ماد: نوسخهلر آراسینداکی فرق
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
بدون خلاصۀ ویرایش |
ک clean up, replaced: تورپاق ← توْرپاق (8), اولموش ← اوْلموش (28), سونرا ← سوْنرا (35), قوشون ← قوْشون (4), بو ← بۇ (116), اولوب ← اوْلوب (2), using AWB |
||
خط ۲:
[[فایل:Hagmatana_castle.JPG|بندانگشتی|کیشاسو قالاسی]]
[[فایل:Sefidrivermap.png|بندانگشتی|280px|چپ|[[قیزل اؤزن]] چایی [[زنجان اوستانی]]]]
'''ماد''' یوخسا '''آمادان''' Μηδία. ـ ۷۲۸ -نجی ایلدن ۵۴۹-نجو ایله دک مؤوجود
ماد طایفا ایتتیفاقی اساسن [[گونئی آذربایجان]]دان دوغودا و گونئی دوغودا یئرلشن ویلایتلرده تشککول تاپمیشدی<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media Britannica Ensiklopediyası, Midiya məqaləsi]</ref>.
== آدی ==
ماد کلمه سی همان آمادان کلمه سی دی
آمادان ایندی همان همدان
آذربایجانلیلارین ائتنوگئنئزینده ایشتیراک ائدن خالقلاردان بیری مادایلار طرفیندن قورولموش ایلک ایمپئریا اولان میدیا اوندان اول آذربایجان اراضیسینده یارانمیش ماننا دؤولتینین تاریخی، ائتنیک و مدنی واریثی حیساب ائدیلیر.
میدیا ماننادان گونئی-دوغودا یئرلشیردی. پایتاختی ائکباتان (ایندیکی همدان) شهری ایدی. میدیا (مادای، ماتای، آمادای) آدینا ایلک دفعه (ائراميزدان اول؛ ميلاددان اونجه). عصر قایناقلاریندا راست گلینمیشدیر میدیا اراضیسی عصرلرده خیردا ویلایت حاکیملری طرفیندن ایداره ائدیلیردی. ماننانین قیزیل بوندا ویلایتی هر ایکی اراضینین سرحددینی تشکیل ائدیردی
مادالیلار (میدیالیلار) تاریخ صحنهسینه ائ.ا. I مینیللیگین اولینده چیخمیشلار. اونلارین آدلاری آشور سالنامهسینده ایلک دفعه IX -9 عصرین 30-جو ایللرینده چکیلمیشدیر. [[III سالماناسار]] (ائ.ا. 860-825) اونلارین اؤلکهسینی آمادای آدلاندیریر. سونرالار مادای و ماتای فورمالارینا راست گلینیر کی، بو دا هم "مادالیلار"، هم ده "مادا" دئمکدیر.
[[File:Baku on Jenkinson map.jpg|left|thumb|آنتونی جنکینسونون ترتیب ائتدیی اینگیلیس ـ هوللاند خریطهسی]]
[[هئرودوت]] قئید ائدیر کی، میدیانین آدی قدیم یونان افسانهسی
هئرودوت قئید ائدیر: دئیوک {ديااوکو} پرن-پرن حالدا
[[لاگاش]] حؤکمداری [[گوده یا]] (ائ.ا. 2143 – 2124) "مادا"دان "یاشیللیقلار اؤلکهسی" کیمی بحث ائدیر. اور سولالهسیندن حؤکمدار شولگینین (ائ.ا. 2095–2048) میدیا قالاسی (سومئرجه " bád mada ki " ) آدلی قالا تیکدیرمهسی قئید ائدیلیر . منبعده "باد مادا کی" کیمی قئید ائدیلن ایفادهده "کی" حیصصهجییی جوغرافی آدلاری گؤسترمک اوچون ایستیفاده اولونان حیصصهجیکدیر.
ق. قئیبوللایئو یازیر:
مادای (ماتای) اولجه تورک منشألی موستقیل بیر بؤیوک طایفانین،
.
مادای ائتنیک آدینی داشییانلارین تورکمنشالی اولماسی فیکرینی تصدیقلهین فاکتلاردان بیری ایندیدک قازاخیستاندا ماتای، آتالیق-ماتای، کاپجاقای ماتای، گنجه-ماتای <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 252</ref>، تووادا هله XIII عصرده مادی <ref>История Тувы. М., 1964, стр. 201, 215</ref> (تورک دیللرینده آ-ای اوزلنمهسی سجیییهوی حالدیر)، مادی-
== اراضیسی ==
خط ۳۳:
ق. قئیبوللایئو مادایلارین ایلکین مسکونلاشما اراضیلر حاققیندا یازیر: "ایلک واختلاردا اساسن کیزیلبوندا (گونئی آذربایجان اراضیسینده ایندیکی قیزیل-اوزن) چایینین حوزهلرینده یاشامیش مادای طایفاسی آسسوریا ایله بیر نئچه عصر قانلی توققوشمالاردان سونرا، ائ.ا. 673-جو ایلده اؤز دؤولتینی یاراتمیشدیر".
مادایلارین ایلکین مسکونلاشما اراضیلرینین سرحدلری ایله باغلی تحقیقاتچیلار آراسیندا معیین موباحیثهلر اولسا دا، بیر معنالی اولاراق بوتون تحقیقاتچیلار مادایلارین مسکونلاشما اراضیسینی تاریخی آذربایجان اراضیسینده یازیلیر، مادایلارین ان قدیم و یئرلی آذربایجان طایفالاریندان اولماسینی و یئرلی اهالینین (آذربایجان تورکلرینین) ایللریندن اولماغینی موهوم نقشی اوینادیغینی یازیبلار
=== دؤولتین اراضیسینین گئنیشلندیریلمهسی ===
میدیا شاهی کیاکسار [[پارسوا]] اؤلکه سینین تابع اولونماسیندان، شرقی ایران اراضیلرینین آلینماسیندان، گئنیش
هرودوت یازیسیندا، لیدیا ایله وروشماق 590 میلاددان قاباخ -نجی ایلده باشلاندی. 585 م.ق-نجی ایل مایین 28-ده هالیس وروشماسی زامانی گونش توتولماسی حادثهسی باش وئردی و
لیدیا ایله وروشماغین باشا چاتدیغی ایلده قدیم دونیانین بؤیوک دؤولت خادیملریندن بیری، ائسخیل طرفیندن "آسیا اوزرینده حؤکمرانلیغین بانیسی" آدلاندیریلمیش کیاکسار وفات ائتدی. اونون یاراتدیغی دؤولتین اراضیسی بؤیوک ایدی.
بئلهلیکله، مادا دؤولتینین مرزلری شرقده
=== اینضیباطی ایدارهائتمه ===
[[File:Brue, Adrien Hubert, Asie-Mineure, Armenie, Syrie, Mesopotamie, Caucase. 1839. (CG).jpg|thumb|200px|left|میدیا دؤولتینین ایکینجی یارانما اراضیسی هئلئنیسم دؤورونده کیچیک مئدیا و یا آتروپاتئنا آدلاندیردی (müəllif: fransız kartoqraf Adrien-Hubert Brué ([[1839]])]]
گومان ائدیلیر کی، مادا دؤولتینین اینضیباطی قورولوشو
هر حالدا مادا ساتراپلاری آشورون و اورارتونون "یرلری مستعمره لری یدیلر
بابلده و باشقا قدیم شرق منبعلرینده "مادا چاری" و "چارلاریندان"، "مادا چاری" و "اونون کؤمکچیلری اولان چارلاردان" دانیشیلیر. دئییلنلر مادا چارینین و وصل
آمادان ایمپراطوریسینن دوره سینده 6-8 اونایللیکله محدودلاشماسینا (ائ.ا. VII عصرین سونو – VI عصرین I یاریسی) باخمایاراق، اونون یارادیلماسینین ایران یایلاسی و اؤن آسیا طایفالاری و خالقلارینین تاریخی اوچون بؤیوک اهمیته مالیک اولماسی موباحیثهسیزدیر.
مادی نعمتلرین باشلیجا ایستئحصالچیلاری اساسن آزاد ایجماع عضولری
مادالیلار کیاکسارین بؤیوک ایشغالچیلیق وروشمالاری زامانیندان قدیم شهرلر و تمدنلارینان بیرلشدیلر و اوزون زمان لی اولماسادا، اؤن آسیانین ان موهوم قووهسینه چئوریلدیلر. بؤلگهنین صنعتلری و ایشلری داغیلماسی سی سرعت تاپدی.
