاری اساسن آزاد ایجماع عضولری اولموش‌لاراوْلموش‌لار. هر بیر ایجماع عضوو عینی زاماندا دؤیوش‌چو ایدی. مادا جمعیتی‌نین گوجو خئیلی درجه‌ده بونون‌لا ایضاح ائدیلیردی. کیاکسار محض بوبۇ جهته آرخالاناراق اؤزونون ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لرینه باشلایا بیلمیشدی.
 
مادالی‌لار کیاکسارین بؤیوک ایشغال‌چی‌لیق وروشمالاری زامانین‌دان قدیم شهرلر و تمدنلارینان بیرلشدیلر و اوزون زمان لی اولماسادا، اؤن آسیانین ان موهوم قووه‌سینه چئوریلدی‌لر. بؤلگه‌نین صنعتلری و ایشلری داغیلماسی سی سرعت تاپدی.
 
مدنی اؤلکه‌لردن داخیی اولموشاوْلموش صینفی مدنیت مادا دؤولتی قودرتی‌نین ایستیناد ائتدیگی هر شئیی سورعت‌له داغیدیردی. آزاد ایجماع عضوو ایله اعیان‌لار آراسیندا اینتئنسیو صورتده یارانماغا باشلایان و گوج‌لنن فرق گئتدیکجه کسکینلشیردی. سیراوی آزاد ایجماع عضولری‌نین ایستیثماری گوج‌لنیر، اؤلکه‌نین تصرروفات حیاتیندا قول امه‌یی‌نین (qul əməyi) خوصوصی چکی‌سی آرتیردی. قول امه‌یین‌دن نه‌اینکی یالنیز حؤکمدار تصرروفاتیندا (هئرودوتون بونا داییر معلومات‌لاری واردیر)، هابئله اعیان‌لارین تصرروفات‌لاریندا و معبد تورپاق‌لارینداتوْرپاق‌لاریندا ایستیفاده ائدیلیردی. پولیئن هله دئیوکون (ديااوکونون) حاکیمییتی دؤورونده مادادا معبد تصرروفاتینین مؤوجود اولدوغونو تصدیق‌له‌ییر.
 
[[File:Butler Oriens.jpg|thumb|right|250px|
ساموئل بوتلئرین [[۱۹۰۷]]-جی ایلده نشر ائدیلمیش "The Atlas of Ancient and Classical Geography" آدلی اطلسینده میدیا، همچنین اونون قونشولاری [[فارس|پرسیا]] و [[پارفیا]]نین سرحدلری]]
آتش‌پرست‌لیک اعتیقادی خیدمت‌چی‌لری و قدیم عنعنه‌لرین موحافیظه‌چی‌لری اولاناوْلان ماق‌لار – کاهین‌لر اعیان‌لارلا یاناشی، مادا جمعیتینده موهوم قوه ایدی‌لر. آوئستادا معلومات وئریلیر کی، ماق‌لار قدیم‌دن گئنیش تورپاق‌لاراتوْرپاق‌لارا مالیک ایدی‌لر. شوبهه‌سیزدیر کی، بؤیوک ثروت‌لردن ایستیفاده ائدن، خالق آراسیندا بؤیوک نفوذا مالیک اولاناوْلان مؤحکم و موتشککیل قووه‌یه چئوریلمیش ماق‌لار حؤکمدارلارین هم خاریجی، هم ده داخیلی سیاستینه تأثیر ائدیردی‌لر.
نتیجه‌ده جمعیتین اوولکی ایستروکتورو خئیلی درجه‌ده سارسیلیر، پاتریارخال دایاق‌لارین داغیلماسی پروسئسی سورعت‌لنیر، صینفی آنتاقونیزم کسکینلشیردی. مادا دؤولتی‌نین یارانماسی ایله مادا نسلی-طایفا و حربی دئموکراتیا اؤلکه‌سین‌دن قدیم شرق تیپ‌لی دؤولته چئوریلمه‌یه باشلادی.
 
هئرودوتون معلومات وئردیگی کیمی، مادا جمعیتینده صینفی موباریزه هله دوولتین میدانا گلدیگی زامان‌دان اوولکی دوورده مؤوجود ایدی. پیغمبر عیسی‌نین شهادتینه گؤره، ائرکن دؤورده "گوموشو قیمتلندیرممیش و قیزیلا هریس اولمامیش" مادالی‌لار اینکیشافین گئنیش یولونا چیخمیشدی‌لار.
 
بؤیوک ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لری ظاهرن مادانی گوجلن‌دیرسه ده، اونو اینکیشاف ائتمیش قولدارلیق موناسیبت‌لرینه مالیک اولاناوْلان قودرت‌لی و قورخولو دؤولته چئویرسه‌ده، محض بوبۇ موحاریبه‌لر تئزلیک‌له گلمیش سونون باشلانغیجی ایدی. شوبهه‌سیزدیر کی، مادالی‌لارین یاراتدیغی مادا دؤولتی‌نین، اونون مدنی-تاریخی ارثی‌نین، موختلیف عنعنه‌لرین و اینستیتوت‌لارین رولو و اهمیتی بؤیوک ایدی.
 
مؤوجودلوغونون قیساموددت‌لی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی ایران یایلاسی حدودلارین‌دان خئیلی اوزاقدا اولاناوْلان چوخ‌سای‌لی طایفالارا و خالق‌لارا تأثیر ائتمیش، ایران عالمی‌نین مدنی و دینی مرکزینه چئوریلمیشدی. ایسترابون یازیردی کی، مادالی‌لار ائرمنی‌لرین و داها اؤنجه فارس‌لارین، اون‌لارین حؤکمدارلاری‌نین و آسیادا حؤکمران‌لیق عادت‌لری‌نین بانی‌لری‌دیر . مادا دؤورو گونئی آذربایجان طایفالاری‌نین تاریخینده موهوم نائیلییت‌لر و موختلیف ده‌ییشیک‌لیک‌لر زامانی اولموش‌دوراوْلموش‌دور. ایران و گونئی آذربایجان ساکین‌لری‌نین دینی حیاتیندا مادا ماق‌لاری‌نین رولو خوصوصیله بؤیوک ایدی.
 
== اهالی‌سی ==
میدیا دؤولتینی یارادان و حاکیمیت‌ده اولاناوْلان طایفا مادای‌لار اولموش‌دوراوْلموش‌دور. اکثر آوروپا و روسیا ایران‌شوناس‌لاری مادای‌لارین فارس‌دیل‌لی خالق اولماسینی گومان ائدیرلر.
بعضی مؤلیف‌لر میدیالی و مادای آنلاییش‌لارینی عومومی‌لش‌دیره‌رک بوتون میدیالی‌لارین ایران‌دیل‌لی‌لر اولماسینی یازمیش‌لار. حتی قدیم فارس دیلینده ایران‌دیل‌لی طایفالارین دیالئکت‌لرینه منسوب اولان، لاکین او زامانکی رسمی فارس دیلین‌دن فرق‌لنن دیالئکت سؤزلرینی میدیزم‌لر آدلان‌دیراراق مادای‌لارین ایران‌دیل‌لی اولماسینی گؤسترن فاکت‌لار کیمی گؤسترمیش‌لر.
 
قیاس‌الددین قئیبوللایئو قئید ائدیر کی: "میدیالی‌لار دئییلرکن میدیا ایمپئریاسیندا یاشایان اهالی نظرده توتولورسا، البته، اورادا ایران‌دیل‌لی‌لر – موعاصیر فارس‌لارین، کوردلرین، تالیش‌لارین، گیلک‌لرین، تات‌لارین و ب. اولو اجدادلاری دا واردی. لاکین بوتون دؤورلرده تورک‌منشالی میدیا دؤولتی‌نین، فارس‌منشالی اهمنی‌لر و ساسانی‌لر دؤولت‌لری‌نین اراضی‌لرینده هئچ واخت ایران‌دیل‌لی اهالی اکثریت تشکیل ائتمه‌میش‌دیر. اگر ایران‌دیل‌لی‌لر معناسیندا ― میدیالی دئدیکده، مادای ائتنیک آدینی داشییان‌لاری نظرده توتورلارسا، بو دوغرو دئییل و رئال تاریخی فاکت‌لار قارشی‌سیندا قوندارما فیکیر کیمی گؤرسنیر.
خط ۸۰:
ایقرار علی‌ئو ایسه آتروپاتئنانین تاریخینه داییر اثرینده ائ.آ. قرانتووسکییه ایستیناد ائده‌رک ماننادا کیفایت قدر ایران‌دیل‌لی عونصورلرین اولدوغونو یازمیش‌دیر . اونون فیکرینجه آتروپاتئنانین اهالی‌سی اساسن ایران‌دیل‌لی ایدی . اودور کی، س.قاسیمووا III–VII عصرلرده گونئی آذربایجاندا "قدیم ایران میدیا دیالئکت‌لری" ایفاده‌سینی ایشلتمیش‌دیر . گونئی آذربایجان اراضی‌سینده اهالی‌نین ایران‌تیپ‌لی آذری دیلینده دانیشماسی فیکری ده بونون‌لا باغ‌لی‌دیر.
 
بو فیکری سؤیله‌یه‌ن تدقیقات‌چی‌لار X عصر عرب مؤللیفی یعقوبی‌نین آذربایجاندا یاشاماسی حاققیندا معلوماتا اساس‌لانیرلار: "آذربایجانین شهر و ماحال‌لاری‌نین اهالی‌سی عجم آذری‌لری ایله بابکین اولدوغو ال – بذ شهری‌نین صاحیب‌لری قدیم جاویدانی‌لرین قاریشیغی‌دیر. ق. قئیبوللایئو قئید ائدیر کی، بو معلومات‌دا آتروپاتئن‌لی‌لرین هامی‌سی‌نین آذری دیلینده دانیشماسی گؤستریلمیر. ثبوت اولونموش‌دور کی، آذری دیلینه عاید ماتئریال‌لار گونئی آذربایجانین قوزئی–دوغو کونجونه – اردبیل ماحالینا عاییددیر
 
تاریخ علم‌لری نامیزه‌دی X. خلیلی ایسه یازیر: "بوتون منبع و تدقیقات‌لار مادای‌لارین مادی و معنوی مدنیت‌لری‌نین بوتون چالارلاری ایله فارس‌لاردان فرقلنمه‌سی و مدنی جهت‌دن اون‌لاردان اوستون اولماسی، گلمه فارس‌لارین مادای‌لاردان مدنیت اخذ ائتمه‌سی حاققیندا معلومات وئریر. مادای‌لارین مدنی اوستون‌لوگونون نتیجه‌سی ایدی کی، اهمنی سولاله‌سی‌نین سوقوطو ایله فارس‌لار موستملکه آلتینا دوشدوگو حالدا، مادای‌لار موستقیل‌لییه نایل اولوب اؤز دؤولتینی قورور و آزاد اینکیشاف یولو کئچیریرلر. ائتنو–مدنی اینکیشاف پروسئسینده اؤلکه‌نین و ائتنوسون آدیندا ده‌ییشیک‌لیک یارانیر. میدیا آدین‌دان آتروپاتئنا آدینا کئچیلیر.
خط ۸۶:
== تاریخی ==
=== ماننا ایله موناسیبت‌لر ===
ائ.ا. VII عصرین اورتالارینا دوغرو آشورلولار طرفین‌دن مغلوبیته اوغرادیلدیق‌دان سونرا ماننا بؤیوک دؤولت کیمی اؤز مؤوقئعینی ایتیردی. ماننا کیممئرلر، ایسکیف‌لر و مادالی‌لارلا مؤوجود اولان اتفاقی سایه‌سینده خئیلی درجه‌ده گوجه و قودرته مالیک ایدی. لاکین عصرین 70-جی ایللری‌نین سون‌لارینا دوغرو ایسکیف‌لرین بیر قیسمی‌نین خیانتی نتیجه‌سینده بو اتفاق داغیلدی. پارتاتوا باشدا اولماقلا آشورلولارین طرفینه کئچمیش ایسکیف‌لرین بیر قیسمی آشور حؤکمداری آسارخاددونا ماننالارا زربه ائندیرمکده یاردیم ائتدی. ایشپاکای باشدا اولماقلا ایسکیف‌لرین دیگر قیسمی ایسه ماننالی‌لارلا اتفاق موناسیبت‌لرینی داوام ائتدیردی. آشور حؤکمداری "ماننالی‌لار اؤلکه‌سی اهالی‌سینی پرن-پرن سالدیم...، ماننالی‌لاری خلاص ائتممیش ایسکیف، (اون‌لارین) موتتفیقی ایشپاکانین قوشون‌لارینی سلاحلا قیردیم" – دئیه اؤیونوردو.
 
آرتیق آشوربانیپالین حاکیمیتی دؤورونده (ائ.ا. 668-627-جی ایللر)، تقریباً ائ.ا. 660-جی ایلده آشورلولار ماننانی چوخ آغیر مغلوبیته اوغراتدی‌لار، اونو اسکی قووه‌سین‌دن قطعی شکیلده محروم ائتدی‌لر. ماننا نینئوا حاکیم‌لری‌نین واسسالی سویه‌سینه ائندیریلدی و او اؤز سوقوطونا قدر نینئوا حاکیم‌لرینه صادیق قالدی. بوبۇ حال اونا سبب اولدو کی، مادالی‌لار ایندی اسکی موتتفیق‌لری اولموشاوْلموش ماننالارا تابع اولمایاراق، اون‌لارین گوجونه گوونمیر و اؤزلرینی مودافیعه ائتمه‌یه چالیشیردی‌لار.
 
=== آشور یوروش‌لری ===
آشور حؤکمدارلاری ماننا کیمی میدیا اراضی‌سینه ده یوروش ائدیر، میدیا حاکیم‌لرینی اؤزلرین‌دن آسیلی وضعییته سالیردی‌لار. ائ.ا. IX عصرین ایکینجی یاری‌سیندا V شامشی-آداد، سونراسوْنرا ایسه اونون اوغلو III آدادنیراری میدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیشدی‌لر. ائ.ا. VIII عصرین ایکینجی یاری‌سیندا III تیقلاتپالاسار "گوج‌لو میدیالی‌لارین. اراضی‌سینه چاتمیش، میدیا حاکیم‌لری‌نین خراجینی قبول ائتمیشدی. II سارقون ماننا یوروشو زامانی، میدیا اراضی‌لرینه ده سوخولموشدو. محض بوبۇ دؤورده، میدیا حاکیم‌لرین‌دن ساییلان، لاکین ماننا جانیشینی اولاناوْلان دیااوکو اورارتونون فیتنه‌سینه اویاراق مرکزی حاکیمیته قارشی چیخیردی. II سارقون دیااوکونو عائیله‌سی ایله بیرلیک‌ده هامات شهرینه کؤچوردو.
 
ائ.ا.VIII عصرین سونوندا میدیادا واحید دؤولت یارادیلماسی تشببوسو گؤستریلمیشدی. هئرودوت بونو دئیوکون (ائ.ا. 712-675) آدی ایله باغلامیشدی . معلومات‌لارا گؤره دئیوک میدیا طایفالارینی بیرلشدیرمیش و واحید دؤولت یاراتمیشدی. او، ائکباتان شهرینی سالدیرمیش، قالا دیوارلاری چکدیرمیش و بوبۇ شهری میدیا دؤولتی‌نین پایتاختی اعلان ائتمیشدی.
 
=== ایسکیف‌لرین حاکیمیته گلمه‌سی ===
ایسکیف‌لرین گونئی آذربایجان و اؤن آسیایا گلمه‌سی ایله میدیا آسسوریایا قارشی فعال‌لاشدی. هئرودوتون معلوماتینا گؤره بوبۇ موباریزه‌یه فراورتا (ائ.ا. 675-653) باش‌چی‌لیق ائدیردی. میخی یازی‌لاردا او، کاشتاریتی آدلاندیریلیر. تاریخ‌چی‌لر گومان ائدیرلر کی، ماننادا مسکون‌لاشان ایسکیف‌لر آسسورا قارشی موباریزه‌ده مادای‌لارا کؤمک ائدیردی‌لر. ائ.ا. 672-جی ایلده میدیانین آسسوریایا قارشی موباریزه‌سی اوغورلا باشا چاتدی. میدیا آشور بؤیوندوروغونو آتدی و موستقیل دؤولته چئوریلدی. فراورتا کیچیک حاکیم‌لیک‌لری ده اؤز اطرافیندا بیرلش‌دیره بیلدی.
 