مدنی اؤلکهلردن داخیی
[[File:Butler Oriens.jpg|thumb|right|250px|
ساموئل بوتلئرین [[۱۹۰۷]]-جی ایلده نشر ائدیلمیش "The Atlas of Ancient and Classical Geography" آدلی اطلسینده میدیا، همچنین اونون قونشولاری [[فارس|پرسیا]] و [[پارفیا]]نین سرحدلری]]
آتشپرستلیک اعتیقادی خیدمتچیلری و قدیم عنعنهلرین موحافیظهچیلری
نتیجهده جمعیتین اوولکی ایستروکتورو خئیلی درجهده سارسیلیر، پاتریارخال دایاقلارین داغیلماسی پروسئسی سورعتلنیر، صینفی آنتاقونیزم کسکینلشیردی. مادا دؤولتینین یارانماسی ایله مادا نسلی-طایفا و حربی دئموکراتیا اؤلکهسیندن قدیم شرق تیپلی دؤولته چئوریلمهیه باشلادی.
هئرودوتون معلومات وئردیگی کیمی، مادا جمعیتینده صینفی موباریزه هله دوولتین میدانا گلدیگی زاماندان اوولکی دوورده مؤوجود ایدی. پیغمبر عیسینین شهادتینه گؤره، ائرکن دؤورده "گوموشو قیمتلندیرممیش و قیزیلا هریس اولمامیش" مادالیلار اینکیشافین گئنیش یولونا چیخمیشدیلار.
بؤیوک ایشغالچیلیق موحاریبهلری ظاهرن مادانی گوجلندیرسه ده، اونو اینکیشاف ائتمیش قولدارلیق موناسیبتلرینه مالیک
مؤوجودلوغونون قیساموددتلی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی ایران یایلاسی حدودلاریندان خئیلی اوزاقدا
== اهالیسی ==
میدیا دؤولتینی یارادان و حاکیمیتده
بعضی مؤلیفلر میدیالی و مادای آنلاییشلارینی عومومیلشدیرهرک بوتون میدیالیلارین ایراندیللیلر اولماسینی یازمیشلار. حتی قدیم فارس دیلینده ایراندیللی طایفالارین دیالئکتلرینه منسوب اولان، لاکین او زامانکی رسمی فارس دیلیندن فرقلنن دیالئکت سؤزلرینی میدیزملر آدلاندیراراق مادایلارین ایراندیللی اولماسینی گؤسترن فاکتلار کیمی گؤسترمیشلر.
قیاسالددین قئیبوللایئو قئید ائدیر کی: "میدیالیلار دئییلرکن میدیا ایمپئریاسیندا یاشایان اهالی نظرده توتولورسا، البته، اورادا ایراندیللیلر – موعاصیر فارسلارین، کوردلرین، تالیشلارین، گیلکلرین، تاتلارین و ب. اولو اجدادلاری دا واردی. لاکین بوتون دؤورلرده تورکمنشالی میدیا دؤولتینین، فارسمنشالی اهمنیلر و ساسانیلر دؤولتلرینین اراضیلرینده هئچ واخت ایراندیللی اهالی اکثریت تشکیل ائتمهمیشدیر. اگر ایراندیللیلر معناسیندا ― میدیالی دئدیکده، مادای ائتنیک آدینی داشییانلاری نظرده توتورلارسا، بو دوغرو دئییل و رئال تاریخی فاکتلار قارشیسیندا قوندارما فیکیر کیمی گؤرسنیر.
خط ۸۰:
ایقرار علیئو ایسه آتروپاتئنانین تاریخینه داییر اثرینده ائ.آ. قرانتووسکییه ایستیناد ائدهرک ماننادا کیفایت قدر ایراندیللی عونصورلرین اولدوغونو یازمیشدیر . اونون فیکرینجه آتروپاتئنانین اهالیسی اساسن ایراندیللی ایدی . اودور کی، س.قاسیمووا III–VII عصرلرده گونئی آذربایجاندا "قدیم ایران میدیا دیالئکتلری" ایفادهسینی ایشلتمیشدیر . گونئی آذربایجان اراضیسینده اهالینین ایرانتیپلی آذری دیلینده دانیشماسی فیکری ده بونونلا باغلیدیر.
بو فیکری سؤیلهیهن تدقیقاتچیلار X عصر عرب مؤللیفی یعقوبینین آذربایجاندا یاشاماسی حاققیندا معلوماتا اساسلانیرلار: "آذربایجانین شهر و ماحاللارینین اهالیسی عجم آذریلری ایله بابکین اولدوغو ال – بذ شهرینین صاحیبلری قدیم جاویدانیلرین قاریشیغیدیر. ق. قئیبوللایئو قئید ائدیر کی، بو معلوماتدا آتروپاتئنلیلرین هامیسینین آذری دیلینده دانیشماسی گؤستریلمیر. ثبوت اولونموشدور کی، آذری دیلینه عاید ماتئریاللار گونئی آذربایجانین قوزئی–دوغو کونجونه – اردبیل ماحالینا عاییددیر
تاریخ علملری نامیزهدی X. خلیلی ایسه یازیر: "بوتون منبع و تدقیقاتلار مادایلارین مادی و معنوی مدنیتلرینین بوتون چالارلاری ایله فارسلاردان فرقلنمهسی و مدنی جهتدن اونلاردان اوستون اولماسی، گلمه فارسلارین مادایلاردان مدنیت اخذ ائتمهسی حاققیندا معلومات وئریر. مادایلارین مدنی اوستونلوگونون نتیجهسی ایدی کی، اهمنی سولالهسینین سوقوطو ایله فارسلار موستملکه آلتینا دوشدوگو حالدا، مادایلار موستقیللییه نایل اولوب اؤز دؤولتینی قورور و آزاد اینکیشاف یولو کئچیریرلر. ائتنو–مدنی اینکیشاف پروسئسینده اؤلکهنین و ائتنوسون آدیندا دهییشیکلیک یارانیر. میدیا آدیندان آتروپاتئنا آدینا کئچیلیر.
خط ۸۶:
== تاریخی ==
=== ماننا ایله موناسیبتلر ===
ائ.ا. VII عصرین اورتالارینا دوغرو آشورلولار طرفیندن مغلوبیته اوغرادیلدیقدان سونرا ماننا بؤیوک دؤولت کیمی اؤز مؤوقئعینی ایتیردی. ماننا کیممئرلر، ایسکیفلر و مادالیلارلا مؤوجود اولان اتفاقی سایهسینده خئیلی درجهده گوجه و قودرته مالیک ایدی. لاکین عصرین 70-جی ایللرینین سونلارینا دوغرو ایسکیفلرین بیر قیسمینین خیانتی نتیجهسینده بو اتفاق داغیلدی. پارتاتوا باشدا اولماقلا آشورلولارین طرفینه کئچمیش ایسکیفلرین بیر قیسمی آشور حؤکمداری آسارخاددونا ماننالارا زربه ائندیرمکده یاردیم ائتدی. ایشپاکای باشدا اولماقلا ایسکیفلرین دیگر قیسمی ایسه ماننالیلارلا اتفاق موناسیبتلرینی داوام ائتدیردی. آشور حؤکمداری "ماننالیلار اؤلکهسی اهالیسینی پرن-پرن سالدیم...، ماننالیلاری خلاص ائتممیش ایسکیف، (اونلارین) موتتفیقی ایشپاکانین قوشونلارینی سلاحلا قیردیم" – دئیه اؤیونوردو.
آرتیق آشوربانیپالین حاکیمیتی دؤورونده (ائ.ا. 668-627-جی ایللر)، تقریباً ائ.ا. 660-جی ایلده آشورلولار ماننانی چوخ آغیر مغلوبیته اوغراتدیلار، اونو اسکی قووهسیندن قطعی شکیلده محروم ائتدیلر. ماننا نینئوا حاکیملرینین واسسالی سویهسینه ائندیریلدی و او اؤز سوقوطونا قدر نینئوا حاکیملرینه صادیق قالدی.
=== آشور یوروشلری ===
آشور حؤکمدارلاری ماننا کیمی میدیا اراضیسینه ده یوروش ائدیر، میدیا حاکیملرینی اؤزلریندن آسیلی وضعییته سالیردیلار. ائ.ا. IX عصرین ایکینجی یاریسیندا V شامشی-آداد،
ائ.ا.VIII عصرین سونوندا میدیادا واحید دؤولت یارادیلماسی تشببوسو گؤستریلمیشدی. هئرودوت بونو دئیوکون (ائ.ا. 712-675) آدی ایله باغلامیشدی . معلوماتلارا گؤره دئیوک میدیا طایفالارینی بیرلشدیرمیش و واحید دؤولت یاراتمیشدی. او، ائکباتان شهرینی سالدیرمیش، قالا دیوارلاری چکدیرمیش و
=== ایسکیفلرین حاکیمیته گلمهسی ===
ایسکیفلرین گونئی آذربایجان و اؤن آسیایا گلمهسی ایله میدیا آسسوریایا قارشی فعاللاشدی. هئرودوتون معلوماتینا گؤره
İ.M.دیاکونوو قئید ائدیر کی، ائ.ا. VII عصرین 50-جی ایللرینده چوخ گومان کی، میدیا یئنه ده آشور ایله توققوشمالی اولور. هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره فراورتا (کاشتاریتی) آسسورا یوروش تشکیل ائتمیشدی. ایسکیفلرین دیگر بیر دستهسی، باشدا مادی اولماقلا آسسورون کومکینه گلمیش و کاشتاریتینی مغلوب ائتمیشدی. کاشتاریتی دؤیوشده هلاک
کیاکسارین مادای حاکیمیتینی برپا ائتمهسی
هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره ایسکیفلرین میدیادا آغالیغینا سون قویولماسی کیاکسارین (بو میدیا حؤکمداری بیسیتون یازیسیندا هوواخیشترا، بابیل قایناقلاریندا اوماکیشتار آدییلا خاطیرلانیر . آدی ایله باغلیدیر. کیاکسار ائ.ا. 585–جی ایلده آلتمیش ایللیک ایسکیف آغالیغینا سون قویاراق تاخت–تاجی مادای سولالهسینه قایتارمیش و حاکیمیته گلهرک میدیانین IV حؤکمداری کیمی تاریخه دوشموشدور.
هئرودوتا گؤره کیاکسارین حاکیمیتی دؤورونده اؤزلرینی شاه آدلاندیران خیردا ویلایت حاکیملری مرکزی حاکیمیته تابع ائدیلدی. ضیا بونیادوو قئید ائدیر کی، یقین کیاکسار بوندان
=== آسسورا قارشی میدیا–بابل یاردیمی ===
مرکزلشمیش دؤولت یاراتدیقدان
آسور وروشماسی نچه ایل اولدی. اؤز اوردوسونون آخیرا کیمی موقاویمت گؤستره بیلمهیهجهییندن قورخان آشور حؤکمداری III آشور-اوبالیت او زامان آسسورا تابع
=== میدیا–لیدییا موحاریبهسی ===
آشور دؤولتینین سوقوطوندان
هرودوت یازیر کی، میدیا و لیدیا آراسیندا وروشمانین باش وئرمهسینین ایکی سببی
بئش ایل داوام ائدن موحاریبهنین سونونجو دؤیوشو ائ.ا. 585–جی ایل 28 مای تاریخینده باش وئرمیشدیر. طرفلر ایندیکی تورکیه جومهوریتی اراضیسینده، هالیس (قیزیلیرماق) چایینین ساحیلینده قارشیلاشدیلار. تاریخه هالیس دؤیوشو آدی ایله دوشموش
بو حادثه ایله باغلی هئرودوت یازیر:
{{سیتاتین اولی}}"موحاریبهنین آلتینجی ایلینده چای کنارینداکی دؤیوشلردن بیرینده بیردن-بیره گوندوز گئجه اولدو و هر یئر قارانلیغیا قرق اولدو. بونون تانریلارین قضبی اولدوغونو باشا دوشن هر ایکی طرف آرالاریندا صولح باغلایاراق موحاریبهیه سون قویدولار. صولح قراری قوهوملوق علاقهلری ایلهده مؤحکملندیریلدی و آلیاتتین قیزی آریئنیس، کیاکسارین اوغلو آستیاقا اره وئریلدی. بوندان
=== دؤولتین تنززولو ===
هالیس دؤیوشوندن قیسا موددت
اونا قایینلاری لیدیالی کروئسوس و بابیللی ناووخادوننوزور ایله بیرگه نهنگ ایمپئریا میراث قالمیشدی. ناووخادوننوزورون آروادی آستیاقین باجیسی آمیتیس ایدی، هانسی کی، اری اونون شرفینه قدیم دونیانین یئددی موعجیزهسیندن بیری
آستیاق اؤزو ایسه ایکی ایمپئریا آراسیندا الده ائدیلمیش راضیلیغا اساسن لیدیا حؤکمداری کروئسوسون باجیسی آریئنیس ایله ائولنمیشدی. آستیاقین تاجقویما مراسیمی آتاسینن اؤلوموندن بیر ایل
آستیاقین حاکیمیتی دؤورو داها چوخ ایکی شئیله — داییمی ایستابیل وضعیت و اینکیشافلا یاددا قالمیشدیر. همین دؤورده ایمپئریا دوغوسوندا، دونیانین ان قدیم ایلاهی دینلریندن
لاکین بیر مدت
هارران ویلایتینه گؤره قونشو یئنی بابیلیستان دؤولتی ایلهده موناسیبتلر گرگینلشمیشدی. بئله کی، هر ایکی دؤولت هارران ویلایتینه ایددیعا ائدیردی. آستیاق داها جلد ترپنهرک هاررانا حربی دستهلر یئریتدی. آستیاقا قارشی
=== خاخام منشیلر قیامی ===
[[File:Nabonidus chronicle.jpg|left|thumb|200px|میدیا حاققیندا دیگر قایناقلاردا اولمایان معلوماتلاری دؤوروموزه چاتدیرمیش نابوْنیدین سالنامهسی]]
هرودوت گؤستریر کی، میدیا ساراییندا پارسوا مئیللی قووهلر گیزلین ایشلر گوروردی. بیر گروه اعیان باشدا دایاق اولدولار(جویوتلردن) وII [[کوروش]] دستکی اولدولارو اونون شاه اولماسینا یاردمی ائتدیلر. جویوتلر اوزون موددتلی موحاریبهلرده مادایلارین مؤوقئیینین ضعیفلمهسیندن ایستیفاده ائدهرک عوصیان قالدیراراق اؤزلرینی موستقیل اعلان ائتمیش و نتیجهده میدیا دؤولتینی پارچالامیشلار.
فارس قووهلرینین باشیندا آستیاقین نوهسی (قیزی ماندانانین اوغلو) II کیر دوروردو. آستیاق قیزی ماندانانین دوغولاجاق اوشاغینین گلهجکده اونون اوچون تهلوکه تؤردجیی ایله باغلی یوخو گؤردوکدن
اؤن ایل کئچدیکدن
کیر ائ.ا. 559–جو ایلده حاکیمیتده اؤز آتاسینی عوض ائدیر و ائ.ا. 553-جو ایلده چوخدان آستیاقدان قیصاص آلماق ایستهیهن هارپاقین مصلحتی ایله بابای میدیا حؤکمدار آستیاقا قارشی عوصیان قالدیریر. طرفلر آراسیندا ایریلی خیردالی بیر نئچه دؤیوش باش وئریر. فارسلار و مادایلار آراسیندا گئدن موحاریبهنین اوچونجو ایلینده، پاسارقاد دؤیوشونده مادای اوردوسو حؤکمدارین امرلرینه تابع اولمایاراق داغیلیر و بئلهلیکله ده مادای سولالهسی دئوریلیر. میدیا دؤولتینین وارلیغینا سون قویولور. کیر آستیاقین حاکیمیتینی الیندن آلیر و اونو تحقیر ائدیر.