İ.M.دیاکونوو قئید ائدیر کی، ائ.ا. VII عصرین 50-جی ایللرینده چوخ گومان کی، میدیا یئنه ده آشور ایله توققوشمالی اولور. هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره فراورتا (کاشتاریتی) آسسورا یوروش تشکیل ائتمیشدی. ایسکیف‌لرین دیگر بیر دسته‌سی، باشدا مادی اولماق‌لا آسسورون کومکینه گلمیش و کاشتاریتینی مغلوب ائتمیشدی. کاشتاریتی دؤیوشده هلاک اولموشدواوْلموشدو. بئله‌لیک‌له ائ.ا. 625–585-جی ایللرده میدیا ایسکیف‌لردن آسی‌لی وضعیته دوشموش و ایسکیف‌لرین رهبری مادی میدیانین III حؤکمداری کیمی حاکیمیته گلمیش‌دیر. مادیگین حاکیمیتی دؤورونده میدیادا داخیلی ثابیت‌لیک اولسا دا اؤلکه‌ده آشور یؤنوم‌لو سیاست یئریدیلمیش، میدیا خاریجی سیاستده دئمک اولار کی، آسسورا تابع اولموش‌دوراوْلموش‌دور.
کیاکسارین مادای حاکیمیتینی برپا ائتمه‌سی
هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره ایسکیف‌لرین میدیادا آغالیغینا سون قویولماسی کیاکسارین (بو میدیا حؤکمداری بیسیتون یازی‌سیندا هوواخیشترا، بابیل قایناق‌لاریندا اوماکیشتار آدییلا خاطیرلانیر . آدی ایله باغ‌لی‌دیر. کیاکسار ائ.ا. 585–جی ایلده آلتمیش ایل‌لیک ایسکیف آغالیغینا سون قویاراق تاخت–تاجی مادای سولاله‌سینه قایتارمیش و حاکیمیته گله‌رک میدیانین IV حؤکمداری کیمی تاریخه دوشموش‌دور.
 
هئرودوتا گؤره کیاکسارین حاکیمیتی دؤورونده اؤزلرینی شاه آدلان‌دیران خیردا ویلایت حاکیم‌لری مرکزی حاکیمیته تابع ائدیلدی. ضیا بونیادوو قئید ائدیر کی، یقین کیاکسار بون‌دان سونراسوْنرا "شاه‌لار شاهی" روتبه‌سی داشیمیشدی. اؤلکه‌ده داخیلی ثابت‌لیگی برپا ائتدیک‌دن سونراسوْنرا کیاکسار میدیانین اطرافیندا اولاناوْلان و اؤزلری‌نین موستقیل حؤکمداری اولاناوْلان خیردا ویلایت‌لری اؤزونه تابع ائتمه‌یه و دؤولتین اراضی‌سینی گئنیشلندیرمه‌یه باشلادی. قیسا موددتده میدیانین گونئی-دوغوسوندا یئرلشن فارس‌لارین اؤلکه‌سینی – پئرسیا دا میدیایا تابع ائدیلدی. مدنی جهت‌دن مادای‌لاردان دفعه‌لرله آشاغی سویه‌ده اولاناوْلان فارس‌لار میدیا مدنیتینی منیمسمه‌یه باشلادی‌لار.
 
=== آسسورا قارشی میدیا–بابل یاردیمی ===
مرکزلشمیش دؤولت یاراتدیق‌دان سونراسوْنرا کیاکسار آسورا وروشماسینا قوشونقوْشون چکدی. بونا گوره ، میدیا اوردوسونو یئنی‌دن قوردی. کیاکسار اوردوسونو سیلاح‌لارینا اویغون اولاراق نیزه‌چی و اوخ‌چو دسته‌لرینه بؤلدو، آتچیلار دسته‌سی یاراتدی. اؤلکه‌نین هر یرینده یاشایان طایفالاردان قدیم دونیانین ان گوج‌لو اوردوسونو قوردی. آسورون گوجونه یاخشی بلد اولاناوْلان کیاکسار گوج‌لو دوشمن‌له تک قارشی‌لاشماق‌دان قورخولو اولدی، میدیا کیمی دایما آسورون داغیدیجی یوروش‌لرینه معروض قالان یئنی بابل شاهی [[نبوپیلسر]] ایله ایتتیفاقا گیردی. هر ایکی طرف‌دن بیر زاماندا دوشمن طرفینه هوجوم ائله‌مه‌یی راضی اولدولار.
 
آسور وروشماسی نچه ایل اولدی. اؤز اوردوسونون آخیرا کیمی موقاویمت گؤستره بیلمه‌یه‌جه‌یین‌دن قورخان آشور حؤکمداری III آشور-اوبالیت او زامان آسسورا تابع اولاناوْلان بوتون خالق‌لارین اوردوسونو میدیا و بابیل اوردوسونا قارشی یؤنلتمه‌یه جهد ائتدی. لاکین قابلین شهری یاخینلیغیندا باش وئرن دؤیوش زامانی آشور اوردوسو مغلوب ائدیلدی. ائ.ا. 615–612-جی ایل‌لرده میدیا و یئنی بابیلیستان اوردوسو طرفین‌دن آسسورون آشور، آربئلا، کالات شهرلری و پایتاختی نینئوا توتولاراق تالاندی. بئله‌لیک‌له، عصرلرله قدیم شرق دؤولت‌لری‌نین ان قورخولو دوشمنی اولموشاوْلموش نهنگ آشور دؤولتی ائ.ا. 604-جو ایلده سوقوط ائتدی و اونون تورپاق‌لاریتوْرپاق‌لاری میدیا و یئنی بابیلیستان آراسیندا بؤلوشدورولدو.
 
=== میدیا–لیدییا موحاریبه‌سی ===
آشور دؤولتی‌نین سوقوط‌ون‌دان سونراسوْنرا ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لرینه با‏شلایان کیاکسار ائژه دنیزی ساحل‌لرینه چیخا بیلمک اوچون جیددی ایشغال‌چی‌لیق فعالیتینه باشلادی. اؤنجه هدف آرتیق تنززول دؤورونو یاشاماقدا اولاناوْلان قدیم اورارتو دؤولتی اولدو. چونکو بوبۇ دؤولت کیچیک آسیایا گئدن یولون اوزرینده یئرله‏شیردی. لاکین میدیا ایله اورارتو آراسیندا یئرلشن ماننا دؤولتی‌نین عاقیبتی نامعلوم اولاراق قالیر. ضیا بونیادوو قئید ائدیر کی، اولا بیلسین، ماننا رسمن میدیادان سیاسی آسیلی وضعیتده اولموشاوْلموش و بونون‌لا دا داخیلی ایداره‌ائتمه‌ده موستقیل‌لیگینی ساخلایا بیلمیش‏دی. ماننا، همچینین موحاریبه میدان‌لارین‌دان دا کناردا یئرله‏شیردی.
 
هرودوت یازیر کی، میدیا و لیدیا آراسیندا وروشمانین باش وئرمه‌سی‌نین ایکی سببی اولموش‌دوراوْلموش‌دور. بیرینجی‌سی هر ایکی طرف آنادولو تورپاق‌لاریناتوْرپاق‌لارینا صاحیب اولماق ایسته‌ییردی، ایکینجی سبب انتقام آلماقیدی. میدیایا تابع اولاناوْلان بیر نئچه ایسکیف سرکرده‌سی یئرلی طایفالارلا دؤیوش‌دن اوغورسوز نتیجه ایله قاییتمیش و کیاکسار بونا گؤره اون‌لاری تحقیر ائتمیش‌دیر. تحقیره جاواب اولاراق ایسه ایسکیف‌لر کیاکسارین اوغلان‌لارین‌دان بیرینی اسیر گؤتوره‌رک اؤزلری ایله بیرگه لیدیانین پایتاختی سارد شهرینه قاچمیش‌دیرلار. کیاکسار لیدیا حؤکمدارین‌دان اون‌لاری طلب ائتسه ده II آلیاتت ایسکیف‌لری قایتارماق‌دان ایمتیناع ائتمیش، نتیجه‌ده میدیا حؤکمداری کیاکسار لیدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیش‌دیر.
 
بئش ایل داوام ائدن موحاریبه‌نین سونونجو دؤیوشو ائ.ا. 585–جی ایل 28 مای تاریخینده باش وئرمیش‌دیر. طرف‌لر ایندیکی تورکیه جومهوریتی اراضی‌سینده، هالیس (قیزیلیرماق) چایی‌نین ساحیلینده قارشی‌لاشدی‌لار. تاریخه هالیس دؤیوشو آدی ایله دوشموش بوبۇ دؤیوش زامانی چوخ گؤزلنیلمز بیر حادیثه باش وئردی. دؤیوش زامانی باش وئرن گونش توتولماسین‌دان قورخان و بوبۇ حادیثه‌نی تانری‌لارین قضب‌ی سایان کیاکسار و II آلیاتت دؤیوشو دایان‌دیرماق و صولح باغلاماق قرارینا گلمیش‌لر. الده ائدیلمیش راضیلاشمایا اساسن ساحیلینده دؤیوش باش وئرمیش هالیس چایی میدیا و لیدیا آراسیندا سرحد اعلان ائدیلمیش آلیاتتین قیزی آریئنیس ایسه کیاکسارین اوغلو آستیاقا اره گئتمیش‌دیر.
بو حادثه ایله باغلی هئرودوت یازیر:
 
{{سیتاتین اولی}}"موحاریبه‌نین آلتینجی ایلینده چای کنارین‌داکی دؤیوش‌لردن بیرینده بیردن-بیره گوندوز گئجه اولدو و هر یئر قاران‌لیغیا قرق اولدو. بونون تانری‌لارین قضب‌ی اولدوغونو باشا دوشن هر ایکی طرف آرالاریندا صولح باغلایاراق موحاریبه‌یه سون قویدولار. صولح قراری قوهوملوق علاقه‌لری ایله‌ده مؤحکم‌لندیریلدی و آلیاتتین قیزی آریئنیس، کیاکسارین اوغلو آستیاقا اره وئریلدی. بون‌دان سونراسوْنرا طرف‌لر آراسیندا هانسیسا بیر توققوشما و یا آنلاشمازلیق باش وئرمه‌دی.{{سیتاتین سونو}}
 
=== دؤولتین تنززولو ===
هالیس دؤیوشون‌دن قیسا موددت سونراسوْنرا میدیانین ان قودرت‌لی حؤکمداری کیاکسار وفات ائتدی. کیاکسارین وفاتین‌دان سونراسوْنرا حاکیمییته اونون اوغلو آستیاق (ائ.ا. 585-550) گلیر. آستیاقین اوزون‌موددت‌لی حاکیمیتی اونون حاققیندا موختلیف ریوایت و افسانه‌لرین یارانماسینا سبب اولدو. حاکیمیتی‌نین ایلک دؤورلرینده اؤلکه‌نین ترققی‌سینه، اقتصادی و سوسیال وضعیتین گوجلندیریلمه‌سینه بؤیوک دیققت آییران آستیاقین حاکیمیت دؤورونو میدیا مدنیتی‌نین موختلیف ساحه‌لری‌نین اینکیشافی دؤورو کیمی ده خاراکتئریزه ائتمک مومکون‌دور.
 
اونا قایین‌لاری لیدیالی کروئسوس و بابیل‌لی ناووخادوننوزور ایله بیرگه نهنگ ایمپئریا میراث قالمیشدی. ناووخادوننوزورون آروادی آستیاقین باجی‌سی آمیتیس ایدی، هانسی کی، اری اونون شرفینه قدیم دونیانین یئددی موعجیزه‌سین‌دن بیری اولاناوْلان بابیلین آسما باغ‌لارینی اینشا ائتدیرمیشدی.
آستیاق اؤزو ایسه ایکی ایمپئریا آراسیندا الده ائدیلمیش راضیلیغا اساسن لیدیا حؤکمداری کروئسوسون باجی‌سی آریئنیس ایله ائولنمیشدی. آستیاقین تاج‌قویما مراسیمی آتاسینن اؤلومون‌دن بیر ایل سونراسوْنرا کئچیریلمیشدی. اونون قیزی ماندانا ایسه فارس شاه‌زاده‌سی، I کامبیزه اره وئریلمیشدی.
 
آستیاقین حاکیمیتی دؤورو داها چوخ ایکی شئی‌له — داییمی ایستابیل وضعیت و اینکیشاف‌لا یاددا قالمیش‌دیر. همین دؤورده ایمپئریا دوغوسوندا، دونیانین ان قدیم ایلاهی دین‌لرین‌دن اولاناوْلان زردوشتی‌لیک تشککول تاپمیش، باتی‌سیندا کروئسوس طرفین‌دن تانینمیش فیلوسوف‌لار (تالئس، سولون، آئسوپ و س.) حمایه ائدیلمیش، همچینین ناووخادوننوزور بابیل شهرینی اینکیشاف ائتدیره‌رک قدیم دونیانین ان بؤیوک شهرلرین‌دن بیرینه چئویرمیش‌دیر.
 
لاکین بیر مدت سونراسوْنرا دؤولت ایش‌لرینی بیر طرفه بوراخیب واختینی یالنیز عیش-عیشرت مجلیس‌لرینده کئچیرن آستیاقین یوکسک روتبه‌لی سارای اعیان‌لاری و مادای زادگان‌لاری ایله علاقه‌لری پوزولدو. بونا گؤره‌ده او، حؤکمدار اوچون چوخ واجیب اولاناوْلان زادگان‌لارین دسته‌یین‌دن محروم اولدو. محض بوبۇ سبب‌دن ده آستیاق‎ین حاکیمیتی‌نین سون ایل‌لرینده میدیانین داخیلی و خاریجی وضعیتی مورککب‌لشمه‌یه با‏شلادی.
 
هارران ویلایتینه گؤره قونشو یئنی بابیلیستان دؤولتی ایله‌ده موناسیبت‌لر گرگین‌لشمیش‏دی. بئله کی، هر ایکی دؤولت هارران ویلایتینه ایددیعا ائدیردی. آستیاق داها جلد ترپنه‌رک هاررانا حربی دسته‌لر یئریتدی. آستیاقا قار‏شی اولاناوْلان سارای اعیان‌لارینین بیر قیسمی بوبۇ فورصت‌دن ایستیفاده ائتدی. داخیلی سیاستده آستیاق نسلی زادگان‌لارین حوقوق‌لارینی محدودلاشدیردیغی اوچون حؤکمدار ایله اعیان‌لار آراسیندا ضدیت‌لر ‎‏داها دا کسکینلشدی.
 
=== خاخام منشیلر قیامی ===
[[File:Nabonidus chronicle.jpg|left|thumb|200px|میدیا حاققیندا دیگر قایناقلاردا اولمایان معلوماتلاری دؤوروموزه چاتدیرمیش نابوْنیدین سالنامه‌سی]]
هرودوت گؤستریر کی، میدیا ساراییندا پارسوا مئیل‌لی قووه‌لر گیزلین ایشلر گوروردی. بیر گروه اعیان با‏ش‌دا دایاق اولدولار(جویوتلردن) وII [[کوروش]] دستکی اولدولارو اونون شاه اولماسینا یاردمی ائتدیلر. جویوتلر اوزون موددت‌لی موحاریبه‌لرده مادای‌لارین مؤوقئیی‌نین ضعیف‌لمه‌سین‌دن ایستیفاده ائده‌رک عوصیان قال‌دیراراق اؤزلرینی موستقیل اعلان ائتمیش و نتیجه‌ده میدیا دؤولتینی پارچالامیش‌لار.
 
فارس قووه‌لری‌نین باشیندا آستیاقین نوه‌سی (قیزی ماندانانین اوغلو) II کیر دوروردو. آستیاق قیزی مان‌دانانین دوغولاجاق اوشاغینین گله‌جکده اونون اوچون تهلوکه تؤردجیی ایله باغ‌لی یوخو گؤردوک‌دن سونرا،سوْنرا، هارپاقی اوشاق دوغولان کیمی اونو اؤلدورمه‌سی اوچون آنشانا گؤندریر. هارپاق ایسه علینی حؤکمدار نسلین‌دن اولاناوْلان اینسانین قانینا بولاماق ایسته‌مه‌دیگی اوچون اوشاغی (II کیر) میتریدات آدلی بیر چوبانا وئریر و او دا اوشاغی اؤز اؤولادی کیمی بؤیودور.
 
اؤن ایل کئچدیک‌دن سونرا،سوْنرا، کیرین ساغ اولماسینی اؤیرنن آستیاق بون‌دان قضب‌لنرک هارپاقی جزالاندیریر. او، اونون یئگانه اوغلونو کس‌دیره‌رک، سارای‌دا تشکیل اولونموش ضیافت‌ده ایچینده اوشاغین آتاسی هارپاقین دا اولدوغو سارای آدام‌لارینا یئدیردیر. هارپاق ضیافت زامانی بونو اؤیرندیک‌دن سونرا،سوْنرا، هئچ بیر رئاکسیا وئرمه‌یه‌رک ساکیت‌جه اوغلونون قالیق‌لارینی ماسالاردان توپلایاراق مجلیس‌دن چیخیر و قالیق‌لاری دفن ائدیر. آستیاق داها سونرا،سوْنرا، ماق‌لارلا کیرین طالئعینی نئجه حلل ائتمک حاققیندا مصلحت‌لشمه‌یه باشلادی. اون‌لار، داغ‌دا یولداش‌لاری ایله اویون اوینایارکن تاپیلان اوشاغین کهانتی گئرچکلش‌دیره‌رک اونون حاکیمیتینی الیندن آلا بیله‌جه‌یینی، اونا گؤره ده سارای‌دان اوزاق‌دا ساخلانماسی گرکدیگینی سؤیله‌دی‌لر. اون‌لارین مصلحتی ایله، آستیاق اوشاغی والیدئیین‌لری I کامبیز و ماندانانین یانی‌نا، آنشانا (خاراب‌لیق‌لاری شیراز یاخینلیغیندا یئرلشن قدیم شهر) گؤندردی.
 
کیر ائ.ا. 559–جو ایلده حاکیمیتده اؤز آتاسینی عوض ائدیر و ائ.ا. 553-جو ایل‌ده چوخ‌دان آستیاق‌دان قیصاص آلماق ایسته‌یه‌ن هارپاقین مصلحتی ایله بابای میدیا حؤکمدار آستیاقا قارشی عوصیان قالدیریر. طرف‌لر آراسیندا ایری‌لی خیردالی بیر نئچه دؤیوش باش وئریر. فارس‌لار و مادای‌لار آراسیندا گئدن موحاریبه‌نین اوچونجو ایلینده، پاسارقاد دؤیوشونده مادای اوردوسو حؤکمدارین امرلرینه تابع اولمایاراق داغیلیر و بئله‌لیک‌له ده مادای سولاله‌سی دئوریلیر. میدیا دؤولتی‌نین وارلیغینا سون قویولور. کیر آستیاقین حاکیمیتینی الیندن آلیر و اونو تحقیر ائدیر.
 
=== فارس‌لارین حاکیمیتی آلتیندا ===
ائ.ا. 553–جو ایلده پئرسیا حاکیمی II کوروش میدیا پادیشاهی آستیاقا قارشی چیخاراق ائ.ا. 550–جی ایلده اونا قالیب گلیر و حاکیمیتی اله کئچیریر. کوروش حاکیمیتی اله کئچیرمه‌سینده آستیاقین حاکیمییت‌ده اولدوغو ایل‌لر عرضینده بوراخدیغی سهولر اوجباتین‌دان میدیا زادگان‌لاری‌نین اوندان اوز دؤندرمه‌سی ده موهوم رول اوینامیشدی. بئله‌لیک‌له مادای دؤولتی‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده تاریخ‌ده ایلک فارس دؤولتی اولاناوْلان اهمنی‌لر دؤولتی قورولدو.
 
تورات اشعیا کتابندا (1:14)کوروش جویتلره ماشیح اولدی و اولاری اوز دوره سینده جمع ائتدی و جویتلر قوشونونقوْشونون مادای دولیتینه غالب ائتدی.بللی اولاناوْلان کوروش بیر جویت دی کی گالوت گونونده آوره اولاناوْلان جویوتلری آوارا اولماقدان گوتارماق اوچون قیام ائتدی و بوتون آرامی لر اونا یاردیم اولدولار.
 
X. خلیلی یازیر کی، "مادای‌لار سیاسی حاکیمیت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، یوکسک مدنی تاثیر گوجونه، یارادیجی‌لیق ائنئرژی‌سینه مالیک اولدوغون‌دان، یاد فارس مدنیتی‌نین تأثیرینه دوشمه‌دی‌لر، عکسینه، گلمه فارس‌لارا مدنی‌لشدیریجی تأثیر گؤستردی‌لر. آذربایجاندا مرکزلشمیش دؤولتین یارانماسی، آذربایجان تورک‌لری‌نین ایلکین تشککولو یاد فارس مدنیتی‌نین، سیاسی حاکیمییتی‌نین دفع ائدیلمه‌سی شراییطینده باش وئردی. میدیا – ماننا مدنیتی بوتون کومپونئنت‌لری ایله فارس مدنیتی اوزرینده دومینانت‌لیق گؤستردی.
 
کیرین الده ائتدیگی قلبه‌دن (غلبه) سونرا مادای‌لار دایما اون‌لارا قوللوق ائتمیش، همیشه اؤزلرین‌دن آشاغی سویه‌ده قبول ائتدیک‌لری فارس‌لارا تابع اولماغا مجبور اولدولار. همین دؤوردن مادای‌لارین تحقیر اولونماسی، آلچالدیلماسی و تالان ائدیلمه‌سی دؤورو باشلادی. کیر مادای‌لارین اوستونه آغیر وئرگی‌لر قویدو. یئنی ایمپئریادا فارس‌لار اوستون مؤوقئعه صاحیب اولدولار. مادای‌لار ایسه بیرمعنالی اولاراق اؤز مؤوقع‌لرینی ایتیردی‌لر. اوردودا و شرف دوزومونده فارس‌لار مادای‌لاردان اؤنده دورماغا باشلادی‌لار، اؤلکه‌ده بوتون قایدا – قانون‌لار فارس‌لارین عادت-عنعنه‌سینه اویغونلاشدیریلدی، حتی موقددس کیتاب اولان آوئستایا دا ده‌ییشیک‌لر ائدیلدی.
 
[[File:Rython boz.jpg|thumb|240px|left|میدیانین پایتختی اکباتان شهریندن آشکارلانمیش، [[هخامنشیلر|هخامنلر ایمپئریاسی]] دؤورونه عاید قیزیل اؤکوز باشلی [[ریتون]]]]
بوتون بون‌لارا دؤزمک ایستمه‌یه‌ن مادای‌لار، موختلیف سرکرده و قهرمان‌لارین رهبرلیگی ایله دفعه‌لرله آزادلیق حرکاتینا باشلاسالاردا هر دفعه فارس اوردوسو طرفین‌دن مغلوب ائدیلمیش، هئرودوتون "لیاقت‌لی اینسان‌لار" دئیه تعریف ائتدیگی مرد مادای‌لار قول حالینا سالینمیش‌دیر. ایلک قیام ائله II کیرین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش، کیاکسار آدلی مادالی سرکرده میدیا دؤولتینی برپا ائتمه‌یه جهد گؤسترمیشدی. لاکین او، فارس سرکرده‌لری طرفین‌دن مغلوب ائدیلمیش و ائکباتان شهری یئنی‌دن ایشغال ائدیلمیش‌دیر. قیسا زامان عرضینده باش وئرمیش ایکینجی قیام ائ.ا. 409-جو ایلده، II دارانین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش‌دیر. لاکین آذربایجاندا اهمنی‌لره قارشی داوام‌لی و ان اوزون موددتده موباریزه آپاران خزر دنیزی ساحیلینده یاشامیش کادوسی‌لر اولموش‌لاراوْلموش‌لار. دئمک اولار کی، اکثر اهمنی حؤکمدارلاری اون‌لارین عوصیان‌لارینی یاتیرماق اوچون آذربایجانا – کور و آراز چای‌لاری ساحیلی اراضی‌سی و خزر ساحیلی اراضی‌لره یوروش‌لر تشکیل ائتمیش‌لر. کادوسی‌لرین اوسیانینا دیگر یئرلی طایفالار، خصوصیله اونلارلا قونشولوقدا یاشایان تورک منشألی کاسپی‌لر بؤیوک دستک وئرمیش‌لر.
 
فارس حاکیمیتی آلتینا کئچدیک‌دن سونرا،سوْنرا، میدیا ایکی حیصصه‌یه – ساتراپا بؤلوندو: مادای‌لارین آنا وطنی اولاناوْلان کیچیک میدیا (آذربایجان) و میدیا دؤولتینه تابع اولموشاوْلموش دیگر اراضی‌لری احاطه ائدن بؤیوک میدیا، I دارانین حاکیمیتی دؤورونده بؤیوک میدیا XI ساتراپ ، کیچیک میدیا ایسه زاقروس اطرافی اراضی‌لر، آلاردلار و ساسپیرلرین تورپاغی، عینی زاماندا آرمئنیا ویلایتی ایله بیرگه VIII ساتراپ‌لیق آدلاندیریلدی.
 
اهمنی‌لر ایمپئریاسینین چؤکوشو ارفه‌سینده کادوسسی‌لر و دیگر داغ‌لی طایفالار اؤز موستقیل‌لیک‌لرینی اعلان ائتدی‌لر، ائرمنیستان ایسه آیریجا ساتراپ‌لیق اعلان اولوندو. لاکین بوبۇ دؤورده آسسوریا کیچیک میدیا ایله بیر ساتراپ‌لیق‌دا بیرلشدیریلدی. بوبۇ سبب‌دن‌ده کسئنوفون آناباسیس اثرینده آسسوریا اراضی‌سینی ده میدیا آدی‌یلا یاد ائدیر.
 
بئله‌لیک‌له مادای دؤولتی‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده تاریخ‌ده ایلک فارس دؤولتی اولاناوْلان اهمنی‌لر دؤولتی قورولدو.
 
=== قاوماتا عصیانی ===
 
فارس (پئرس) ائپیک اثرلری‌نین لئیتموتیوی اولاناوْلان ایران-توران قارشی‌دورماسینین قایناغی، فارس-تورک موناقیشه‌لری‌نین باشلانغیجی پئرس و مادا اعیان‌لاری‌نین حاکیمیت اوغروندا موباریزه‌سی، ایران ایمپئریاسی سارایینداکی چئوریلیش‌لرده گاه پئرس، گاه دا مادا سولاله‌لری‌نین قلبه‌سی ایله باغ‌لی یارانمیش‌دیر. بئله سارای چئوریلیش‌لرین‌دن بیری ده مشهور قام‌آتا (قاوماتا) عوصیانی‌دیر. بوبۇ تاریخی شخصییت‌ین ایران ایمپئریاسین‌داکی رولونو گئنیش تدقیق و تصویر ائدن اون‌لارلا ایران‌شوناسین هئچ بیری اونون ائتنیک منسوبییت‌ینی آچماغا جهد گؤسترممیش‌دیر.
 
هئرودوت بوبۇ ائتنیک قارشی‌دورمانی اهمنی سولاله‌سین‌دن اولاناوْلان ایران شاهی کامبیزین (کوروشون اوغلو) دیلین‌دن وئریر. قام‌آتا عوصیانینی ائشی‌دن کامبیز اؤلوم‌قاباغی فارس اعیان‌لارینی یانینا چاغیریب دئییر:
 
{{سیتاتین اولی}}"شاه‌لارین اؤجونو سوردورن تانری‌لارین آدینی آناراق، سیزلره بورجونوزون نه اولدوغونو سؤیلییرم؛ بونو هامینیزا، خوصوصی‌له آرانیزدا اولان اهمنی‌لره دئییرم. تاخت‌ین مادالی‌لارا کئچمه‌سینه یول وئرمه‌یین، اگر حیله ایله اله کئچیرسه‌لر، سیز ده حیله‌یه باش وورون، اگر زورلا آلسالار، سیز ده زورلا اوردولارینیزلا اون‌لارین الین‌دن آلین. اگر بو دئدیک‌لریمه عمل ائتسه‌نیز، من‌ده دیله‌ییرم کی، تورپاغینیز سیزه برکت، آروادلارینیز ائولاد، سورولرینیز ثروت وئرسین. هر زامان آزاد یاشایین. اما حاکیمیتی گئری آلماسانیز و یا آلماغا جهد ائتمه‌سه‌نیز، تانری‌دان دیله‌رم باشینیز بلالاردان قورتارماسین و یئنه دیله‌رم کی، بوتون ایران‌لی‌لارین سونو منیمکی کیمی اولسون {{سیتاتین سونو}}
خط ۱۶۹:
اهمنیرین ایکینجی شاهی کامبیز ائ.ا. 522 – اینجی ایلین مارتیندا میصیر یوروشونده اولارکن بئله بیر بد خبر آلیر کی، کیچیک قارداشی باردیانین آدییلا بیر ماق (قام – آتا) عوصیان قالدیریب، سارای چئوریلیشی ائدیب‌دیر. تلسیک گئری قاییدارکن یولدا کامبیز موعممالی شکیلده اؤلور. حاکیمیتی اله آلان قام-آتا پایتاختی ائکباتانا کؤچورور. بئله‌لیکله، شاه‌لیق یئنه مادا سولاله‌سینه کئچیر. یئددی آی‌دان سونرا یئددی پئرس اعیانی سوئی-قصد حاضیرلایاراق، گئجه ایکن ماقی اؤلدورورلر. سوی-قصدچی‌لردن بیری – دارا شاه سئچیلیر. اهمنی سولاله‌سی‌نین باشقا قولونا منسوب سوی‌دان اولان دارا یئنی‌دن هاکیمیتی پئرس‌لره قایتاریر. بوتون بو حادثه‌لری دارا اوچ دی‌لده (قدیم فارس، ایلام و آککاد) باقاستان قایاسینا حکک ائتدیرمیش‌دیر. همین حادیثه‌لری هئرودوت و دیگر تاریخ‌چی‌لرده آزاجیق فرق‌لرله قلمه آلمیش‌لار و بوتون بو اولای‌لار ایران-توران قارشی‌دورماسی‌نین کسکین چاغ‌لاری‌نی ایحاطه ائدیر. سونرالار آوئستا بو قارشی‌دورمایا دینی دون گئیدیرمیش‌دیر.
 
هئرودوت یازیر کی، سمئردی‌سی (قام-آتانی) خالق چوخ سئویردی، چونکو خالق اوچون چوخ ایش گؤرموشدو، او اؤلنده "پئرس‌لردن باشقا" بوتؤو آسیا آغلاییردی.
 
آچیق موباریزه‌یه جسارتی چاتمایان دارا گئجه قاتی‌لی کیمی حرکت ائتدی . تصادفی دئییلدی کی، قام-آتادان سونراسوْنرا حاکیمییت‌ه کئچن دارایا قارشی ایمپئریانین اکثر اوستان‌لری عوصیانا قالخدی. تاریخ‌ده میثلی گؤرونمه‌میش بئله گئنیش خالق عوصیانی بوتؤو اؤن آسیانی بوروموشدو.
 
"دده قورقود" قهرمان‌لارین‌دان بیری کام-بورئ (موقددس قورد) آدلانیر، حادیثه‌لرده بیرباشا ایشتیراک ائتمه‌سه ده، بوی‌لاردا آدی حؤرمت‌له توتولان بایین‌دیر خان اولو شامان سویون‌دان‌دیر، قام-قان (قام‌خان) اوغلودور. اونا گؤره‌ده، اوغوز باش‌چی‌لاری بایین‌دیر خانین مصلحت‌لری ایله اوتوروب-دورور، موهوم دؤولت ایش‌لرینده اونون توصیه‌لرینه اویغون حرکت ائدیرلر. آتیللانین قوردوغو هون دؤولتینده آتا-کام ساییلان به‌ی‌لردن‌دیر. قوزئی قافقازدا کام-بولات آدینی نوقای خانی (XVII عصر) و کاباردا کنیازی دا داشیمیش‌دیر.
 
ماق عوصیانین‌دان بحث ائدن İ.M.دیاکونوو دئییر کی، قاوماتانی ایدئال‌لاش‌دیرماق اولماز ، بوبۇ موناسیبت‌ده داها ایره‌لی گئدن م.آ.داندامایئو ایسه، عومومییت‌له تاریخ‌ده قاوماتا آدلی عوصیانچی‌نین اولمادیغینی یازیر. لاکین هئرودوتون مادا-پئرس اولای‌لارینی اؤزون‌دن اویدورماسی فیکری قبول ائدیلسه بئله (مادا – فارس موحاریبه‌لرینی تکجه هئرودوت یوخ، بیر چوخ آنتیک تاریخ‌چی‌لر تصویر ائتمیش‌لر) پئرس شاهی دارانین اوچ دیل‌ده قام-آتا آدینی داشا حکک ائتدیرمه‌سی مساله‌سینی ایضاح ائتمک مومکون دئییل.
 