=== فارسلارین حاکیمیتی آلتیندا ===
ائ.ا. 553–جو ایلده پئرسیا حاکیمی II کوروش میدیا پادیشاهی آستیاقا قارشی چیخاراق ائ.ا. 550–جی ایلده اونا قالیب گلیر و حاکیمیتی اله کئچیریر. کوروش حاکیمیتی اله کئچیرمهسینده آستیاقین حاکیمییتده اولدوغو ایللر عرضینده بوراخدیغی سهولر اوجباتیندان میدیا زادگانلارینین اوندان اوز دؤندرمهسی ده موهوم رول اوینامیشدی. بئلهلیکله مادای دؤولتینین خارابالیقلاری اوزرینده تاریخده ایلک فارس دؤولتی
تورات اشعیا کتابندا (1:14)کوروش جویتلره ماشیح اولدی و اولاری اوز دوره سینده جمع ائتدی و جویتلر
X. خلیلی یازیر کی، "مادایلار سیاسی حاکیمیتلرینی ایتیرسهلر ده، یوکسک مدنی تاثیر گوجونه، یارادیجیلیق ائنئرژیسینه مالیک اولدوغوندان، یاد فارس مدنیتینین تأثیرینه دوشمهدیلر، عکسینه، گلمه فارسلارا مدنیلشدیریجی تأثیر گؤستردیلر. آذربایجاندا مرکزلشمیش دؤولتین یارانماسی، آذربایجان تورکلرینین ایلکین تشککولو یاد فارس مدنیتینین، سیاسی حاکیمییتینین دفع ائدیلمهسی شراییطینده باش وئردی. میدیا – ماننا مدنیتی بوتون کومپونئنتلری ایله فارس مدنیتی اوزرینده دومینانتلیق گؤستردی.
کیرین الده ائتدیگی قلبهدن (غلبه) سونرا مادایلار دایما اونلارا قوللوق ائتمیش، همیشه اؤزلریندن آشاغی سویهده قبول ائتدیکلری فارسلارا تابع اولماغا مجبور اولدولار. همین دؤوردن مادایلارین تحقیر اولونماسی، آلچالدیلماسی و تالان ائدیلمهسی دؤورو باشلادی. کیر مادایلارین اوستونه آغیر وئرگیلر قویدو. یئنی ایمپئریادا فارسلار اوستون مؤوقئعه صاحیب اولدولار. مادایلار ایسه بیرمعنالی اولاراق اؤز مؤوقعلرینی ایتیردیلر. اوردودا و شرف دوزومونده فارسلار مادایلاردان اؤنده دورماغا باشلادیلار، اؤلکهده بوتون قایدا – قانونلار فارسلارین عادت-عنعنهسینه اویغونلاشدیریلدی، حتی موقددس کیتاب اولان آوئستایا دا دهییشیکلر ائدیلدی.
[[File:Rython boz.jpg|thumb|240px|left|میدیانین پایتختی اکباتان شهریندن آشکارلانمیش، [[هخامنشیلر|هخامنلر ایمپئریاسی]] دؤورونه عاید قیزیل اؤکوز باشلی [[ریتون]]]]
بوتون بونلارا دؤزمک ایستمهیهن مادایلار، موختلیف سرکرده و قهرمانلارین رهبرلیگی ایله دفعهلرله آزادلیق حرکاتینا باشلاسالاردا هر دفعه فارس اوردوسو طرفیندن مغلوب ائدیلمیش، هئرودوتون "لیاقتلی اینسانلار" دئیه تعریف ائتدیگی مرد مادایلار قول حالینا سالینمیشدیر. ایلک قیام ائله II کیرین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش، کیاکسار آدلی مادالی سرکرده میدیا دؤولتینی برپا ائتمهیه جهد گؤسترمیشدی. لاکین او، فارس سرکردهلری طرفیندن مغلوب ائدیلمیش و ائکباتان شهری یئنیدن ایشغال ائدیلمیشدیر. قیسا زامان عرضینده باش وئرمیش ایکینجی قیام ائ.ا. 409-جو ایلده، II دارانین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیشدیر. لاکین آذربایجاندا اهمنیلره قارشی داواملی و ان اوزون موددتده موباریزه آپاران خزر دنیزی ساحیلینده یاشامیش کادوسیلر
فارس حاکیمیتی آلتینا کئچدیکدن
اهمنیلر ایمپئریاسینین چؤکوشو ارفهسینده کادوسسیلر و دیگر داغلی طایفالار اؤز موستقیللیکلرینی اعلان ائتدیلر، ائرمنیستان ایسه آیریجا ساتراپلیق اعلان اولوندو. لاکین
بئلهلیکله مادای دؤولتینین خارابالیقلاری اوزرینده تاریخده ایلک فارس دؤولتی
=== قاوماتا عصیانی ===
فارس (پئرس) ائپیک اثرلرینین لئیتموتیوی
هئرودوت
{{سیتاتین اولی}}"شاهلارین اؤجونو سوردورن تانریلارین آدینی آناراق، سیزلره بورجونوزون نه اولدوغونو سؤیلییرم؛ بونو هامینیزا، خوصوصیله آرانیزدا اولان اهمنیلره دئییرم. تاختین مادالیلارا کئچمهسینه یول وئرمهیین، اگر حیله ایله اله کئچیرسهلر، سیز ده حیلهیه باش وورون، اگر زورلا آلسالار، سیز ده زورلا اوردولارینیزلا اونلارین الیندن آلین. اگر بو دئدیکلریمه عمل ائتسهنیز، منده دیلهییرم کی، تورپاغینیز سیزه برکت، آروادلارینیز ائولاد، سورولرینیز ثروت وئرسین. هر زامان آزاد یاشایین. اما حاکیمیتی گئری آلماسانیز و یا آلماغا جهد ائتمهسهنیز، تانریدان دیلهرم باشینیز بلالاردان قورتارماسین و یئنه دیلهرم کی، بوتون ایرانلیلارین سونو منیمکی کیمی اولسون {{سیتاتین سونو}}
خط ۱۶۹:
اهمنیرین ایکینجی شاهی کامبیز ائ.ا. 522 – اینجی ایلین مارتیندا میصیر یوروشونده اولارکن بئله بیر بد خبر آلیر کی، کیچیک قارداشی باردیانین آدییلا بیر ماق (قام – آتا) عوصیان قالدیریب، سارای چئوریلیشی ائدیبدیر. تلسیک گئری قاییدارکن یولدا کامبیز موعممالی شکیلده اؤلور. حاکیمیتی اله آلان قام-آتا پایتاختی ائکباتانا کؤچورور. بئلهلیکله، شاهلیق یئنه مادا سولالهسینه کئچیر. یئددی آیدان سونرا یئددی پئرس اعیانی سوئی-قصد حاضیرلایاراق، گئجه ایکن ماقی اؤلدورورلر. سوی-قصدچیلردن بیری – دارا شاه سئچیلیر. اهمنی سولالهسینین باشقا قولونا منسوب سویدان اولان دارا یئنیدن هاکیمیتی پئرسلره قایتاریر. بوتون بو حادثهلری دارا اوچ دیلده (قدیم فارس، ایلام و آککاد) باقاستان قایاسینا حکک ائتدیرمیشدیر. همین حادیثهلری هئرودوت و دیگر تاریخچیلرده آزاجیق فرقلرله قلمه آلمیشلار و بوتون بو اولایلار ایران-توران قارشیدورماسینین کسکین چاغلارینی ایحاطه ائدیر. سونرالار آوئستا بو قارشیدورمایا دینی دون گئیدیرمیشدیر.
هئرودوت یازیر کی، سمئردیسی (قام-آتانی) خالق چوخ سئویردی، چونکو خالق اوچون چوخ ایش گؤرموشدو، او اؤلنده "پئرسلردن باشقا" بوتؤو آسیا آغلاییردی.
آچیق موباریزهیه جسارتی چاتمایان دارا گئجه قاتیلی کیمی حرکت ائتدی . تصادفی دئییلدی کی، قام-آتادان
"دده قورقود" قهرمانلاریندان بیری کام-بورئ (موقددس قورد) آدلانیر، حادیثهلرده بیرباشا ایشتیراک ائتمهسه ده، بویلاردا آدی حؤرمتله توتولان باییندیر خان اولو شامان سویونداندیر، قام-قان (قامخان) اوغلودور. اونا گؤرهده، اوغوز باشچیلاری باییندیر خانین مصلحتلری ایله اوتوروب-دورور، موهوم دؤولت ایشلرینده اونون توصیهلرینه اویغون حرکت ائدیرلر. آتیللانین قوردوغو هون دؤولتینده آتا-کام ساییلان بهیلردندیر. قوزئی قافقازدا کام-بولات آدینی نوقای خانی (XVII عصر) و کاباردا کنیازی دا داشیمیشدیر.