قام-آتانی اؤلدورن 7 فارس سیراسیندا دارا داها مکرلی شخصییت‌دیر. هئرودوت اونون صیفت‌لرینی آیدین جیزگی‌لرله وئریر. دارا سوی-قصدی تاخیره سالماماق اوچون همکارلارینی شانتاژا چکیر، اون‌لارا – اگر باشلادیغیمیز ایشی بوبۇ گون بیتیرمسک، اؤزوم گئدیب ماقا خبر وئره‌جه‌یم – دئییر . یالان‌چی اولدوغونو دارا اؤزو ده گیزلتمیر، سارایا مانیعه‌سیز گیره بیلمک اوچون بئله پلان جیزیر:
 
{{سیتاتین اولی}}"پئرسیادان یئنی گلدیگیمی و شاها آتام‌دان خبر گتیردیگیمی سؤیله‌یه‌جه‌یم. زیرا یالانین گرک‌لی اولدوغو یئرده یالان سؤیلمک‌دن چکینمه‌مه‌لیییک؛ ایستر یالان‌چی اولاق، ایسترسه دوغرودان هئچ آیریلمامیش اولاق، عینی آماجی گودموروکمو؟ {{سیتاتین سونو}}
 
دارا آلتی فارس‌لا خلوتجه سارایا گیریب قام-آتانی اؤلدورور و بونون‌لا دا مادالی‌لار یئنی‌دن اهمنی حاکیمیتی‌نین منگنه‌سینه دوشورلر. دوغرودور، دارایا قارشی ایمپئریانین دیگر اوستان‌لرینده اولدوغو کیمی، مادادا دا خالق حرکاتی باشلاندی، لاکین بو، سون آزادلیق عوصیانی گوج‌لو اوردویا قارشی داوام گتیرمه‌یه‌ن بیر حرکات ایدی. بونا باخمایاراق دوز 200 ایلدن سونراسوْنرا مادانین بیر پارچاسی – آتروپاتئنا ایمپئریادان قیریلیب موستقیل دؤولت اولا بیلدی.
 
=== ائللینیزم دؤورونده ===
خط ۱۹۹:
| alt_yazı_arxafon= lightgrey
}}
آرریان قئید ائدیر کی، ائ.ا. 330–جو ایلده ماکئدونیالی ایسکندرین بوتون اهمنی ایمپئریاسی اراضی‌سینه صاحیب اولماسین‌دان سونرا،سوْنرا، ائ.ا. 328–جی ایلده III دارانین سرکرده‌سی، اصلن مادالی اولاناوْلان آتروپات یئنی‌دن میدیا ساتراپی تعیین ائدیلدی. بئله کی، ایسکندر بوتون فارس ساتراپ‌لارینی وظیفه‌دن اوزاقلاش‌دیرسا دا، یالنیز آتروپاتی صادیق‌لیگی قارشیلیغیندا اؤز وظیفه‌سینه – میدیا ساتراپی وظیفه‌سینه یئنی‌دن تعیین ائتدی و داخیلی موستقیل‌لیک وئردی. بؤیوک میدیا اراضی‌سی ماکئدونیالی ایسکندرین حاکمییت‌ی آلتینا کئچسه‌ده، کیچیک میدیا – آذربایجان اراضی‌سی اوندان واسسال آسیلی‌لیغینی قبول ائتمک‌له داخیلی موستقیل‌لیگینی قورودو. ماکئدونیالی ایسکندرین اؤلومون‌دن سونرا،سوْنرا، اونون واریث‌لری آراسیندا چکیشمه‌لر باشلادیغی دؤورده، کیچیک میدیا اراضی بؤلوشدورولمه‌لرین‌دن اوزاق‌دا قالدی و بوتون آذربایجان طایفالاری آتروپاتین واحید حاکأمییت‌ی آلتیندا بیرلشدیریلدی.
لاکین ائکباتان‌لا بیرگه بوتون بؤیوک میدیا اراضی‌سی سئلئوکی‌لر سولاله‌سین‌دن اولاناوْلان I آنتی‌اوخون حاکیمییت‌ی آلتینا کئچدی، I سئلئوکین حاکیمییت‌ی دؤورونده ایسه (ائ.ا. 310) آتروپات کیچیک میدیانین موستقیل‌لیگینی اعلان ائده‌رک نهنگ میدیا دؤولتی‌نین ائتنیک و مدنی واریثی اولان، دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرن آتروپاتئنا دؤولتینی قوردو. <ref>Chaumont, M. L. "Atropates", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989
</ref>
 
== دین ==
آرتیق ائ.ا. I مینیللیگین ایلک یوزیل‌لیک‌لرینده گونئی آذربایجان‌دا و ایران کوردوستانیندا قرارلاشمیش مادالی‌لارین دینی گؤروش‌لری حاققین‌داکی معیین تصووورو بیزه اونوماستیک ماتئریال وئریر؛ بو، ایلک نؤوبه‌ده، آشور متن‌لرینده خاطیرلانمیش حؤکمدارلارین، تانری‌لارین آدلاری‌دیر. داها سونراسوْنرا ائرکن مادا اراضی‌سینده آپاریلمیش آرخئولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده آشکارا چیخاریلمیش معبدلردیر.
 
بو زونانین ائ.ا. IX-VIII عصرلره عایید اولاناوْلان اونوماستیکاسیندا ایسپئسیفیک مازدایستیک آنلاییش‌لار مؤوجوددور. بوبۇ جهت ائرکن مادا ویلایت‌لرینده و اونا باتی‌دان بیتیشیک اولاناوْلان ویلایت‌لرده مازدایزم و یاخود بیر سیرا مازدایستیک تعلیم‌لری‌نین یاییلماسی حاققیندا عالیم‌لره فیکیر سؤیلمه‌یه ایمکان وئریر.
 
لاکین موتخصصیص‌لر، بوبۇ ائرکن مازدایزمین "آوئستا"دا اؤز عکسینی تاپمیش زردوشتی مازداییزمینه (داها دوغروسو، مازدایاسنیزمه) نه درجه‌ده اویغون اولدوغونو دئمه‌یه چتین‌لیک چکیرلر.
 
مادالی‌لارین دینی تصووورلری باتی ایران ویلایت‌لرینده (داها دقیقی گونئی آذربایجان‌دا) مئیدانا گلمیش‏ "ویدیوداد"دا عکس اولونموش‏ جهت‌لره اویغون‌دور. "ویدئودات"ین ترتیب‌چی‌لری ایسه مادا ماق‌لاری اولا بیلردی‌لر. دیوگئن لائرت‌لی "ماق‌لارین تعلیمی"ندن دانیشارکن معلومات وئریر کی، ماق‌لار اودو، تورپاغی و سویو تانری حیساب ائدیرلر. ائرکن زردوشتی‌لیک کیمی، ماق‌لارین تعلیمینه ده بوت‌پرست‌لیک یاددیر. ماق‌لار تانری‌لارین تصویرلرینی تانیمیردی‌لار.
خط ۲۱۸:
میدیالی‌لارین دینی تصووور سیستئم‌لری اون‌لارین ایدئولوگیاسینین خاراکتئریک عامیلی کیمی دیققت‌ی جلب ائدیر. دین میدیا تاریخینده اوچ اساس مرحله کئچمیش‌دیر. ایلک دؤورده بوتون مادا طایفالاری اوچون مجبوری اولان واحید دینی سیستئم اولمامیش‌دیر. مادالی‌لار آراسیندا سونرالار معیین درجه‌ده "آوئستا"دا اؤز عکسینی تاپمیش، هابئله داها سونراکی دؤورده اؤز مؤوجودلوغونو "بیدت‌چی" تعلیم‌لر کیمی داوام ائتدیرمیش موختلیف دینی تعلیم‌لر یاییلمیشدی. مادا طایفالاری‌نین دینی طبیعت قووه‌لرینه سیتاییش‌دن تؤرمیش پولیتئیزم ایدی.
 
بیرینجی مرحله ائ.ا. VII عصردن اوول‌کی دؤورو، ایکینجی مرحله ایسه ائ.ا. VII عصردن سونراکیسوْنراکی دؤورو، ائ.ا. VI – V عصرلری ایحاطه ائدیر. اوچونجو مرحله ایسه ائ.ا. V عصرین II یاری‌سین‌دان باشلامیش‌دیر.
 
بیرینجی دؤورده زردوشتون دینی گؤروش‌لری هله اورتایا چیخمامیشدی. ائ.ا. IX – VIII عصرلرده قوزئی میدیا طایفالاری‌نین – کوتی‌لرین، لولوبی‌لرین، کاسسی‌لرین چوخ قدیم، سومئرلرین دونیا گؤروشو ایله باغلی اولاناوْلان دینی تصووورلری حؤکم سورمک‌ده ایدی. حتی بابیل‌لرین ده دینی ائعتیقادلاری، میدیا مدنیتینه تأثیر گؤسترمیش‌دیر. مرکزی میدیانین بیر رایونو بابیلیستانین، سومئرلردن گلمه، خئییر، برکت و سئوگی ایلاهه‌سی اولاناوْلان ایشتارین آدی ایله علاقه‌دار اولاراق بیت – ایشتار (ایشتارین ائو) آدلاندیریلمیشدی. آسسوری‌لر بوبۇ دؤورده، میدیایا هوجوم ائدرکن، میدیانین گله‌جک پایتاختی ائکباتانین یاخینلیغیندا "بابیل قالاسینا" و بابیلیستان تانری‌سی ماردوکون، مادای‌لار آراسیندا کؤک سالمیش دینی عقیده‌سینه راست گلمیشدی‌لر. اصلن باتی میدیادان اولاناوْلان حؤکمدارلار، چوخ واخت ایلاهی سومئر آدلاری داشیییردی‌لار.
 
بو دؤورده بابیل‌لر و آسسورلار واسیطه‌سی‌له قدیم سومئرلرین مدنیتی و دینی تصووورلری باتی میدیایا قوووت‌لی تأثیر گؤستریردی.
 
ائ.ا. IX – VIII عصرلرده میدیا طایفالاری آهورا ("حؤکمدار"، "روح") مازدانین ("چوخ عقل‌لی"، "یادداش‌لی") – خئییرخواه، خیلاص‌کار عقیده‌سینه پرستیش ائدیر و اون‌لارین دینی پولیتئیزمه، طایفا تانری‌لارینا (دئوالارا) اساسلانیردی. آیری-آیری طایفالار ایلاهی، خئییرخاه روح‌لارا پرستیش ائدیردی‌لر. میدیا طایفالارینین ایلان توتئمینه پرستیش ائتمه‌سی، مادای‌لارین "ایلان‌دان دوغولموش حساب ائدیلمه‌سی ده بو دؤورون محصولو ایدی. لاکین دینی تصووورلرین ایکینجی دؤورونده آرتیق مونوتئیست زردوشت طرفداری اولموش مادای‌لار ایلان و باشقا توتئم‌لره اولان کئچمیش اعتیقادین قاتی دوشمن‌لرینه چئوریلدی‌لر. بو دؤورده میدیا قبیله‌لری آراسیندا دینی میفولوژی روایت‌لر پوئتیک شکیل‌ده گئنیش صورت‌ده یاییلمیشدی. اون‌لاردان بیری گونش تانری‌سی (میترا – مئهر) حاققیندا اولان ماهنی‌دیر. زردوشتون اؤز دینی پوئزیاسینا داخیل ائتدیگی بو ماهنیدا مئهر صولح‌پرور اؤلکه‌لرین عاییله اوجاق‌لاری‌نین مودافیعه‌چی‌سی، اؤلکه‌لره و عائله‌لره بدبخت‌لیک گتیرن‌لرین دوشمنی کیمی تصویر ائدیلیر. خئییر، برکت، آرتیم و سو ایلاهه‌سی آناهیت و ایبتیدای ایجماع قورولوشونون یادیگاری اولان چوخ‌لو توتئمیستیک قبیله تانری‌لارینا پرستیش ده بو دؤوره عاییددیر.
 
=== زردوشتی‌لیک ===
ایکینجی دؤورده، ائ.ا. VII – VI عصرلرده میدیا یاخین دوغودا مدنی و دینی مرکزه چئوریلیر. ائ.ا. VI – IV عصرلرین سون‌لاری آراسیندا زردوشت دینینه حصر ائدیلمیش آوئستا آدلی کیتاب آرامئی الیفباسی ایله یازیلیر. بعضی تدقیقات‌چی‌لار گومان ائدیرلر کی، بو کیتاب آتروپاتئنا اراضی‌سینده، یوخاری میدیادا، میدیا دیلینده، پیغمبر زردوشت و اونون طلبه‌لری طرفین‌دن یازیلمیش، بون‌دان سونرا ایسه دفعه‌لرله ده‌ییشدیریلمیش‌دیر.
 
ائ.ا. VI عصرده اورتایا چیخمیش زردوشت پیغمبر زردوشتی‌لیک دینی‌نین یارادیجی‌سی اولموش‌دور. او، میدیادا طایفا تانری‌لارینی (پولیتئیزمی) لغو ائده‌رک، تک‌آللاه‌لیغی (مونوتئیزمی) تبلغ ائتمیش‌دیر. زردوشت قدیم طایفا تانری‌لارین‌دان یالنیز آهورا-مازدانی ساخلایاراق، اونو یئگانه باش تانری، "چوخ عقل‌لی حؤکمدار" (کامال‌الدؤوله) کیمی ایره‌لی سورموش‌دور. او، کئچمیش قبیله تانری‌لارینی – خئییرخواه روح‌لاری (دئوالاری – "دئوایزم") بدخواه روح‌لارین وضعیتینه سالاراق، اون‌لاری "بدخواه شیطان‌لار" کیمی قلمه وئرمیش‌دیر. بعضی کیچمیش "دئوا"لار ساخلانیلسا دا، اون‌لار اؤز موستقیل‌لیگینی ایتیرمیش و اونیوئرسال کاراکتئر آلاراق، آهورا-مازدانین چوخ‌جهت‌لی فعالییت‌ی‌نین ایجراچی‌لارینا چئوریلمیشدی‌لر. بو ایجراچی‌لاردان رتیش – محکمه ایشلرینه، ووهومانا – خئییرخواه فیکیر، اخلاق مساله‌لرینه، آرمایتی – تورپاق ایشلرینه، خشاترا-آوکا – دیگر مساله‌لره باخیردی‌لار. سونرالار آهورا-مازدانین بو ایجراچی‌لاری قروپلاش‌دیریلاراق "اؤلمز موقددس‌لر" (اهمنی‌لر دؤورونده "آمئشا ایسپئنتا") کیمی یاد ائدیلیردی‌لر.
 
زردوشت دینی‌نین ان عالی اخلاق پرینسیپی موقددس قانونا، دینی ایجتماعی قایدا-قانونا تابع اولماق‌دان عبارت ایدی. بوبۇ آوئستادا "ان عالی نعمت – آشا" آدلانیر. زردوشت تعلیمینه گؤره ان عالی خئییرخاه‌لیق تورپاق‌داتوْرپاق‌دا گؤرولن ایش‌دیر، زحمت‌دیر. بوبۇ زحمته آوئستادا اساس خئییرخاهلیغین – قانونا ایطاعتین باش‌لیجا فورماسی کیمی آهورا-مازدانین فعالییت‌ی (آشا) کیمی قیمتلندیریلیر. زردوشت طلب ائدیردی کی، اکین‌چی‌لرین صولح‌پرور امه‌یینه حؤرمت ائدیلسین، بوبۇ زحمت سئویلسین و قیمتلندیریلسین.
 
زردوشتون اخلاقی گؤروش‌لری قدیم آذربایجان اکین‌چی و چوبان‌لاری‌نین اخلاقی گؤروش‌لری ایدی. آوئستادا گؤستریلیر کی، "زردوشت بو تورپاق ایصلاحاتی ایدئیالارینا گؤره بؤیوک تورپاق صاحیب‌کارلاری، وارلی‌لار و کاهین‌لر طرفین‌دن موحاکیمه ائدیلدیگین‌دن، او، اؤز دوغما شهرین‌دن، میدیانین راقا (رئی) شهرین‌دن قاچمالی اولور؛ اونون املاکی موصادیره، اؤزو ایسه قانون خاریجینده اعلان ائدیلیر.
 
میدیا اهمنی‌لرین (ائ.ا. 550 – 331) الینه کئچدیک‌دن سونرا، فارس شاه‌لاری خالقی اؤز تابع‌لیگینده ساخلاماق اوچون زردوشت دینین‌دن ایستیفاده ائتمیش، اونو اؤز سیاسی منافع‌لرینه اویغونلاشدیرماغا چالیشمیش‌لار. ایلک اهمنی شاه‌لاری I دارا ( ائ.ا. 552 – 486) و کسئرکس (ائ.ا. 485 – 465) زردوشتون دینی اصلاحات‌لارینی قیسمن قبول ائده‌رک آهورا-مازدانی یئگانه تانری کیمی قبول ائتمیش‌لر.
کسرئکس کئچمیش قبیله تانری‌لارینا ائتیقاد قاداغان ائده‌رک، مئهر، آناهیت، و ائرتراقنا کیمی قدیم تانری‌لارین معبدلرینی داغیتدیرمیش‌دیر. اهمنی شاه‌لاری زردوشتون ایره‌لی سوردوگو تک‌آللاه‌لی‌لیق ایدئیاسینی قبول ائدیر، لاکین اونون تعلیمی‌نین دئموکراتیک جهت‌لرینی، اکین‌چی و مال‌دارلارین حیات‌لاری‌نین مادی جهت‌دن یاخشیلاشدیریلماسینا خیدمت ائدن جهت‌لری رد ائدیردی‌لر. اون‌لار زردوشتو دینین پیغمبری کیمی رد ائده‌رک، اؤزلرینی "بؤیوک حؤکمدار" و "دینی لیدئر" اعلان ائدیردی‌لر. لاکین بوبۇ دینه یالنیز شاه سارای‌لاری، عمبدلر و قول‌دارلار عیبادت ائدیردی. خالق ایسه همیشه‌کی کیمی، زردوشت‌دن اوول‌کی دینی اعتیقادلارینا صادیق قالمیشدی. اودور کی، اهمنی شاه‌لاری I آرتاکسئرکس (ائ.ا. 462 – 424) و II دارا (ائ.ا. 424 – 405) زردوشت‌دن اوول‌کی دینی عقیده‌لری برپا ائتمه‌یه، قانونی‌لشدیرمه‌یه مجبور اولدولار. دینین بوبۇ اوچونجو دؤورونده آهورا-مازدا ایله یاناشی میترا (مئهر) و آناهیت کیمی قدیم تانری و تانریچالارا دا اطاعت گؤستریلیردی. بوبۇ یئنی‌لمیش کؤهنه تانری‌لار "یازات" آدی ایله یاد ائدیلمه‌یه باشلامیشدی.
 
دینین بوبۇ اوچونجو دؤورونده آتش‌پرست‌لر اؤزلرینی "مازدایاسنا" و "زردوشتی‌لر" آدلان‌دیریردی‌لار. بوبۇ اصل زردوشت دینی دئییلدی، سونراکیسوْنراکی دؤورلرین قاریشیق، سینکرئتیک بیر دینی ایدی. "مازدایاسنا" قدیم دئوالاری (طایفا تانری‌لارینی) لعنت‌له‌ییر، "یازات‌لارا" دوعا ائدیردی. اصلینده ایسه اون‌لار هر ایکی‌سی دینی ماهییت اعتباری‌له عینی بیر شئی ایدی.
 
بو دؤورده (ائ.ا. 440-جی ایله یاخین) ایلک دفعه مازدایست سالنامه‌سی قئیده آلیندی و مازدایست‌لر طرفین‌دن آوئستا جیددی رئداکته ائدیلدی. بوبۇ آوئستا دؤورون و حاکیم سولاله اهمنی‌لرین طلبینه اویغون اولاراق زردوشت مونوتئیزمی ایله اون‌دان اوولکی پولیتئیزمی بیرلشدیرمیش اولدو. بئله‌لیک‌له قدیم تانری‌لارین – "آلتی موقدده‌سین" (فارسجا آمئشا ایسپئنتا) کئچمیش حوقوق‌لاری برپا ائدیلدیگین‌دن مئهر، آناهیت، تیشتریا، رتیش، وئرتراقنا و هوما کیمی قدیم تانری‌لارین حوقوق‌لاری رسمیلشدیریلدی.
 
== میدیا مدنییتی ==
میدیانین اؤزونه‌مخصوص مدنییت‌ی اولموش‌دوراوْلموش‌دور. سونرادانسوْنرادان مادای‌لار دیگر آذربایجان طایفالاری ایله ائتنوکونسولیداسیا اولوندوغون‌دان اون‌لارین مدنییت‌ی‌ده آذربایجان اراضی‌سین دکی دیگر تورک طایفالاری‌نین مدنییت‌ی ایله قاریشمیش و واحید آذربایجان مدنییت‌ینی فورمالاشدیرمیش‌دیر.
 
مؤوجودلوغونون قیساموددت‌لی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی آذربایجانین حودودلارین‌دان خئیلی اوزاق‌دا اولاناوْلان چوخسای‌لی طایفالارا و خالق‌لارا تأثیر ائتمیش‏، یاخین دوغونون مدنی و دینی مرکزینه چئوریلمیش‏دی. ایسترابون یازیردی کی، مادای‌لار ائرمنی‌لرین و داها اؤنجه فارس‌لارین، اون‌لارین حؤکمدارلاری‌نین و آسیادا حؤکمدارلیق عادت‌لری‌نین بانی‌لری‌دیر. شوبهه‌سیزدیر کی، مادا دؤورو گونئی آذربایجان طایفالارینین تاریخینده موهوم نایلیت‌لر و موختلیف دیی‏شیک‌لیک‌لر زامانی اولموش‌دوراوْلموش‌دور. ایران و گونئی آذربایجان ساکین‌لری‌نین دینی حیاتیندا مادا ماق‌لاری‌نین رولو خوصوصیله بؤیوک ایدی.
 
گونئی آذربایجان اهالی‌سی‌نین مدنییت‌ی و دینی گؤروش‌لری بیر چوخ قونشو خالق‌لارین مدنییت‌ی ایله قارشی‌لیق‌لی علاقه‌ده اینکیشاف ائدیردی. ایران‌دیل‌لی طایفالار بوبۇ اراضی‌یه گلیش‌لری زامانی سؤزسوز کی، اؤز مدنییت‌لرینی ده گتیرمیش‏دی‌لر. لاکین اون‌لار مدنی اینکیشاف جهت‌دن یئرلی تورک طایفالار – مادای‌لار و دیگرلرین‌دن آشاغی اولدوق‌لارین‌دان او قدر ده بؤیوک تأثیر گؤستره بیلمه‌میش، عکسینه اؤزلری مادای‌لاردان بیر چوخ مدنی کئیفیت‌لری منیمسمیش‏دی‌لر. اون‌لار آبوریگئن‌لردن بیر چوخ جهت‌لری، خصوصیله ائرکن مادا گئییمینی اخز ائتدی‌لر. بیزه آ‏‏سسور رئلیئف‌لرین‌دن معلوم اولاناوْلان همین گئییم لولوبی‌لرین گئییمی اساسندا یارانمیش‌دی. مادا پارچالاری حاققیندا دا بون‌لاری دئمک لازیم‌دیر. دوزدور، سونرالارسوْنرالار مادالی‌لاردا با‏شقا گئییم میدانا گلدی؛ مادای‌لار سونرالارسوْنرالار پئرسئپول رئلیئف‌لرینده همین گئییم‌له عکس اولونمو‏ش‌لار. گؤرونور، اسکی گئییم یالنیز آذربایجانین خزرساحیلی اراضی‌لرینده یا‏شایان کاسپی‌لرده قالمیشدی. مادا پارچالاری و گئییمی بوتون قدیم دونیا میقیاسیندا مشهورلاشمیش‌دی. آریستوفانین "قورباغالار" اثرینده دئییلیر کی، مادا پارچالاریندا آت-خوروز، کئچی-مارال و با‏قا فانتاستیک حئیوان‌لار تصویر ائدیلیردی. مادا خلامیدالاری (بورونجک‌لری) بوتون یاخین دوغودا گئنیش‏ یاییلمیشدی.
 
مادای‌لارین مادی مدنیتی حاققیندا مادا قالالارینین عکس اولوندوغو آسسور تصویرلری، مادا پایتاختی ائکباتان زوناسیندا، بابا-جانتپه‌ده و نو‏شی-جانتپه‌ده آرخئولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده الده اولونمو‏ش دلیل‌لر اساسیندا موحاکیمه یوروتمک مومکون اولمو‏ش‌دور.
 
مادا مدنییت‌ی‌نین داها ائرکن عابیده‌لری لوریستاندا، مهور "لوریستان تونج‌لاری" زوناسیدا آ‏شکارا چیخاریلمیش‌دیر. مؤوضولاری‌نین بیر قیسمی آ‏شکار شکیلده آوئستا منشالی اولاناوْلان لوریستان تونج‌لاری اصیل مادا مدنییت‌ی و اینجه‌صنعتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی و اینکیشافیدا موستثنا درجه‌ده موهوم رول اوینامیش‌دیر.
 
=== یازی ===
میدیا شهرلرینده آرخئولوژی قازینتی‌لار آپاریلمادیغین‌دان، میدیانین یازی‌لی عابیده‌لری هله الده ائدیلمه‌میش‌دیر. میدیا پئرسیا سرحددینده تاپیلمیش I دارانین قایا اوستون‌دکی یازی‌لاریندا دا قدیم پئرسیا و ایلام متن‌لری اولدوغو حال‌دا، میدیا یازی‌لاری یوخ‌دور. بوبۇ چاتیشمازلیق موتخصص‌لر طرفین‌دن اونون‌لا ایضاح ائدیلیر کی، مادای‌لار هم ایلام، هم ده فارس دیلینی بیلیردی‌لر.
 
تدقیقات‌چی‌لار گومان ائدیرلر کی، ائ.ا. VII عصردن اورتااوْرتا و دوغو میدیادا میخی خط‌لی یازی‌لاردان ایستیفاده ائتمیش‌دیر. آسسور یازی‌لارینا اساساً معیین ائدیلمیش‌دیر کی، ائ.ا. VIII عصرین سون‌لاریندا ماننا حؤکمدارلاری دا میخی خط‌لی یازی‌لاردان ایستیفاده ائتمیش‌لر. بوبۇ زامان میدیادا هئروقلیف یازی‌لاری دا ایشلدیلیردی. زئیوییه‌دن تاپیلمیش گوموش سینی‌نین اوستون‌دکی یازی‌لار بونو ثوبوت ائدیر. معیین ائدیلمیش‌دیر کی، قدیم پارس‌لار (فارس‌لار) اؤز میخی خط‌لی یازی‌لارینی مادای‌لاردان آلمیش‌لار.
 
=== ائتنوقرافیک خصوصیت‌لر ===
 
[[File:Persepolis Apadana noerdliche Treppe Detail.jpg|left|180px|thumb|[[پرسپولیس|پرسپولدا]] سنّتی گئییمده اولان [[ماد]]ایلارینمادایلارین تصویری]]
مادای‌لارین بیر سیرا ائتنوقرافیک خوصوصیت‌لرینی، گئییم و بزک فورمالارینی، سیلاح و نقلیات واسیطه‌لرینی، ایستئحسال آلت‌لری و دینی آیین‌لرینی، اکین‌چی و دؤیوش‌چو، اعیان و کاهین (ماق-مغ-موغ) صورت‌لرینی اؤیرنمک اوچون تکجه میدیا اراضی‌سینده دئییل، همچینین قونشو اؤلکه‌لرین اراضی‌لرین‌دکی عابیده‌لر ده تدقیقاتا جلب ائدیلمیش‌دیر. بئله عابیده‌لره میثال اولاراق آسسور و تختی-جمشید قابارتی‌لارینی، تصویرلی مؤهورلری و دیگر آرخئولوژی تاپینتی‌لاری گؤسترمک مومکون‌دور.
 
ائ.ا. VII عصره عایید اولاناوْلان نینئواداکی بیر آسسور قابارتی‌سیندا مادای‌لارین زورلا کؤچورولمه‌سی تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوبۇ تصویرده فیقورلار بیر سیرادا چکیلمیش‌دیر. سیرانین اولینده و سونوندا میدیا کیشی‌لری، اورتاسیندا ایسه، میدیا قادین‌لاری و اوشاق‌لار گئدیرلر.اوچ آسسور اگری بون‌لاری موشاییعت ائدیر. فیقورلارین آیاق و ال وضعیت‌لری اون‌لارین حرکت‌ده اولدوق‌لارینی، دوز یول و ایری خط بویو یوخاری‌دان آشاغی‌یا دوغرو ایستیقامتلندیگی اوچون آدام‌لارین حرکتینی داها دا سورعتلندیرمیش‌دیر. بوبۇ قابارتی میدیانین اوشاق، قادین و کیشی‌لری‌نین اوزون گئییم‌لری، ساچ‌لاری و س. حاقیندا تصووور یارادیر. تصویردکی کیشی‌لرین پاخلاوایا بنزر ناخیش‌لارلا بزدیلمیش گئییم‌لری، اؤن طرف‌دن اوزون باغلا باغلانمیش اوزون‌بوغاز آیاق‌قابی‌لاری اولدوغو گؤرونور. ساچ و ساققال‌لارینا اساساً میدیا کیشی‌لری‌نین صورت‌لرینی دیگر آسسور قابارتی‌لاریندا دا آسان‌لیقلا تانیماق اولور.
 
ائ.ا. VIII عصرین سونونا عایید اولاناوْلان دور-شارروکین‌دکی آسسور قابارتی‌لاری‌نین بیرینده نیزه ایله سیلاح‌لانمیش و آرابایا قوشولاجاق ایکی آتی آپاران میدیا دؤیوش‌چولری گؤستریلمیش‌دیر. اونلار دا عنعنوي میدیا گئییمینده‌دیر.
 
ائ.ا. V عصره عایید تختی-جمشید قابارتی‌لارین‌دان بیرینده، مادای‌لارین قوشا آت قوشولموش دؤیوش آراباسی گؤستریلیر. بوبۇ تصویر اوول‌کی قابارتینی تاماملاییب تدقیقات‌چی‌لارا مادای‌لارین قوشقو قایداسی حاقیندا معلومات وئرمیش‌دیر.
 
ائ.ا. V عصرده یارادیلمیش بیر تختی-جمشید قابارتی‌سیندا میدیا پادیشاهی‌نین نؤکرلری – قول‌لاری تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوردا میدیالی‌لارین باشقا گئییم فورماسی (موتخصصیص‌لر بوبۇ گئییمی میدیا زادگان‌لارینا عایید ائدیرلر) تصویر ائدیلمیش‌دیر. بئله میدیا گئییم‌لی فیقورلارا تختی-جمشید قابارتی‌لاری‌نین بیر چوخ یئرینده راست گلمک مومکون‌دور. لاکین اون‌لاردان اؤز دقیق و آیدین تصویری ایله ان چوخ دیققت چکنی یاناشی دایانمیش اوچ مادایین تصویری اولاناوْلان قابارتی‌دیر. اون‌لاردان اورتادا دایانان اینسانین پالتار فورماسی آسسور قابارتی‌لاریندا و تختی-جمشیددکی بیر چوخ مادای تصویرلری ایله عینییت تشکیل ائدیر. کنارداکی ایکی اینسانین گئییی و سیلاح‌لاری ایسه میدیا وارلی‌لاری‌نین صورتینی عکس ائتدیرن باشقا بیر تختی-جمشید قابارتی‌سی ایله عینییت تشکیل ائدیر.
 
میدیا دین خادیم‌لری‌نین، کاهین‌لرین–ماق‌لارین دا صورت‌لری ائ.ا. V عصره عایید اولاناوْلان تختی-جمشید قابارتی‌لاریندا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر. بوبۇ قابارتی‌لاردا میدیا ماق‌لاری‌نین گئییم فورمالاری و کئچیرمیش اولدوق‌لاری بیر نئچه دینی آیین تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوبۇ باخیم‌دان ایکی تختی-جمشید قابارتی‌سی دیققت‌ی جلب ائدیر. اونلاردان بیرینده کئچی بالاسینی قولتوغونا ووراراق قوربان (نذیر) وئرمه‌یه آپاران گنج بیر میدیالی‌نین تصویری وئریلمیش‌دیر. İ. م. دیاکونوف بئله حساب ائدیر کی، بوبۇ قابارتی‌دا کئچی بالاسینی قوربان وئرمه‌یه آپاران ماقین صورتی وئریلمیش‌دیر. تصویرده ماقین باش گئییمی آیدین گؤرونور. بوبۇ باش‌لیغی ماقین آغزینی باغلایان قولاق‌لیغی آوئستا قانون‌لارینا اویغون شکیلده‌دیر. لاکین بوبۇ تصویرده ماقین ییغجام، دار و قیسا گئییمی اونو میدیا سردابه‌سی اولاناوْلان قیزقاپان سردابه‌سی و باشقا تختی-جمشید قابارتی‌لاریندا اولاناوْلان ماق صورت‌لرین‌دن فرق‌لندیریر. اونا گؤره ده بعضی تدقیقات‌چی‌لار بوبۇ تصویرده ماقین اؤزونون یوخ، اود معبددی‌نین کیچیک خیدمت‌چی‌لرین‌دن بیری‌نین – کاهین کؤمک‌چی‌سی‌نین تصویر ائدیلدیگینی گومان ائدیرلر
 
ایکینجی تختی-جمشید قابارتی‌سیندا ایسه موقددس هوما ایچکی‌سی اولاناوْلان قابی آپاران ماق‌لار تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوبۇ تصویردکی ماق اوز سارغی‌سی و یونگول آیاق‌قابی‌لاری ایله اوول‌کی قابارتی‌دا اولاناوْلان کاهین کؤمک‌چی‌سینی خاطیرلاتسا دا، اوزون تپه‌لی باش‌لیغی و گئن-بول، دبدبه‌لی پالتاری ایله اوندان فرق‌لنیب قیزقاپان سردابه‌سین‌دکی ماقا داها چوخ اوخشاییر. ماقین الینده توتدوغو هوما ایچکی‌سی‌نین قابی قاپاق‌لی‌دیر. هوما ایچکی‌سینی قاپاق‌لی قاب‌لاردا اونا گؤره ساخلاییردی‌لار کی، بوبۇ ایچکی‌یه بدخواه، ناتمیز روح‌لار داخیل اولوب،اوْلوب، اونون پاک‌لیغینا، صاف‌لیغینا خیلل گتیرمه‌سین. هوما ایچکی‌سی عادتن سلیندریک گیل قاب‌لاردا ساخلانیردی. موتخصصیص‌لر بوبۇ صورتین اصل ماق صورتی اولدوغو قناعتینده‌دیرلر.
 