ماق عوصیانیندان بحث ائدن İ.M.دیاکونوو دئییر کی، قاوماتانی ایدئاللاشدیرماق اولماز ،
قام-آتانی اؤلدورن 7 فارس سیراسیندا دارا داها مکرلی شخصییتدیر. هئرودوت اونون صیفتلرینی آیدین جیزگیلرله وئریر. دارا سوی-قصدی تاخیره سالماماق اوچون همکارلارینی شانتاژا چکیر، اونلارا – اگر باشلادیغیمیز ایشی
{{سیتاتین اولی}}"پئرسیادان یئنی گلدیگیمی و شاها آتامدان خبر گتیردیگیمی سؤیلهیهجهیم. زیرا یالانین گرکلی اولدوغو یئرده یالان سؤیلمکدن چکینمهمهلیییک؛ ایستر یالانچی اولاق، ایسترسه دوغرودان هئچ آیریلمامیش اولاق، عینی آماجی گودموروکمو؟ {{سیتاتین سونو}}
دارا آلتی فارسلا خلوتجه سارایا گیریب قام-آتانی اؤلدورور و بونونلا دا مادالیلار یئنیدن اهمنی حاکیمیتینین منگنهسینه دوشورلر. دوغرودور، دارایا قارشی ایمپئریانین دیگر اوستانلرینده اولدوغو کیمی، مادادا دا خالق حرکاتی باشلاندی، لاکین بو، سون آزادلیق عوصیانی گوجلو اوردویا قارشی داوام گتیرمهیهن بیر حرکات ایدی. بونا باخمایاراق دوز 200 ایلدن
=== ائللینیزم دؤورونده ===
خط ۱۹۹:
| alt_yazı_arxafon= lightgrey
}}
آرریان قئید ائدیر کی، ائ.ا. 330–جو ایلده ماکئدونیالی ایسکندرین بوتون اهمنی ایمپئریاسی اراضیسینه صاحیب اولماسیندان
لاکین ائکباتانلا بیرگه بوتون بؤیوک میدیا اراضیسی سئلئوکیلر سولالهسیندن
</ref>
== دین ==
آرتیق ائ.ا. I مینیللیگین ایلک یوزیللیکلرینده گونئی آذربایجاندا و ایران کوردوستانیندا قرارلاشمیش مادالیلارین دینی گؤروشلری حاققینداکی معیین تصووورو بیزه اونوماستیک ماتئریال وئریر؛ بو، ایلک نؤوبهده، آشور متنلرینده خاطیرلانمیش حؤکمدارلارین، تانریلارین آدلاریدیر. داها
بو زونانین ائ.ا. IX-VIII عصرلره عایید
لاکین موتخصصیصلر،
مادالیلارین دینی تصووورلری باتی ایران ویلایتلرینده (داها دقیقی گونئی آذربایجاندا) مئیدانا گلمیش "ویدیوداد"دا عکس اولونموش جهتلره اویغوندور. "ویدئودات"ین ترتیبچیلری ایسه مادا ماقلاری اولا بیلردیلر. دیوگئن لائرتلی "ماقلارین تعلیمی"ندن دانیشارکن معلومات وئریر کی، ماقلار اودو، تورپاغی و سویو تانری حیساب ائدیرلر. ائرکن زردوشتیلیک کیمی، ماقلارین تعلیمینه ده بوتپرستلیک یاددیر. ماقلار تانریلارین تصویرلرینی تانیمیردیلار.
خط ۲۱۸:
میدیالیلارین دینی تصووور سیستئملری اونلارین ایدئولوگیاسینین خاراکتئریک عامیلی کیمی دیققتی جلب ائدیر. دین میدیا تاریخینده اوچ اساس مرحله کئچمیشدیر. ایلک دؤورده بوتون مادا طایفالاری اوچون مجبوری اولان واحید دینی سیستئم اولمامیشدیر. مادالیلار آراسیندا سونرالار معیین درجهده "آوئستا"دا اؤز عکسینی تاپمیش، هابئله داها سونراکی دؤورده اؤز مؤوجودلوغونو "بیدتچی" تعلیملر کیمی داوام ائتدیرمیش موختلیف دینی تعلیملر یاییلمیشدی. مادا طایفالارینین دینی طبیعت قووهلرینه سیتاییشدن تؤرمیش پولیتئیزم ایدی.
بیرینجی مرحله ائ.ا. VII عصردن اوولکی دؤورو، ایکینجی مرحله ایسه ائ.ا. VII عصردن
بیرینجی دؤورده زردوشتون دینی گؤروشلری هله اورتایا چیخمامیشدی. ائ.ا. IX – VIII عصرلرده قوزئی میدیا طایفالارینین – کوتیلرین، لولوبیلرین، کاسسیلرین چوخ قدیم، سومئرلرین دونیا گؤروشو ایله باغلی
بو دؤورده بابیللر و آسسورلار واسیطهسیله قدیم سومئرلرین مدنیتی و دینی تصووورلری باتی میدیایا قوووتلی تأثیر گؤستریردی.
ائ.ا. IX – VIII عصرلرده میدیا طایفالاری آهورا ("حؤکمدار"، "روح") مازدانین ("چوخ عقللی"، "یادداشلی") – خئییرخواه، خیلاصکار عقیدهسینه پرستیش ائدیر و اونلارین دینی پولیتئیزمه، طایفا تانریلارینا (دئوالارا) اساسلانیردی. آیری-آیری طایفالار ایلاهی، خئییرخاه روحلارا پرستیش ائدیردیلر. میدیا طایفالارینین ایلان توتئمینه پرستیش ائتمهسی، مادایلارین "ایلاندان دوغولموش حساب ائدیلمهسی ده بو دؤورون محصولو ایدی. لاکین دینی تصووورلرین ایکینجی دؤورونده آرتیق مونوتئیست زردوشت طرفداری اولموش مادایلار ایلان و باشقا توتئملره اولان کئچمیش اعتیقادین قاتی دوشمنلرینه چئوریلدیلر. بو دؤورده میدیا قبیلهلری آراسیندا دینی میفولوژی روایتلر پوئتیک شکیلده گئنیش صورتده یاییلمیشدی. اونلاردان بیری گونش تانریسی (میترا – مئهر) حاققیندا اولان ماهنیدیر. زردوشتون اؤز دینی پوئزیاسینا داخیل ائتدیگی بو ماهنیدا مئهر صولحپرور اؤلکهلرین عاییله اوجاقلارینین مودافیعهچیسی، اؤلکهلره و عائلهلره بدبختلیک گتیرنلرین دوشمنی کیمی تصویر ائدیلیر. خئییر، برکت، آرتیم و سو ایلاههسی آناهیت و ایبتیدای ایجماع قورولوشونون یادیگاری اولان چوخلو توتئمیستیک قبیله تانریلارینا پرستیش ده بو دؤوره عاییددیر.
=== زردوشتیلیک ===
ایکینجی دؤورده، ائ.ا. VII – VI عصرلرده میدیا یاخین دوغودا مدنی و دینی مرکزه چئوریلیر. ائ.ا. VI – IV عصرلرین سونلاری آراسیندا زردوشت دینینه حصر ائدیلمیش آوئستا آدلی کیتاب آرامئی الیفباسی ایله یازیلیر. بعضی تدقیقاتچیلار گومان ائدیرلر کی، بو کیتاب آتروپاتئنا اراضیسینده، یوخاری میدیادا، میدیا دیلینده، پیغمبر زردوشت و اونون طلبهلری طرفیندن یازیلمیش، بوندان سونرا ایسه دفعهلرله دهییشدیریلمیشدیر.
ائ.ا. VI عصرده اورتایا چیخمیش زردوشت پیغمبر زردوشتیلیک دینینین یارادیجیسی اولموشدور. او، میدیادا طایفا تانریلارینی (پولیتئیزمی) لغو ائدهرک، تکآللاهلیغی (مونوتئیزمی) تبلغ ائتمیشدیر. زردوشت قدیم طایفا تانریلاریندان یالنیز آهورا-مازدانی ساخلایاراق، اونو یئگانه باش تانری، "چوخ عقللی حؤکمدار" (کامالالدؤوله) کیمی ایرهلی سورموشدور. او، کئچمیش قبیله تانریلارینی – خئییرخواه روحلاری (دئوالاری – "دئوایزم") بدخواه روحلارین وضعیتینه سالاراق، اونلاری "بدخواه شیطانلار" کیمی قلمه وئرمیشدیر. بعضی کیچمیش "دئوا"لار ساخلانیلسا دا، اونلار اؤز موستقیللیگینی ایتیرمیش و اونیوئرسال کاراکتئر آلاراق، آهورا-مازدانین چوخجهتلی فعالییتینین ایجراچیلارینا چئوریلمیشدیلر. بو ایجراچیلاردان رتیش – محکمه ایشلرینه، ووهومانا – خئییرخواه فیکیر، اخلاق مسالهلرینه، آرمایتی – تورپاق ایشلرینه، خشاترا-آوکا – دیگر مسالهلره باخیردیلار. سونرالار آهورا-مازدانین بو ایجراچیلاری قروپلاشدیریلاراق "اؤلمز موقددسلر" (اهمنیلر دؤورونده "آمئشا ایسپئنتا") کیمی یاد ائدیلیردیلر.