اود معبدی خیدمت‌چی‌لری‌نین بوبۇ ایکی صورتی رئالیستیک اوسلوب‌دا و اوستالیق‌لا حاضیرلانمیش‌دیر. هر ایکی تصویردن معلوم اولور کی، کاهین‌لر قیسا یونگول آیاق‌قابی‌لار (چاریق) گئیرمیش‌لر. ائ.ا. IV عصره عایید اولان، اورتااوْرتا آسیانین آمو-دریا دفینه‌سین‌دن تاپیلمیش ماقین گوموش هئیکل‌جیگی ده اوول‌کی قابارتی‌لارداکی مووافیق سورعت‌لرله عینی‌دیر. بوبۇ هئیکل‌جیک‌ده‌ده ماق، آغزی اؤرتوک‌لو، اوزون باش‌لیق‌دا، گئن و اوزون اباد، یونگول آیاق‌قابی‌لاردا و بئلی‌باغلی تصویر ائدیلمیش‌دیر. فرق‌لندیریجی جهت اودور کی، بورادا ماقین قیچ‌لاری خوصوصی دولاق ایله سارینمیش‌دیر. اود معبدی خیدمت‌چی‌لری‌نین بوبۇ اوچ صورتین‌دن معلوم اولور کی، اون‌لارین گئییم فورماسین‌داکی اساس علامت‌لردن بیری ده بئل‌باغی ایمیش.
 
İ. م. دیاکونوو تختی-جمشیددکی قابارتی فیقورلاری‌نین آلچاق‌بوی‌لو یارادیلماسی‌نی میدیا هئیکل‌تراش‌لیق عنعنه‌لری ایله علاقه‌لندیریر. او، گؤستریر کی، بوبۇ تصویرلر میدیا عنعنه‌لری اساسیندا یارادیلمیش‌دیر.
 
"چوخ قدیم میدیا قایالاریندا آلچاق‌بوی‌لو اینسان فیقورلاری‌نین قابارتی‌لارینی یاراتمیش میدیا اوستالاری‌نین خلف‌لری، تختی-جمشیدده ایشله‌ییرکن، اؤز اجدادلاری‌نین یارادیجی‌لیق عنعنه‌لرینه صادیق قالمیش‌لار."
خط ۲۸۳:
ائ.ا. VII – IV عصرلره عایید سلیندریک فورمالی مؤهورلرین تصویرلرینده میدیا دؤیوش‌چولری‌نین سیلاح‌لاری، گئییم‌لری و دؤیوش وردیش‌لری ایله باغلی ماراق‌لی معلومات‌لار قورونوب ساخلانمیش‌دیر. ائ.ا. VII-VI عصرلره عایید بیر ایلام مؤهورونده آریازانت آدلی میدیا طایفاسی‌نین آتلی دؤیوش‌چوسو تصویر ائدیلمیش‌دیر. دینامیک کومپوزیسیادا تصویر ائدیلمیش و چاپان آتین اوستونده دوشمنه قارشی هوجوما کئچمیش دؤیوش‌چو نیزه ایله ضربه ائندیرمه‌یه حاضیرلاشمیش‌دیر. دؤیوش‌چونون ایکینجی سلاحی اوخ و کامان‌دان عبارت‌دیر.
 
ائ.ا. V – V عصرلره عایید اولاناوْلان باشقا بیر مؤهورده ایسه میدیا دؤیوش‌چولری‌نین ایسکیف‌لرله ووروشماسی تصویر ائدیلمیش‌دیر. بورادا سول طرف‌ده میدیا پیادا قوشون‌لاری‌نینقوْشون‌لاری‌نین عسگرلری، ساغ طرف‌ده ایسه ایسکیف دؤیوش‌چولری گؤرونور. میدیالی‌لار اوخ و کامان‌لا سیلاحلانمیش، عادی گئییم اوستون‌دن، سینه‌لری‌نی دوشمن ضربه‌لرین‌دن قورویان زیرئه‌لی(زره) بیر کؤینک گئیمیش‌لر. قابارتی‌لاردا اولدوغو کیمی، بوردا دا دؤیوش‌چولر یان طرف‌دن حرکتده تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوبۇ اثرده میدیا دؤیوش‌چولری‌نین حاکیم مؤوقئعییت‌ی خوصوصی‌له دیققت‌ی جلب ائدیر. مؤهورلرده میدیا پیادا عسگرلری‌نین یونان پیادا دؤیوش‌چولری ایله ووروشماسینی عکس ائتدیرن تصویرلرده واردیر. اون‌لاردان ائ.ا. V عصره عایید اولاناوْلان ایکی مؤهور تصویری معلوم‌دور. بیرینجی تصویرده یونگول سیلاحلانمیش و اوریژینال دؤیوش پالتاری گئیمیش میدیا عسگری‌نین یونان دؤیوش‌چوسو ایله ووروشماسی تصویر ائدیلمیش‌دیر. ایکینجی تصویرده ایسه عنعنوی دؤیوش پالتاری گئیمیش، کامان و نیزه ایله سیلاحلانمیش میدیا عسگری‌نین یونان دؤیوش‌چوسونو اؤزونه تابع ائتمه‌سی، آیاق‌لاری آلتینا سالیب آمان دیلمه‌یه مجبور ائتمه‌سی گؤستریلمیش‌دیر. هئرودوت گؤستریر کی، اهمنی دؤیوش‌چولری اؤز گئییم فورمالاری و سیلاح‌لارینی مادای‌لاردان گؤتورموش‌لر.
 
== اینجه‌صنعت (هونر-هنر) ==
میدیا اینجه‌صنعت‌ه قدیم دینی اینانج‌لارلا بیرلیک‌ده آوئستا ایدئیالاری دا جیددی تأثیر گؤسترمیش‌دیر. میدیا دؤورونه عایید اثرلرین تصویر موتیولری بوبۇ فیکری تصدیق ائدیر.
 
میدیانین اساس رایون‌لاریندا (گونئی آذربایجان‌دا) آرخئولوژی قازینتی ایش‌لری آپاریلمادیغین‌دان میدیا اینجه‌صنعت‌ی، یالنیز اونون اطراف رایون‌لاری‌نین آرخئولوژی ماتئریال‌لاری اساسیندا اؤیرنیلمک‌ده‌دیر.
 
فیرانسا، آبش و سون دؤورلرده ایران آرخئولوق‌لاری‌نین دامغان یاخینلیغین‌داکی تپه‌یسار، کاشان یاخنلیغین‌داکی تپه‌سیالک، نهاوند یاخینلیغین‌داکی تپگیان، اورمیا یاخینلیغین‌داکی گؤی‌تپه، حسن‌لی و زئیوییه‌ده تاپدیق‌لاری قدیم صنعت اثرلری میدیا اینجه‌صنعت‌ی حاقیندا معیین تصووورون یارانماسینا ایمکان وئرمیش‌دیر. همین اثرلرین اکثر حال‌لاردا داها قدیم دؤوره عایید اولماسی ایسه، میدیا طایفالاری نین هانسی مدنی بازا اوزرینده تشککول تاپماسینی گؤسترمک‌ده‌دیر. دیگر قدیم عابیده‌لر ایسه ائ.ا. I مین‌ایل‌لیگین باشلانغیجینا (ائ.ا. X – VIII عصرلره)، ان قدیم آذربایجان دؤولت‌لری‌نین مؤوجود اولدوغو دؤوره عایید ائدیلدیگین‌دن، میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نی اؤیرنمه‌یه داها چوخ کؤمک ائدیر.
 
قدیم ماننا و میدیا طایفالاری همیشه یاخین سیاسی، اقتصادی و مدنی علاقه‌ده اولموش‌لاراوْلموش‌لار. ماننا میدیایا تابع اولدوق‌دان سونراسوْنرا بوبۇ مدنی یاخین‌لیق عومومی بدیعی اینکیشاف پرینسیپ‌لرینه اساسلانمیش، داها دا مؤحکملنمیش‌دیر. میدیا صنعت‌کارلاری بیر چوخ ساحه‌لرده، ماننا اوستالاری‌نین صنعت عنعنه‌لرینی داوام و اینکیشاف ائتدیرمیش‌لر.
 
میدیانین اوجقار رایون‌لاریندا آپاریلمیش آرخئولوژی قازینتی‌لار و تدقیقات‌لار بیر سیرا گؤرکم‌لی صنعت اثرلرینی آشکار ائتمیش‌دیر. تدقیقات‌چی‌لارین فیکیرلرینه گؤره، بوبۇ اثرلره اساساً دئمک اولار کی، میدیادا دولوس‌چولوق (كوزه‌گرچيليك)، بدیعی مئتال کیمی دئکوراتیو تطبیقی صنعت‌لر و هئیک‌لتراش‌لیق اینکیشاف ائتمیش‌دیر.
 
=== دئکوراتیو صنعت‌لر (تزییني هونرلر) ===
 
ایلکین دولوس‌چولوق صنعت‌ی‌نین ان قدیم نومونه‌لری تپه‌سیالک‌دان تاپیلمیش‌دیر. اونلار ائ.ا. 4200 – 340-جی ایل‌لرده، ائنئولیت دؤورونده یارادیلمیش‌دیر. بوبۇ بویالی گیل قاب‌لارین پلاستیک فورمالاری چوخ مورککب اورنامئنتال بزک‌لری اولدوقجا رنگارنگ‌دیر. دولوس‌چولوق ممولات‌لاری (افزارلاري) آچیق رنگ‌لی (آغ، ساری، چهرایی) اولدوغو اوچون، اون‌لارین اوزرینه قهوه‌یی، قارا بویالارلا چکیلمیش ناخیش‌لار یاخشی گؤرونور. ناخیش‌لار هنده‌سی، نباتی و حئیوانی اورنامئنت‌لردن (زينت‌لردن) ترتیب ائدیلمیش‌دیر. اون‌لارین ان ساده‌لری آغزی گئن، گؤوده‌سی ایسه سلیندریک فورمادا اولاناوْلان گیل قاب‌لاردیر. بئله کیچیک حجم‌لی سو قاب‌لاری دالغاواری، دامارلارا بؤلونموش اوچ‌بوجاق، پاخلاوا، آغاج شکیل‌لی و س. ناخیش‌لارلا بزدیلمیش‌دیر.
 
بیر چوخ قاب‌لارین گؤوده‌سی یوخاری گئتدیکجه دارالدیغی کیمی، اون‌لارین آلت حیصصه‌لری ده آشاغی گئتدیکجه دارالدیلمیش و بئله‌لیک‌له اون‌لار بیکونیک بیر شکیل آلمیش‌دیر. اوتوراجاق‌لارین کونوسواری یارادیلماسی ممولات‌لارین پلاستیک گؤزل‌لیگینی آرتیرمیش‌دیر. بوبۇ بدیعی تأثیری داها دا قووت‌لندیرمک اوچون اوستالار، گؤوده‌سی بیکونیک شکیلده حاضیرلانمیش قاب‌لاری، داییروی اوتوراجاغی اولاناوْلان سیلیندریک دایاق اوزرینده حاضیرلاییردی‌لار. بعضن سلیندریک فورمالی قاب‌لارین آشاغی اوتوراجاق حیصصه‌سی ده تخمینن بوبۇ طرزده حاضیرلانیردی. بوبۇ قاب‌لارین یوخاری حیصصه‌سی ریتمیک شکیل‌ده وئریلمیش اوفوقی و دالغاواری خط‌لرله، قوش و کئچی رسم‌لری ایله، شاه‌مات تیپ‌لی ناخیش‌لار و س. اورنامئنت موتیولری ایله بزدیلمیش‌دیر. بئله دئکوراتیو واسیطه‌لر کئرامیک ممولات‌لارین پلاستیک گؤزل‌لیگینی گؤزه چارپدیرماغا، اورتایا چیخارماغا یاخشی خیدمت ائدیر.
 
بو دؤورون دولوس‌چولاری هم پلاستیک فورمالار، هم ده دئکوراتو ناخیش‌لار ساحه‌سینده زنگین بدیعی ایرث قویوب گئتمیش‌لر. بونا میثال اولاراق ائ.ا. III مین‌ایل‌لیک‌ده تپسیالکدا و ائ.ا. II مین‌ایل‌لیک‌ده تپگیاندا حاضیرلانمیش بویالی گیل قاب‌لاری گؤسترمک اولار. تپسیالک اوستالاری‌نین بوبۇ دولوس‌چولوق مکتبی سونراکیسوْنراکی دؤورلرده میدیا بدیعی کئرامیکاسینا گوج‌لو تأثیر گؤسترمیش‌دیر. بیر قایدا اولاراق میدیا دولوس ممولات‌لاری یئرلی، قدیم دولوس‌چولوق عنعنه‌لری اساسیندا یارادیلیردی. اون‌لاردا اولاناوْلان پلاستیک فورمالارین آهنگدارلیغی، تصویر و اورنامئنت موتیولری‌نین ریتمیک دوزولوشو ائنئولیت دؤورو اوستالاری‌نین کشفی‌نین نتیجه‌سی‌دیر.
 
میدیانین قوزئی-باتی رایونون‌داکی نهاوندده تاپیلمیش تونج دؤورونه (ائ.ا. II مینیل‌لیک) عایید تک‌قولپ سلیندریک فورمالی گیل قابین اوستونده فانتاستیک بیر حئیوان تصویر ائدیلمیش‌دیر. قانادلی، تک‌بوینوزلو، ایلان قویروق‌لو، شیر بنزر بوبۇ حئیوان، تدقیقاتی‌لارین فیکرینجه شر تانری‌سی، اؤلولر دونیاسی‌نین پادیشاهی ساییلان اهریمانین سیمبولیک تصویری‌دیر. اهریمانین تخمینن بوبۇ تیپ‌لی، لاکین قانادسیز تصویرینه گده‌به‌ی رایونون‌دان تاپیلمیش میدیا دؤورونه عایید تونج کمرین اوستون‌دکی تصویرلی یازیدا دا راست گلینمیش‌دیر.
 
ائ.ا. XII – X عصرلره عایید تپسیالک دولوس‌چولاری پلاستیک فورما و دئکوراتیو ناخیش ساحه‌سین‌دکی آختاریش‌لاری‌نی داوام ائتدیره‌رک بیر سیرا یئنی کئرامیکا نومونه‌لری یاراتمیش‌لار. اون‌لارین ایچینده بئلین‌دن سیزیلمیش سیلیندر شکیل‌لی قاب‌لار، گؤوده‌سی کوروی شکیل‌لی، کیچیک حجم‌لی اوستو شاه‌مات ناخیش‌لی بویالی قاب‌لار و اوچایاق‌لی تک‌قولپ کئرامیک ممولات‌لار دیققت‌ی جلب ائدیر. کیچیک‌حجم‌لی، آلچاق داییروی اوتوراجاغی و گئنیش آغزی اولاناوْلان بوبۇ تک‌قولپ بویالی قاب‌لار کوتله‌وی شکیلده حاضیرلانیرمیش. اون‌لارین اوستو یاناکی چکیلمیش دوز خط‌لر، داما-داما ناخیش‌لار، گونشین رمزی تصویرلری و س. ایله بزدیلیردی. بوبۇ جور دولوس‌چولوق ممولات‌لار معیشت‌ده گئنیش ایشلدیلیردی.
{{Filelər albomu
| istiqamət = şaquli
خط ۳۲۰:
| alt_yazı=center
}}
دینی مراسیم‌لرده ایستیفاده ائتمک اوچون تپسیالک اوستالاری موختلیف فورمالی جام‌لار حاضیرلاییردی‌لار. اون‌لارین آلچاق اوتوراجاق‌لی گئنیش آغیزلی، اوزون آخیجی‌لی و سیلیندریک هون‌دور دایاق‌لی، تک‌قولپ فورمالاری زوومورفیک پلاستیک صورت‌لرله تجهیز ائدیلیردی. بوبۇ جام‌لارین آغزیندا اؤکوز، قویون و مارال باش‌لارینی آندیران فیقورلار قویولوردو. بوبۇ جور قاب‌لاردان خئییر و برکت آیین‌لرینده ایستیفاده ائدیلیردی. بوبۇ دؤورده بئله ریتون‌لاری تپگیان دولوس‌چولاری دا حاضیرلاییردی. تپسیالک اوستالاری داها ساده فورمالی، اوچایاق‌لی و کیچیک حجم‌لی قاب‌لار دا حاضیرلاییردلار.
 
ائ.ا. I مین‌ایللیگین اولینده (ائ.ا. X – VIII عصرلر) قدیم دولوس‌چولوق عنعنه‌لرینه صادیق قالان میدیا اوستالاری یئنی-یئنی پلاستیک فورمالار و دئکوراتیو واسیطه‌لر کشف ائدیردی‌لر. لولئیین‌لی میدیا قاب‌لاری‌نین اورتایا چیخماسی‌دا بوبۇ دؤوره تصادف ائدیر. بوبۇ لولئیین‌لر قاب‌لارین آغزینا بیتیشیک شکیل‌ده حاضیرلانیردی. بئله قاب‌لارین داها ساده بزک‌لی نومونه‌لری میدیانین باتی سرحددینده – روواندوزدا، اون‌لارن داها مورککب فورمالاری ایسه تپسیالکدا حاضرلانیردی.
 
تپسیالکدا بئله قاب‌لارین اوچ تیپی یارادیلمیش‌دیر. اون‌لارین لولئیین‌لری بعضن شاقولی و بعضن ده اوفوقی وضعییت‌ده اولوردو. اوچونجو حال‌دا ایسه اوفوقی وضعییت‌لی لولئیین قابین آغزین‌دان آرالی حالدا حاض‍یرلانیردی. بوبۇ قاب‌لار اکثر حال‌دا، گونش‌ین سیمبولیک تصویری و دوزبوجاق‌لی شاه‌مات لؤوحه‌سی رسم‌لری‌له بزدیلیردی. موتخصصیص‌لر بوبۇ قاب‌لارین دینی-سئحرکار کاراکتئرلی مراسیم‌لر اوچون حاضیرلانیردی.
 
تپسیالکدا حاضیرلانمیش بوبۇ تیپ‌لی قاب‌لارین چوخونون اوستونده آت تصویری چکیلدیگین‌دن اون‌لارین گونش تانری‌سی میترایا (مئهره) اعتیقاد ائدن‌لره خیدمت ائتدیگی گومان ائدیلیر. بوبۇ قاب‌لارین ناخیش و تصویرلرینی آوئستانین میترایا حصر ائدیلمیش X یاشتیندا وئریلن معلومات‌لارا اساساً معیین‌لشدیرمک مومکون اولموش‌دوراوْلموش‌دور.
بئله قاب‌لاردان بیری‌نین اوستونده آت، اونون باشی اوستونده گونش، یوخاری‌دا ساغ طرف‌ده ایسه شاه‌مات لؤوحه‌سینه بنزر بیر دوزبوجاق‌لی رسم ائدیلمیش‌دیر. قابین لولئیینی‌نین اتک‌لری ایسه گونش‌ین ضیالارینی خاطیرلادان ناخیش‌لارلا بزنمیش‌دیر.
 
آوئستانین X یاشتیندا میترا "گئنیش اوتلاق‌لارا مالیک"، "سورو و اوشاق بخش ائدن"، "تورپاق‌لاری و آت‌لاری دوشمن‌دن قورویان" بیر قهرمان کیمی تصویر ائدیلیر. همین قابین قولپو آلتین‌داکی دوزبوجاق‌لی، چوخ گومان کی، میترانین حیمایه‌سینده اولاناوْلان "گئنیش اوتلاق‌لار"این تصویری‌دیر.
 
بو دؤورون (ائ.ا. X – VIII عصرلر) تپسیالک کئرامیکاسیندا نظره چارپان اوریژینال دولوس‌چولوق فورمالارین‌دان بیری ده، گیل قاب‌لاردا قولپ‌لارین شاقولی وضعییت‌ده حاضیرلانماسی ایدی. ائ.ا. X – VIII عصرلرده تپسیالک دولوس‌چولاری دولوس‌چولوق ممولات‌ی‌نین پلاستیک زنگین‌لیگینه خوصوصی اهمیت وئرمیش‌لر. بو دؤورون کئرامیک نومونه‌لرینده گؤوبه‌لر دوزبوجاق‌لی، کوروی، سیلیندر و س. شکیل‌لرده اولوب، چوخ زامان اوچ‌آیاق اوزرینده یئرلشدیریلیردی. قاب‌لارین بوغازلاری قصداً اوزادیلیر، اویما و قاباریق حالقالارلا بزدیلیردی. قاب‌لارین گؤوده‌لری هم رنگ‌لی ناخیش‌لار، هم ده قاباریق عونصورلرله دئکوراتیولشدیریلیردی.
خط ۳۳۸:
تک قولپ‌لو و قولپ‌سوز کوبوک‌لار زریف سیلوئته مالیک اولوردو. بو دؤورون تپگیان دولوس‌چولاری کوبوک‌لارین سیلوئتینده اساس‌لی ده‌ییشیک‌لیک‌لر ائده‌رک، اون‌لارین پلاستیک قورولوشونو داها دا مورککب‌لشدیرمیش، دئکوراتیو بزه‌یینه ایسه، یئنی، داها قاباریق عونصورلر علاوه ائتمیش‌لر. تپسیالک و تپگیان دولوس‌چولاری‌نین بو ناعیلییت‌لری بیر-بیرینه چوخ یاخین اولوب، عومومی بیر اینجه‌صنعت‌ین – میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نین ترکیب حیصصه‌لری‌دیر.
 
بو دؤوره تپسیالک دولوس‌چولاری دینی عقیده‌لرله باغ‌لی اولان چوخ‌لو زوومورف قاب‌لار حاضیرلامیش‌لار. اون‌لار قویون، قوش، اؤردک فیقورلاری فورماسیندادیر. بون‌دان باشقا بویالی کئرامیکادا اوزون سیلیندریک جام‌لارین و کونوسواری، اوزون آخیجی‌لی قاب‌لارین قولپ‌و اوستونده قوچ و مارال باش‌لاری‌نین فیقورو دا یارادیلیردی. اکثر حال‌لاردا بو زوومورف عونصورلر گئنیش‌آغیزلی، بویالی جام‌لارین گؤوده‌سینه یاپیشدیریلیردی. زوومورف فیقورلارین ایستیقامتی قاب‌لارین بعضن ایچینه، بعضن ده خاریجینه طرف یؤنلدیلیردی. بو "سئحرکار" فیقورلار قاب‌لارین ایچینی، گویا خاریجی "بدخواه تأثیرلردن قورویورموش. نادیر حال‌لاردا زوومورف موتیولری ایلان، کئچی و س. تصویرلر شکلینده، بویالی قاب‌لارین خاریجینده ده چکیردی‌لر. بوبۇ قاب‌لارین دئکوراتیو ترتیباتیندا ناخیش‌لارین رنگ کونتراس‌لیغینا، ریتمیک دوزولوشونه و دینامیک کومپوزیسیا قورولوشونا خوصوصی دیققت یئتیریلیردی.
 
بابیل-شومئر خالق‌لاری‌نین مدنی ناعیلییت‌لرین‌دن قیدالانمیش میدیا دولوس‌چولاری اوریژینال دولوس‌چولوق صنعتی یاراتماق‌لا، بوبۇ ساحه‌ده ایران یایلاسینا کؤچ ائتمیش فارس‌دیل‌لی خالق‌لارین ده مدنییت‌ینه بؤیوک تأثیر ائتمیش‌لر.
{{Filelər albomu
| istiqamət = şaquli
خط ۳۵۶:
| alt_yazı=center
}}
میدیا دؤورونده چوخ‌لو بدیعی اهمیتی اولاناوْلان مئتال اشیالارین یارادیلماسی مادای‌لارین بوبۇ ساحه‌ده ده گئنیش بیلیک و باجاریغا مالیک اولدوق‌لارینی ثوبوت ائدیر. لاکین میدیانین مرکزی شهرلرینده و بؤیوک یاشاییش یئرلرینده (ائکباتان، هیربه، راقا و س.) قازینتی و تدقیقات ایش‌لری آپاریلمادیغین‌دان، بئله اثرلر نادیر تاپینتی‌لار حساب ائدیلیر.
 
تپه‌یساردان ائ.ا. XX عصره عایید بیر حؤکمدار اساسی‌نین تونج باشی تاپیلمیش‌دیر. بوبۇ اسانین باشلیغیندا بویوندوروغا قویولموش یئر شوملایان ایکی اؤکوزله بیر اکین‌چی‌نین پلاستیک فیقورلاری سخئماتیک شکیلده تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوبۇ تونج فیقورلارا اساساً موتخصصیص‌لر گومان ائدیر کی، همین اسا سئحرکارلیق مقصدلرینه خیدمت ائتمیش‌دیر. اسا گومان کی، شاهین اولموش،اوْلموش، یا دا کی، طایفا باش‌چی‌لارین‌دان بیری اوندان اووسون مراسیم‌لری زامانی ایستیفاده ائتمیش‌دیر.
 
سینسیناتی اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان قیزیل بیر جامی تدقیقات‌چی هئلئن کانتور اینام‌لا میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نین ان ماراق‌لی نومونه‌لرین‌دن بیری ساییر. بوبۇ جامین اوزرین‌دکی شیش‌اوج‌لو هالمئت یارپاغی زئیوییه پالمئت‌لرینه، قوشا کلله‌لی داش کئچی‌لرین دوروش وضعییت‌ی ایسه اهمنی گوموش وازاسی اوستون‌دکی داش کئچی‌لرین تصویرینه چوخ اوخشاردیر.
 
تختی-جمشیدده دارانین (ائ.ا. 522 – 486) سارای املاکی‌نین ایچری‌سینده میدیا سرکرده‌سینه مخصوص قیزیل‌دان حاضیرلانمیش قیلینج قینی تاپیلمیش‌دیر.[168] بوبۇ قین اؤز زنگین بزک ترتیباتی ایله دؤورون عینی تیپ‌لی قیلینج قین‌لارین‌دان فرق‌لنیر. بوبۇ سیلاح قینی دؤیمه اوصولو ایله ایشلنمیش‌دیر. اونون اوستون‌دکی سارای خیدمت‌چی‌لری، حئیوان‌لار و پالما آغاج‌لاری‌نین تصویرلری بیر-بیرینه عکس ایستیقامت‌ده اولاناوْلان قروپ‌لاردا توپلانمیش‌دیر. هر قروپون فیقورلاری بیر جرگه‌ده و بیر حرکت ایستیقامتینده وئریلمیش‌دیر. ایکی "کئشیک‌چی شیر"این بالالالاری گئرییه دؤنموش حالدادیر. اون‌لاردان آشاغیدا آرخا آیاق‌لاری اوستونده دوز دایانمیش، باش‌لاری گئری دؤنموش کئچی‌لرین سیراسی قین بویونجا اوزانیر و فیقورلار گئتدیکجه کیچیلیر. قینین اوچ‌بوجاق فورمالی اوجو ایت تصویرلرینه بنزر ناخیش‌لارلا بزدیلمیش‌دیر.
 
میدیانین پایتاختی ائکباتان (همدان) شهرین‌دن تاپیلمیش ائ.ا. V عصره عایید اولاناوْلان قیزیل جام میدیا اوستالاری‌نین صنعت‌کارلیغی حاققیندا یاخشی تصووور اویادیر. قیزیل جامین کونوسواری گؤوده‌سینده ایشیق و کؤلگه لکه‌لرینی چوخالتماق و جامین دئکوراتیولیگینی آرتیرماق مقصدی ایله میدیالی اوستا اونون ساحه‌سینی کیچیک زولاق‌لارا پارچالامیش‌دیر. زولاق‌لارین هامی‌سیندا ریتمیک صورت‌ده تصویر ائدیلن آی‌پارا، اووال تراپئس شکیل‌لی چیخینتی‌لار جامین پلاستیک گؤزل‌لیگینی خئیلی آرتیرمیش‌دیر. تئهران اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان بوبۇ قیزیل جامین بوغازیندا اهمنی شاهی کسئرکسین (ائ.ا. 485 – 465) آدی ایله باغ‌لی اولاناوْلان یازی‌لار واردیر. بوبۇ یازی‌لار پارس، ایلام و بابیل دیل‌لرینده‌دیر.
=== هئیکل‌تراش‌لیق ===
میدیا هئیکل‌تراش‌لیغینی اؤیرنمک اوچون اساس منبع قایا اوستونده یارادیلمیش قاباریق تصویرلردیر. بئله قاباریق تصویرلر میدیا پادیشاه‌لاری‌نین قایا سردابه‌لرینده و بیسوتون قایالاریندا دا چاپیلمیش‌دیر.
 
میدیانین قایالاردا چاپیلمیش سردابه‌لری‌نین ان قدیمی کیرمانشاه‌دان گونئی‌ده، ساکاوند یاخینلیغیندادیر. بوبۇ سردابه‌ده قایانین ایچینده مئییت قویماق اوچون بیر تاخچا دا قازیلمیش‌دیر. اونون یوخاری حیصصه‌سینده اود قوربان‌گاهی، اونون اطرافیندا ایسه بیر بؤیوک و ایکی کیچیک قاباریق اینسان فیقورو چاپیلمیش‌دیر. تصویرلر کوبود و قئیری-پروپورسیونال‌دیر. اون‌لار تراکتووکالاری و حاضیرلانما تئخنولوگیالارینا گؤره لولوبی و ایلام قابارتی‌لارینی خاطیرلادیر. همین سردابه‌نین کیمه مخصوص اولماسی ایسه موباحیثه‌لی‌دیر .
 
کیرمانشاه‌لا همدان آراسیندا، صحنه دئییلن یئردکی قایا سردابه‌سی ایسه دؤرد دیوارلا قاپانمیش یاشاییش یئرینی خاطیرلادیر. اونون قاپی‌سی‌نین اوستونده قانادلی گونش لؤوحه‌سی قاباریغی یونولموش‌دور. بوبۇ تصویر موتیوی قدیم سومئرلرده گئنیش یاییلمیش ایشیق، گونش تانری‌سی‌نین سیمبولودور. سونراکیسوْنراکی دؤورده بوبۇ سیمبولو منیمسه‌ین پارس‌لار (فارس‌لار) اونا معیین ده‌ییشیک‌لیک‌لر ائده‌رک داهادا مورککب‌لشدیرمیشدی‌لر. اون‌لار بوبۇ گونش تصویرینه آهورا-مازدانین (هؤرموزون) فیقورونو دا علاوه ائتمیشدی‌لر. باشقا قایا سردابه‌لری کیمی بوبۇ سردابه ده آسما ائوی خاطیرلادیر. بوبۇ ایکی قایا سردابه‌سی‌نین ائ.ا. VII عصره عایید اولماسی گومان ائدیلیر .
 
سونراکیسوْنراکی میدیا قایا سردابه‌لرینه مثال اولاراق دوکانی داوود و قیزقاپان سردابه‌لرینی گؤسترمک اولار. هر ایکی سردابه ائ.ا. VI عصره عاییددیر .
 