زردوشت دینینین ان عالی اخلاق پرینسیپی موقددس قانونا، دینی ایجتماعی قایدا-قانونا تابع اولماقدان عبارت ایدی.
زردوشتون اخلاقی گؤروشلری قدیم آذربایجان اکینچی و چوبانلارینین اخلاقی گؤروشلری ایدی. آوئستادا گؤستریلیر کی، "زردوشت بو تورپاق ایصلاحاتی ایدئیالارینا گؤره بؤیوک تورپاق صاحیبکارلاری، وارلیلار و کاهینلر طرفیندن موحاکیمه ائدیلدیگیندن، او، اؤز دوغما شهریندن، میدیانین راقا (رئی) شهریندن قاچمالی اولور؛ اونون املاکی موصادیره، اؤزو ایسه قانون خاریجینده اعلان ائدیلیر.
میدیا اهمنیلرین (ائ.ا. 550 – 331) الینه کئچدیکدن سونرا، فارس شاهلاری خالقی اؤز تابعلیگینده ساخلاماق اوچون زردوشت دینیندن ایستیفاده ائتمیش، اونو اؤز سیاسی منافعلرینه اویغونلاشدیرماغا چالیشمیشلار. ایلک اهمنی شاهلاری I دارا ( ائ.ا. 552 – 486) و کسئرکس (ائ.ا. 485 – 465) زردوشتون دینی اصلاحاتلارینی قیسمن قبول ائدهرک آهورا-مازدانی یئگانه تانری کیمی قبول ائتمیشلر.
کسرئکس کئچمیش قبیله تانریلارینا ائتیقاد قاداغان ائدهرک، مئهر، آناهیت، و ائرتراقنا کیمی قدیم تانریلارین معبدلرینی داغیتدیرمیشدیر. اهمنی شاهلاری زردوشتون ایرهلی سوردوگو تکآللاهلیلیق ایدئیاسینی قبول ائدیر، لاکین اونون تعلیمینین دئموکراتیک جهتلرینی، اکینچی و مالدارلارین حیاتلارینین مادی جهتدن یاخشیلاشدیریلماسینا خیدمت ائدن جهتلری رد ائدیردیلر. اونلار زردوشتو دینین پیغمبری کیمی رد ائدهرک، اؤزلرینی "بؤیوک حؤکمدار" و "دینی لیدئر" اعلان ائدیردیلر. لاکین
دینین
بو دؤورده (ائ.ا. 440-جی ایله یاخین) ایلک دفعه مازدایست سالنامهسی قئیده آلیندی و مازدایستلر طرفیندن آوئستا جیددی رئداکته ائدیلدی.
== میدیا مدنییتی ==
میدیانین اؤزونهمخصوص مدنییتی
مؤوجودلوغونون قیساموددتلی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی آذربایجانین حودودلاریندان خئیلی اوزاقدا
گونئی آذربایجان اهالیسینین مدنییتی و دینی گؤروشلری بیر چوخ قونشو خالقلارین مدنییتی ایله قارشیلیقلی علاقهده اینکیشاف ائدیردی. ایراندیللی طایفالار
مادایلارین مادی مدنیتی حاققیندا مادا قالالارینین عکس اولوندوغو آسسور تصویرلری، مادا پایتاختی ائکباتان زوناسیندا، بابا-جانتپهده و نوشی-جانتپهده آرخئولوژی قازینتیلار نتیجهسینده الده اولونموش دلیللر اساسیندا موحاکیمه یوروتمک مومکون اولموشدور.
مادا مدنییتینین داها ائرکن عابیدهلری لوریستاندا، مهور "لوریستان تونجلاری" زوناسیدا آشکارا چیخاریلمیشدیر. مؤوضولارینین بیر قیسمی آشکار شکیلده آوئستا منشالی
=== یازی ===
میدیا شهرلرینده آرخئولوژی قازینتیلار آپاریلمادیغیندان، میدیانین یازیلی عابیدهلری هله الده ائدیلمهمیشدیر. میدیا پئرسیا سرحددینده تاپیلمیش I دارانین قایا اوستوندکی یازیلاریندا دا قدیم پئرسیا و ایلام متنلری اولدوغو حالدا، میدیا یازیلاری یوخدور.
تدقیقاتچیلار گومان ائدیرلر کی، ائ.ا. VII عصردن
=== ائتنوقرافیک خصوصیتلر ===
[[File:Persepolis Apadana noerdliche Treppe Detail.jpg|left|180px|thumb|[[پرسپولیس|پرسپولدا]] سنّتی گئییمده اولان
مادایلارین بیر سیرا ائتنوقرافیک خوصوصیتلرینی، گئییم و بزک فورمالارینی، سیلاح و نقلیات واسیطهلرینی، ایستئحسال آلتلری و دینی آیینلرینی، اکینچی و دؤیوشچو، اعیان و کاهین (ماق-مغ-موغ) صورتلرینی اؤیرنمک اوچون تکجه میدیا اراضیسینده دئییل، همچینین قونشو اؤلکهلرین اراضیلریندکی عابیدهلر ده تدقیقاتا جلب ائدیلمیشدیر. بئله عابیدهلره میثال اولاراق آسسور و تختی-جمشید قابارتیلارینی، تصویرلی مؤهورلری و دیگر آرخئولوژی تاپینتیلاری گؤسترمک مومکوندور.
ائ.ا. VII عصره عایید
ائ.ا. VIII عصرین سونونا عایید
ائ.ا. V عصره عایید تختی-جمشید قابارتیلاریندان بیرینده، مادایلارین قوشا آت قوشولموش دؤیوش آراباسی گؤستریلیر.
ائ.ا. V عصرده یارادیلمیش بیر تختی-جمشید قابارتیسیندا میدیا پادیشاهینین نؤکرلری – قوللاری تصویر ائدیلمیشدیر. بوردا میدیالیلارین باشقا گئییم فورماسی (موتخصصیصلر
میدیا دین خادیملرینین، کاهینلرین–ماقلارین دا صورتلری ائ.ا. V عصره عایید
ایکینجی تختی-جمشید قابارتیسیندا ایسه موقددس هوما ایچکیسی
اود معبدی خیدمتچیلرینین
İ. م. دیاکونوو تختی-جمشیددکی قابارتی فیقورلارینین آلچاقبویلو یارادیلماسینی میدیا هئیکلتراشلیق عنعنهلری ایله علاقهلندیریر. او، گؤستریر کی،
"چوخ قدیم میدیا قایالاریندا آلچاقبویلو اینسان فیقورلارینین قابارتیلارینی یاراتمیش میدیا اوستالارینین خلفلری، تختی-جمشیدده ایشلهییرکن، اؤز اجدادلارینین یارادیجیلیق عنعنهلرینه صادیق قالمیشلار."
خط ۲۸۳:
ائ.ا. VII – IV عصرلره عایید سلیندریک فورمالی مؤهورلرین تصویرلرینده میدیا دؤیوشچولرینین سیلاحلاری، گئییملری و دؤیوش وردیشلری ایله باغلی ماراقلی معلوماتلار قورونوب ساخلانمیشدیر. ائ.ا. VII-VI عصرلره عایید بیر ایلام مؤهورونده آریازانت آدلی میدیا طایفاسینین آتلی دؤیوشچوسو تصویر ائدیلمیشدیر. دینامیک کومپوزیسیادا تصویر ائدیلمیش و چاپان آتین اوستونده دوشمنه قارشی هوجوما کئچمیش دؤیوشچو نیزه ایله ضربه ائندیرمهیه حاضیرلاشمیشدیر. دؤیوشچونون ایکینجی سلاحی اوخ و کاماندان عبارتدیر.