دوکانی داوود سردابه‌سی همدان‌دان بابیلیستانا گئدن یولون اوستون‌دکی چاپیلمیش‌دیر. İ. م. دیاکونوف گومان ائدیر کی، بوبۇ سردابه میدیا حؤکمداری آستیاقین (ائ.ا. 584 – 550) سولئیمانیه یاخینلیغین‌داکی سورداش کندی‌نین یانیندا شهریزار دره‌سین‌دکی قایادا چاپیلمیش، قیزقاپان ایسه میدیا حؤکمداری کیاکسارین (ائ.ا. 625 – 584) سردابه‌سی‌دیر. بوبۇ قبیرلر قورولوشو اعتباری‌له ده بیر-بیرینه بنزییر
 
دوکانی داوود سردابه‌سی‌نین گیریش حیصصه‌سینده قاباریق ماق (موغ-مغ) فیقورو چاپیلمیش‌دیر. ماقین فیقورو قارشی‌سین‌داکی ساحه‌ده ایسه تصویر یوخ‌دور. بوبۇ حیصصه یا یاریمچیق، یا دا ایشلنمه‌میش قالمیش، و یا سونراسوْنرا کیمینسه طرفین‌دن سیلینمیش‌دیر. بوبۇ تصویرده ماق، اه‌ینینده اوزون کؤینک، باشیندا باش‌لیق، اوزونده سارغی، الینده بارئسما توتدوغو، ال‌لرینی ایره‌لییه اوزادیب دوعا اوخودوغو وضعیت‌ده یارادیلمیش‌دیر. ماق‌لارین بئله دوعا وضعیتی حاققیندا آوئستانین II کیتابی اولاناوْلان یاسنادا (29،5 و 50،8) معلومات واردیر . ماق‌لار بارسئما توتدوقدا، هوما ایچکی‌سی، یاخود اود قارشی‌سیندا اولارکن آغیزلارینی سارغی ایله ساریییردی‌لار کی، اؤز نفس‌لری ایله مقدس وارلیق‌لاری موردارلاماسین‌لار. بوبۇ تصویرده ده ماق الینده هوما ایچکی‌سی توتدوغو اوچون آغزی سارغی‌لی‌دیر.
 
قیزقاپان سردابه‌سی‌نین سوتون‌لاری پیلیاستر شکلینده‌دیر. پیلیاسترلارین آراسیندا تانری‌لارین سیمبول‌لاری قاباریق شکیل‌ده تصویر ائدیلمیش‌دیر.بورادا اوستونده دؤردقانادلی فیقور اولاناوْلان دایروی لؤوحه، آشاغی‌سیندا آی شکلی و اورتاسیندا اینسان فیقورو اولاناوْلان داییروی لؤوحه، اوستونده اولدوز، تصویر ائدیلمیش داییروی لؤوحه کیمی قاباریق تصویرلر یونولوب حاضیرلانمیش‌دیر.
 
ائ. هئرسفئلد بیرینجی و ایکینجی تصویرلری آهورا مازدا ایله میترانین سیمبول‌لاری حساب ائدیر. اوچونجو تصویر – اولدوزلو لؤوحه قدیم سومئرده ایشتاری و وئنئرا پلانئتینی تمثیل ائدیردی. بوبۇ عابیده‌ده ایسه اونون آناهیتین سیموولو اولماسی گومان ائدیلیر .
 
بو سردابه‌نین قاباریق تصویرلرینده سول‌دا خاراکتئریک ماق گئییمینده اولاناوْلان کاهین دایانمیش‌دیر. ماق بوبۇ پالتارین اوستون‌دن بوش قول‌لاری ساللانمیش اوزون عبا گئیمیش‌دیر. کاهین‌ین باشیندا باش‌لیق (اهمنی دؤورونده بوبۇ گئییم "پاتی‌دانا" آدلانیردی)، آغزیندا ایسه سارغی واردیر. ماقین قارشی‌سیندا اوچ‌پیلله‌لی اود عیبادتگاهی گؤرونور. بوبۇ عیبادتگاهین ساغ طرفینده دایانمیش قیسا گئییم‌لی پادیشاهین‌دا آغزیندا سارغی واردیر. هم پادشاهین، هم ده ماقین سول الینده کامان واردیر. بورادا کامان، قلبه، هؤکمران‌لیق رمزی‌دیر. اون‌لارین ساغ ال‌لری‌نین حرکتین‌دن، عیبادتگاه قارشی‌سیندا دوعا اوخودوق‌لاری آنلاشیلیر . بوبۇ قاباریق تصویر جدی سیممئتریک کومپوزیسیادا یارادیلمیش‌دیر. فیقورلار آلچاق‌بوی‌لو گؤستریلسه ده، دینامیک تصویر ائدیلمیش‌دیر. اود عیبادتگاهی ایسه داها طمطراق‌لی و عظمت‌لی وئریلمیش‌دیر.
 
بو اثرده پادیشاهین کاه‌ینین سول ال‌لرینده قلبه، حاکمیت سیمبولو اولاناوْلان کامان گؤستریلدیگی اوچون، قوربان‌گاهین قارشی‌سیندا قلبه‌یه تصویر ائدیلمیش آیین کئچیریلدیگی گومان ائدیلیر. قدیم لیشیر پیرینییه حصر ائدیلمیش و بیسوتون‌دا I دارانی گؤسترن قابارتی‌لاردا دا کامان قالیبیت سیمبولو کیمی وئریلدیگین‌دن، موتخصصیص‌لر میدیانین قیزقاپان سردابه‌سین‌دکی تصویرده ده کامانین اننوی اولاراق قلبه رمزی و حاکمیت نیشانی اولدوغونو قئید ائدیرلر .
 
دوکانی داوود و قیزقاپان آدلاری ایله مشهور اولاناوْلان بوبۇ ایکی قایا سردابه‌سین‌دکی قاباریق‌لار اؤزونون تراکتووکا کامیل‌لیگی، پروپورسیالاری و تئکنیکاسی ایله مشهور اهمنی قابارتی‌لارین‌دان هئچ ده گئری قالمیر. İ. م. دیاکونوف گومان ائدیر کی، اهمنی قاباریق‌لاری اهمنی شاه‌لاری‌نین اسیر توتوب گتیردیک‌لری میدیا اوستالاری، اون‌لارین شاگیردلری و باشقا میدیالی اوستالار طرفین‌دن حاظیرلانمیش‌دیر. او، گؤستریر کی، بیسوتون داغین‌داکی قاباریق کومپوزیسیادا میدیا اوستالارینا تانیش اولاناوْلان داها قدیم لولوبی‌لرین پادیشاهی آنوبانی‌نین قاباریق سوژئتی‌نین تکرار ائدیلمه‌سی ده تصادوفی دئییل. تختی-جمشیددکی قاباریق‌لاردا فیقورلارین بیر قدر یاستی، آلچاق وئریلمه‌سی ده داها قدیم میدیا قاباریق‌لارین‌دان گلمه علامت‌دیر .
 
هئیکل‌تراش‌لیق صنعتی ساحه‌سینده میدیا اوستالاری‌نین چوخ قدیم و زنگین پلاستیک عنعنه‌لری و سیناق‌دان چیخمیش تجروبه‌لری، سرریشته‌لری واردی . میدیا پادیشاه‌لاری اوچون یونولموش قایا سردابه‌لری‌نین قاباریق‌لاری‌دا بونو تصدیق ائدیر. میدیا قایا قاباریق‌لاری – هئیکل‌تراش‌لیق صنعتی ایسه داها قدیم لولوبی – کوتی عنعنه‌لرینه اساس‌لانیر. بون‌دان علاوه میدیا هئیکل‌تراش‌لیغینا آسسور و ایلام قاباریق‌لاری‌نین دا موثبت تأثیری اولموش‌دوراوْلموش‌دور. بوبۇ تأثیرین اکثر حال‌لاردا اسیر توتولموش اوستالار واسیطه‌سی‌له رئاللاشدیریلدیغی گومان ائدیلیر .
 
میدیانین قایا سردابه‌لری‌نین مئعمارلیغی خالیص خالق یاشاییش بینالارین‌دان آلینمیش‌دیر. همین سردابه‌لرین قاباریق‌لاری میدیانین سارای و معبدلری‌نی بزمیش داش هیکل‌لره نیسبتن کوبود و ایبتیدایی ایدی. بیزه چاتمامیش بوبۇ هیکل‌لر خوصوصی ائمالات‌خانالاردا حاضرلانیردی. میدیانین پایتاختی ائکباتاندا و باشقا شهرلرینده آرخئولوژی قازینتی ایش‌لری آپاریلمادیغین‌دان، موتخصصیص‌لر میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نی اؤیرنمک اوچون قدیم یونان تاریخ‌چی‌لری‌نین معلومات‌لاری‌نا، آسسور و تختی جمشید قابارتی‌لارینا، اویما شکیل‌لی مؤهورلره، میدیانین اوجقار رایون‌لاریندا آشکارلانمیش آرخئولوژی عابیده‌لره و س. اساسلانمیش‌لار.
 
میدیا طایفالاری ماننالار، بابیل و آسسورلار واسیطه‌سی‌له قدیم شومئرلرین دینی اعتیقادلاری، اینجه‌صنعت‌ی و مدنییت‌ی ایله یاخین‌دان تانیش اولموشاوْلموش و اوندان بهره‌لنمیش‌لر. بوبۇ یاخینلیغا میدیانین سومئر اؤلکه‌سی ایله قونشولوق‌دا یئرلشمه‌سی و مادای‌لارین سومئرلرین مدنی واریث‌لری اولاناوْلان بابیل و آسسور خالق‌لاری ایله ایقتصادی، مدنی و حربی موناسیبت‌لرده اولماسی ایمکان یاراتمیش‌دیر. میدیا ائ.ا. VII–VI عصرلرده اؤز دینی اعتیقادلاری، اینجه‌صنعتی و مدنییت‌لری ایله قونشو خالق‌لارا تأثیر گؤستره بیلمیش‌لر.
 
=== مئعمارلیق ===
 
بابا-جان‌تپه آدلانان ایری مسکن مادا مدنییت‌ی‌نین، خوصوصیله تیکینتی صنعتی‌نین و مئعمارلیغینین ماراق‌لی عابیده‌لرین‌دن بیری‌دیر. بوبۇ مسکن لوریستانیین پی‏-ائ-کوه آدلی یئرینده، بیر نئچه تپه‌ده یئرل‏شمیش‌دیر. همین مسکن چوخ‌طبقه‌لی‌دیر، II و III دمیر دؤورلرینی (ائ.ا. X-VI عصرلری) ایحاطه ائدیر. مسکن‌ین ائرکن طبقه‌لری مادایا قدرکی زامانا عاییددیر. عابیده‌نین یالنیز یوخاری طبقه‌سی ائرکن مادا دؤورو ایله باغ‌لی‌دیر. بوبۇ مسکن مدنیت عابیده‌لرینه و مئعمارلیق دئتال‌لارنا گؤره مادا مئمارلیغینین همدان‌دان تخمینن 70 کیلومئتر گونئی‌ده، XX عصرین 60-جی ایل‌لری‌نین سون‌لاریندا آرخئولوژی جهت‌دن تدقیق اولونان موهوم عابیده‌لرین‌دن بیری نوش‏ی-جان‌تپه ایله یاخین‌دیر.
 
نوش‏ی-جان‌تپه کومپلئکسی گئنیش وادی اوزرینده یوکسه‌لن طبیعی تپه‌نین زیروه‌سینده یئرلشمیش‌دیر، اساساً، ایکی معبددن، "قالاچادان" و سوتون‌لو زال‌دان عبارت‌دیر. مئعمارلیق باخیمین‌دان چوخ مورککب اولاناوْلان مرکزی اود معبدی داها ماراق‌لی‌دیر. بو، سجده‌گاها و مینبره مالیک اولان، مرتبه‌لی رومب ‏شکلینده اوجالدیلمیش هون‌دور قولله‌دیر. همین قولله‌ده "موقددس" اود آلوولانیردی و بوبۇ اودون ایزلری قارالمیش چی کرپیج‌لر اوزرینده قالمیش‌دیر. گؤرونور، بوبۇ معبد نو‏شی-جان‌تپه اراضی‌سینده یالنیز ان قدیم تیکی‌لی دئییل، هابئله میدیادا زردو‏شتیلیگین بوتون طلب‌لرینه جاواب وئرن ایلک مازدایستیک اوبیئکت ایدی.
 
ائ.ا. VIII عصرین اورتالاریندا مادا طایفا ایتتیفاقی و مادا دؤولتی‌نین قودرت‌لی دؤورونده یارانمیش، اونون چیچکلنمه‌سی دؤورونده ده مؤوجود اولموش‏اوْلموش‏ نوش‏ی-جان‌تپه کومپلئکسی سئلئوکی‌لر زامانینادک یاشاییش یئری اولموش‌دوراوْلموش‌دور. ائرکن مادا دؤورونون بوتون کومپلئکس‌لرینده اورارتو و آ‏‏سسور مدنیت‌لری‌نین، خصوصیله مئعمارلیق عنعنه‌لری‌نین تأثیری نظره چارپیر.
 
اورارتو حؤکمداری II ساردورون (ائ.ا. VII عصرین اورتالاری) سالنامه‌سی‌نین مضمونون‌دان بللی اولور کی، میدیانین قوزئی-باتی ویلایت‌لرینده ( آذربایجان‌دا) گئنیش میقیاس‌لی اینشاات ایش‌لری آپاریلمیش‌دیر. سالنامه‌ده آذربایجانین گونئی-باتی ویلایت‌لری سرحددینده ایگیرمی قالانین و یوز ایگیرمی یاشاییش منطقه‌سی‌نین سالیندیغی حاققیندا معلومات وئریلیر.
 
میدیا دؤورون‌دن بیزه بللی اولاناوْلان بیر چوخ تیکینتی تیپ‌لری اصلینده هله چوخ اول، ماننا دؤورونده یارادیلمیشدی. خصوصیله اورمیا گؤلو رایونوندا بیر سیرا قایا سردابه‌لری، قایالار و دور-شاروککین‌دن اولاناوْلان (ائ.ا. VIII عصرین سون‌لاری) مشهور آسسور قابارتی‌لاریندا تصویر ائدیلن تیکینتی‌لر هله میدیا دؤورون‌دن اوول‌ه عایید ائدیلمه‌لی‌دیر.
 
میدیا دؤورونده آذربایجان مئعمارلیغی باش‌لیجا اولاراق ایندیکی گونئی آذربایجان اراضی‌سینده (آراز چایین‌دان گونئی‌ده) و آذربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین گونئی رایون‌لاریندا اینکیشاف ائتمیش‌دیر. بوبۇ رایونون اساس مدنی اینکیشاف مرکزی ایسه اورمیا گؤلو اطرافی اراضی اولموش‌دوراوْلموش‌دور. میدیا مئعمارلیغینین اینکیشافینا شوبهه‌سیز کی، بیر طرف‌دن قایا مسکن‌لری، دیگر طرف‌دن آغاج قورغولاری معیین تأثیر گؤسترمیش‌دیر. مونومئنتال مئعمارلیق اؤز اینکیشافیندا باش‌لیجا اولاراق داش تیکینتی‌لردن عبارت اولموش‌دوراوْلموش‌دور.
 
VII عصرده بؤیوک دؤولت کیمی فورمالاشان میدیا، یاخین دوغو مئعمارلیغینین اینکیشافیندا اهمیت‌لی رول اوینامیش‌دیر.
خط ۴۱۴:
ائکباتان سارای‌لارینی تصویر ائدن پولیبی اون‌لارین گئنیش‌لیگینی و بزک زنگین‌لیگینی خصوصیله قئید ائتمیش‌دیر. او، سر و سیدر آغاج‌لارین‌دان دوزلدیلن، اوستو گوموش و قیزیل ورق‌لری ایله اؤرتولموش سوتون‌لاردان بحث ائدیر.
 
سای‌سیز-حیساب‌سیز ایستیحکام‌لار و ایستیحکام حالینا سالینمیش شهرلر میدیا اینشااتینین دیگر تیپینی تمثیل ائدیردی. حجمی و سیلوئتینه گؤره مؤحتشم و زهم‌لی تأثیر باغیشلایان بوبۇ تیکینتی‌لر دئکوراتیو بزک‌لردن ده خالی دئییل‌دی. تاریخی منبع‌لر موختلیف چیخینتی‌لاری اولاناوْلان میدیا قالالاری حاققیندا معلومات وئریر. ائکباتان کرئم‌لی ماکئدونیالی ایسکندرین یوروشو دؤورونده هله آباد وضعییت‌ده اولدوغون‌دان، ایسکندر تختی جمشیددن گتیردیگی پول‌لاری موحافیظه اوچون بورایا گؤندرمیش‌دی. ائکباتان معبدلرینده ایسکندره قوربان‌لار گتیریلمه‌سی و بوبۇ شهرده گیمناستیکا یاریش‌لاری‌نین کئچیریلمه‌سی ده اونون ائ.ا. IV عصرده یاخشی وضعیتده اولدوغونو تصدیق ائدیر.
 
== آیریجا باخ ==
«https://azb.wikipedia.org/wiki/ماد»-دن آلینمیش‌دیر