ائ.ا. V – V عصرلره عایید
== اینجهصنعت (هونر-هنر) ==
میدیا اینجهصنعته قدیم دینی اینانجلارلا بیرلیکده آوئستا ایدئیالاری دا جیددی تأثیر گؤسترمیشدیر. میدیا دؤورونه عایید اثرلرین تصویر موتیولری
میدیانین اساس رایونلاریندا (گونئی آذربایجاندا) آرخئولوژی قازینتی ایشلری آپاریلمادیغیندان میدیا اینجهصنعتی، یالنیز اونون اطراف رایونلارینین آرخئولوژی ماتئریاللاری اساسیندا اؤیرنیلمکدهدیر.
فیرانسا، آبش و سون دؤورلرده ایران آرخئولوقلارینین دامغان یاخینلیغینداکی تپهیسار، کاشان یاخنلیغینداکی تپهسیالک، نهاوند یاخینلیغینداکی تپگیان، اورمیا یاخینلیغینداکی گؤیتپه، حسنلی و زئیوییهده تاپدیقلاری قدیم صنعت اثرلری میدیا اینجهصنعتی حاقیندا معیین تصووورون یارانماسینا ایمکان وئرمیشدیر. همین اثرلرین اکثر حاللاردا داها قدیم دؤوره عایید اولماسی ایسه، میدیا طایفالاری نین هانسی مدنی بازا اوزرینده تشککول تاپماسینی گؤسترمکدهدیر. دیگر قدیم عابیدهلر ایسه ائ.ا. I مینایللیگین باشلانغیجینا (ائ.ا. X – VIII عصرلره)، ان قدیم آذربایجان دؤولتلرینین مؤوجود اولدوغو دؤوره عایید ائدیلدیگیندن، میدیا اینجهصنعتینی اؤیرنمهیه داها چوخ کؤمک ائدیر.
قدیم ماننا و میدیا طایفالاری همیشه یاخین سیاسی، اقتصادی و مدنی علاقهده
میدیانین اوجقار رایونلاریندا آپاریلمیش آرخئولوژی قازینتیلار و تدقیقاتلار بیر سیرا گؤرکملی صنعت اثرلرینی آشکار ائتمیشدیر. تدقیقاتچیلارین فیکیرلرینه گؤره،
=== دئکوراتیو صنعتلر (تزییني هونرلر) ===
ایلکین دولوسچولوق صنعتینین ان قدیم نومونهلری تپهسیالکدان تاپیلمیشدیر. اونلار ائ.ا. 4200 – 340-جی ایللرده، ائنئولیت دؤورونده یارادیلمیشدیر.
بیر چوخ قابلارین گؤودهسی یوخاری گئتدیکجه دارالدیغی کیمی، اونلارین آلت حیصصهلری ده آشاغی گئتدیکجه دارالدیلمیش و بئلهلیکله اونلار بیکونیک بیر شکیل آلمیشدیر. اوتوراجاقلارین کونوسواری یارادیلماسی ممولاتلارین پلاستیک گؤزللیگینی آرتیرمیشدیر.
بو دؤورون دولوسچولاری هم پلاستیک فورمالار، هم ده دئکوراتو ناخیشلار ساحهسینده زنگین بدیعی ایرث قویوب گئتمیشلر. بونا میثال اولاراق ائ.ا. III مینایللیکده تپسیالکدا و ائ.ا. II مینایللیکده تپگیاندا حاضیرلانمیش بویالی گیل قابلاری گؤسترمک اولار. تپسیالک اوستالارینین
میدیانین قوزئی-باتی رایونونداکی نهاوندده تاپیلمیش تونج دؤورونه (ائ.ا. II مینیللیک) عایید تکقولپ سلیندریک فورمالی گیل قابین اوستونده فانتاستیک بیر حئیوان تصویر ائدیلمیشدیر. قانادلی، تکبوینوزلو، ایلان قویروقلو، شیر بنزر
ائ.ا. XII – X عصرلره عایید تپسیالک دولوسچولاری پلاستیک فورما و دئکوراتیو ناخیش ساحهسیندکی آختاریشلارینی داوام ائتدیرهرک بیر سیرا یئنی کئرامیکا نومونهلری یاراتمیشلار. اونلارین ایچینده بئلیندن سیزیلمیش سیلیندر شکیللی قابلار، گؤودهسی کوروی شکیللی، کیچیک حجملی اوستو شاهمات ناخیشلی بویالی قابلار و اوچایاقلی تکقولپ کئرامیک ممولاتلار دیققتی جلب ائدیر. کیچیکحجملی، آلچاق داییروی اوتوراجاغی و گئنیش آغزی
{{Filelər albomu
| istiqamət = şaquli
خط ۳۲۰:
| alt_yazı=center
}}
دینی مراسیملرده ایستیفاده ائتمک اوچون تپسیالک اوستالاری موختلیف فورمالی جاملار حاضیرلاییردیلار. اونلارین آلچاق اوتوراجاقلی گئنیش آغیزلی، اوزون آخیجیلی و سیلیندریک هوندور دایاقلی، تکقولپ فورمالاری زوومورفیک پلاستیک صورتلرله تجهیز ائدیلیردی.
ائ.ا. I مینایللیگین اولینده (ائ.ا. X – VIII عصرلر) قدیم دولوسچولوق عنعنهلرینه صادیق قالان میدیا اوستالاری یئنی-یئنی پلاستیک فورمالار و دئکوراتیو واسیطهلر کشف ائدیردیلر. لولئیینلی میدیا قابلارینین اورتایا چیخماسیدا
تپسیالکدا بئله قابلارین اوچ تیپی یارادیلمیشدیر. اونلارین لولئیینلری بعضن شاقولی و بعضن ده اوفوقی وضعییتده اولوردو. اوچونجو حالدا ایسه اوفوقی وضعییتلی لولئیین قابین آغزیندان آرالی حالدا حاضیرلانیردی.
تپسیالکدا حاضیرلانمیش
بئله قابلاردان بیرینین اوستونده آت، اونون باشی اوستونده گونش، یوخاریدا ساغ طرفده ایسه شاهمات لؤوحهسینه بنزر بیر دوزبوجاقلی رسم ائدیلمیشدیر. قابین لولئیینینین اتکلری ایسه گونشین ضیالارینی خاطیرلادان ناخیشلارلا بزنمیشدیر.
آوئستانین X یاشتیندا میترا "گئنیش اوتلاقلارا مالیک"، "سورو و اوشاق بخش ائدن"، "تورپاقلاری و آتلاری دوشمندن قورویان" بیر قهرمان کیمی تصویر ائدیلیر. همین قابین قولپو آلتینداکی دوزبوجاقلی، چوخ گومان کی، میترانین حیمایهسینده
بو دؤورون (ائ.ا. X – VIII عصرلر) تپسیالک کئرامیکاسیندا نظره چارپان اوریژینال دولوسچولوق فورمالاریندان بیری ده، گیل قابلاردا قولپلارین شاقولی وضعییتده حاضیرلانماسی ایدی. ائ.ا. X – VIII عصرلرده تپسیالک دولوسچولاری دولوسچولوق ممولاتینین پلاستیک زنگینلیگینه خوصوصی اهمیت وئرمیشلر. بو دؤورون کئرامیک نومونهلرینده گؤوبهلر دوزبوجاقلی، کوروی، سیلیندر و س. شکیللرده اولوب، چوخ زامان اوچآیاق اوزرینده یئرلشدیریلیردی. قابلارین بوغازلاری قصداً اوزادیلیر، اویما و قاباریق حالقالارلا بزدیلیردی. قابلارین گؤودهلری هم رنگلی ناخیشلار، هم ده قاباریق عونصورلرله دئکوراتیولشدیریلیردی.
خط ۳۳۸:
تک قولپلو و قولپسوز کوبوکلار زریف سیلوئته مالیک اولوردو. بو دؤورون تپگیان دولوسچولاری کوبوکلارین سیلوئتینده اساسلی دهییشیکلیکلر ائدهرک، اونلارین پلاستیک قورولوشونو داها دا مورککبلشدیرمیش، دئکوراتیو بزهیینه ایسه، یئنی، داها قاباریق عونصورلر علاوه ائتمیشلر. تپسیالک و تپگیان دولوسچولارینین بو ناعیلییتلری بیر-بیرینه چوخ یاخین اولوب، عومومی بیر اینجهصنعتین – میدیا اینجهصنعتینین ترکیب حیصصهلریدیر.
بو دؤوره تپسیالک دولوسچولاری دینی عقیدهلرله باغلی اولان چوخلو زوومورف قابلار حاضیرلامیشلار. اونلار قویون، قوش، اؤردک فیقورلاری فورماسیندادیر. بوندان باشقا بویالی کئرامیکادا اوزون سیلیندریک جاملارین و کونوسواری، اوزون آخیجیلی قابلارین قولپو اوستونده قوچ و مارال باشلارینین فیقورو دا یارادیلیردی. اکثر حاللاردا بو زوومورف عونصورلر گئنیشآغیزلی، بویالی جاملارین گؤودهسینه یاپیشدیریلیردی. زوومورف فیقورلارین ایستیقامتی قابلارین بعضن ایچینه، بعضن ده خاریجینه طرف یؤنلدیلیردی. بو "سئحرکار" فیقورلار قابلارین ایچینی، گویا خاریجی "بدخواه تأثیرلردن قورویورموش. نادیر حاللاردا زوومورف موتیولری ایلان، کئچی و س. تصویرلر شکلینده، بویالی قابلارین خاریجینده ده چکیردیلر.
بابیل-شومئر خالقلارینین مدنی ناعیلییتلریندن قیدالانمیش میدیا دولوسچولاری اوریژینال دولوسچولوق صنعتی یاراتماقلا،
{{Filelər albomu
| istiqamət = şaquli
خط ۳۵۶:
| alt_yazı=center
}}
میدیا دؤورونده چوخلو بدیعی اهمیتی
تپهیساردان ائ.ا. XX عصره عایید بیر حؤکمدار اساسینین تونج باشی تاپیلمیشدیر.
سینسیناتی اینجهصنعت موزئیینده ساخلانان قیزیل بیر جامی تدقیقاتچی هئلئن کانتور ایناملا میدیا اینجهصنعتینین ان ماراقلی نومونهلریندن بیری ساییر.
تختی-جمشیدده دارانین (ائ.ا. 522 – 486) سارای املاکینین ایچریسینده میدیا سرکردهسینه مخصوص قیزیلدان حاضیرلانمیش قیلینج قینی تاپیلمیشدیر.[168]
میدیانین پایتاختی ائکباتان (همدان) شهریندن تاپیلمیش ائ.ا. V عصره عایید
=== هئیکلتراشلیق ===
میدیا هئیکلتراشلیغینی اؤیرنمک اوچون اساس منبع قایا اوستونده یارادیلمیش قاباریق تصویرلردیر. بئله قاباریق تصویرلر میدیا پادیشاهلارینین قایا سردابهلرینده و بیسوتون قایالاریندا دا چاپیلمیشدیر.
میدیانین قایالاردا چاپیلمیش سردابهلرینین ان قدیمی کیرمانشاهدان گونئیده، ساکاوند یاخینلیغیندادیر.
کیرمانشاهلا همدان آراسیندا، صحنه دئییلن یئردکی قایا سردابهسی ایسه دؤرد دیوارلا قاپانمیش یاشاییش یئرینی خاطیرلادیر. اونون قاپیسینین اوستونده قانادلی گونش لؤوحهسی قاباریغی یونولموشدور.
دوکانی داوود سردابهسی همداندان بابیلیستانا گئدن یولون اوستوندکی چاپیلمیشدیر. İ. م. دیاکونوف گومان ائدیر کی،
دوکانی داوود سردابهسینین گیریش حیصصهسینده قاباریق ماق (موغ-مغ) فیقورو چاپیلمیشدیر. ماقین فیقورو قارشیسینداکی ساحهده ایسه تصویر یوخدور.
قیزقاپان سردابهسینین سوتونلاری پیلیاستر شکلیندهدیر. پیلیاسترلارین آراسیندا تانریلارین سیمبوللاری قاباریق شکیلده تصویر ائدیلمیشدیر.بورادا اوستونده دؤردقانادلی فیقور
ائ. هئرسفئلد بیرینجی و ایکینجی تصویرلری آهورا مازدا ایله میترانین سیمبوللاری حساب ائدیر. اوچونجو تصویر – اولدوزلو لؤوحه قدیم سومئرده ایشتاری و وئنئرا پلانئتینی تمثیل ائدیردی.
بو سردابهنین قاباریق تصویرلرینده سولدا خاراکتئریک ماق گئییمینده
بو اثرده پادیشاهین کاهینین سول اللرینده قلبه، حاکمیت سیمبولو
دوکانی داوود و قیزقاپان آدلاری ایله مشهور
هئیکلتراشلیق صنعتی ساحهسینده میدیا اوستالارینین چوخ قدیم و زنگین پلاستیک عنعنهلری و سیناقدان چیخمیش تجروبهلری، سرریشتهلری واردی . میدیا پادیشاهلاری اوچون یونولموش قایا سردابهلرینین قاباریقلاریدا بونو تصدیق ائدیر. میدیا قایا قاباریقلاری – هئیکلتراشلیق صنعتی ایسه داها قدیم لولوبی – کوتی عنعنهلرینه اساسلانیر. بوندان علاوه میدیا هئیکلتراشلیغینا آسسور و ایلام قاباریقلارینین دا موثبت تأثیری
میدیانین قایا سردابهلرینین مئعمارلیغی خالیص خالق یاشاییش بینالاریندان آلینمیشدیر. همین سردابهلرین قاباریقلاری میدیانین سارای و معبدلرینی بزمیش داش هیکللره نیسبتن کوبود و ایبتیدایی ایدی. بیزه چاتمامیش
میدیا طایفالاری ماننالار، بابیل و آسسورلار واسیطهسیله قدیم شومئرلرین دینی اعتیقادلاری، اینجهصنعتی و مدنییتی ایله یاخیندان تانیش
=== مئعمارلیق ===
بابا-جانتپه آدلانان ایری مسکن مادا مدنییتینین، خوصوصیله تیکینتی صنعتینین و مئعمارلیغینین ماراقلی عابیدهلریندن بیریدیر.
نوشی-جانتپه کومپلئکسی گئنیش وادی اوزرینده یوکسهلن طبیعی تپهنین زیروهسینده یئرلشمیشدیر، اساساً، ایکی معبددن، "قالاچادان" و سوتونلو زالدان عبارتدیر. مئعمارلیق باخیمیندان چوخ مورککب
ائ.ا. VIII عصرین اورتالاریندا مادا طایفا ایتتیفاقی و مادا دؤولتینین قودرتلی دؤورونده یارانمیش، اونون چیچکلنمهسی دؤورونده ده مؤوجود
اورارتو حؤکمداری II ساردورون (ائ.ا. VII عصرین اورتالاری) سالنامهسینین مضمونوندان بللی اولور کی، میدیانین قوزئی-باتی ویلایتلرینده ( آذربایجاندا) گئنیش میقیاسلی اینشاات ایشلری آپاریلمیشدیر. سالنامهده آذربایجانین گونئی-باتی ویلایتلری سرحددینده ایگیرمی قالانین و یوز ایگیرمی یاشاییش منطقهسینین سالیندیغی حاققیندا معلومات وئریلیر.
میدیا دؤوروندن بیزه بللی
میدیا دؤورونده آذربایجان مئعمارلیغی باشلیجا اولاراق ایندیکی گونئی آذربایجان اراضیسینده (آراز چاییندان گونئیده) و آذربایجان رئسپوبلیکاسینین گونئی رایونلاریندا اینکیشاف ائتمیشدیر.
VII عصرده بؤیوک دؤولت کیمی فورمالاشان میدیا، یاخین دوغو مئعمارلیغینین اینکیشافیندا اهمیتلی رول اوینامیشدیر.
خط ۴۱۴:
ائکباتان سارایلارینی تصویر ائدن پولیبی اونلارین گئنیشلیگینی و بزک زنگینلیگینی خصوصیله قئید ائتمیشدیر. او، سر و سیدر آغاجلاریندان دوزلدیلن، اوستو گوموش و قیزیل ورقلری ایله اؤرتولموش سوتونلاردان بحث ائدیر.
سایسیز-حیسابسیز ایستیحکاملار و ایستیحکام حالینا سالینمیش شهرلر میدیا اینشااتینین دیگر تیپینی تمثیل ائدیردی. حجمی و سیلوئتینه گؤره مؤحتشم و زهملی تأثیر باغیشلایان
== آیریجا باخ ==
|