تاپماجالار: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
ک ←‏top: replaced: اولان ← اوْلان (19), اولدو ← اوْلدو (25), اولماق ← اوْلماق (2), قورول ← قۇرول (7) using AWB
ک ←‏top: clean up, replaced: اولموش ← اوْلموش (11), قوشون ← قوْشون (4), اولوب ← اوْلوب (3), اولونموش‌ ← اوْلونموش‌, اورتا ← اوْرتا (2), ا using AWB
خط ۹:
آغاجدا وار باغیرساق، یئل بابانی چاغیرساق، آغزین آچیب نئی چالار، سولیمانی چاغیرساق.(کاتنان)‏
افسانه‌یه گؤره، گویا قارتال بیر حيوانین جمدیینی پارچالایاراق اونون باغیرساغینی جایناق‌لارینا آلیب آغاجین ‏باشینا قالدیریر. باغیرساق بوداق‌لارا ایلیشیب ایستی گون آلتیندا قورویوب نازیلیر. اسن شدّتلی کولیین ‏اوغولتوسو و بوداق‌لارین اونا توخونماسی آهنگدار سسلر چیخاریر. بۇ زامان یولدان کئچن آدام همین سسلره ‏آلوده اولور. حادثه‌نین سببینی اؤیرندیكدن سوْنرا قوروموش باغیرساقدان سیم دوزلده‌رک گویا ایلک موسیقی ‏آلتینی ایجاد ائدیر. همین افسانه یوخاری‌داکی تاپماجادا اؤز ایزلرینی ساخلامیش‌دیر.‏
تاپماجالار هئچ ده بیردن-بیره بۇ گون گؤردوگوموز شکیلده اولمامیش‌دیر. اولجه اونلار ساده‌جه دانیشیق‌دان ‏عبارت اولموش،اوْلموش، هر هانسی حادثه، اشیا و سایرنی آچیق، اؤز آدی ایله دئییل، دولایی شکیلده، مئتافوریک ‏یول‌لارلا ایفاده ائتمیش‌دیر.‏
اینسان‌لارین بئله بیر دانیشیق فورماسین‌دان ایستیفاده ائتمه‌سی‌نین باش‌لیجا سببلری وار ایدی. قدیم اینسان‌لار ‏طبیعت حادثه‌لری، سما جیسیم‌لری، وحشی حیوان‌لار و سایره حاقیندا درین معلوماتا مالیک اولمادیغین‌دان، ‏اونلاری سئهرلی بیلدیک‌لرین‌دن و قورخدوق‌لارین‌دان، او شئی‌لرین آدلارینی اوْلدوغو کیمی دئییل، اونا ‏اوخشار آدلارلا، دولایی یول‌لارلا چکیردی‌لر. اونلار ائله تصوّر ائدیردی‌لر کی، اوو زامانی حيوانین و یا ‏اوخون آدینی چکسه‌لر، حیوان اونو باشا دوشر، قاچار، یاخود اینسانا ضرر وورار.‏
بئله دانیشیق طرزینه "دده قورقود" داستان‌لاریندا دا راست گلیریک:‏
خط ۲۶:
آیاغین‌دان آلدیرماز، آغزینا یوین ووردورماز.(یئل)‏
بیر کیلیم وار مینبیر ناخیشلی، یئل بابا سوپورر پاییزی-قیشی.(یئر)‏
ایلک نظرده بۇ تاپماجالاردا بنزتمه روحونون اوستونلويو هیسس اوْلونور. لاکین دریندن دقت یئتیریلدیکده ‏بونون هئچ ده بئله اولمادیغی آیدین اولور. کولک بۇ و یا باشقا شکیلده جانلی بیر وارحق کیمی تصوّر ‏ائدیلمیش‌دیر. بیرینجی تاپماجادا کولک قوشا، ایکینجیده حیوانا، اوچونجوده ایسه یئنه جان‌لییا، بلکه ده اینسانا ‏بنزدیلمیش‌دیر. حتی "یئل بابا" دئیه چاغملان کولک اینسان کیمی گؤستریلمیش‌دیر. کولیین جانلی وارلیق کیمی ‏تصوّر اولونماسینااوْلونماسینا ناغیل و افسانه‌لریمیزده ده راست گلیریک. مثلن، "فاطمانین ناغيلی”ندا یوماغی آپاران ‏کوله‌یه فاطما "یئل بابا" دئیه مراجعت ائدیر، اونونلا اینسان کیمی دانیشیر.‏
آنیمیستیک و توتئمیستیک گؤروش‌لرله علاقه‌دار اولاراق، قدیم اینسان‌لاردا گویا حیوان‌لارین دا اینسانین ‏دیلینی، فیکرینی باشا دوشدوگو اقیده‌سی یارانیردی. اونا گؤره ده ايبتدايي اووچو ووراجاغی حيوانین، قوشون،قوْشون، ‏سلاحین آدینی آچیق شکیلده دئمكدن چکینمیش، اونلارین آدینی گیزلی، یعنی حيوانین باشا دوشه بیلمیجیی بیر ‏دیلده سؤیلییرمیش. بئله‌لیکله، او، ووراجاغی اوو حیوانینی گویا آلدادیرمیش. اینسان‌لار نه¬اینکی اوو ‏حیوان‌لاری حاقیندا بئله دوشونورموش، حتی ائله ظنن ائدیرمیش‌لر کی، مئشه‌نین، صحرانین، سویون و ‏سایره‌نین ده گویا اعجازکار گؤرونمز صاحبی وارمیش. اونلان دا موختلیف یول‌لارلا آلداتماق لازیم ایمیش. ‏بئله‌لیکله، ایلک گیزلی-سیرلی دانیشیق دیلی عمله گلمه‌یه باشلاییردی کی، بۇ دا تاپماجالاردا، جزيي ده اولسا، ‏اؤز ایزلرینی ساخلامیش‌دیر.‏
مشهور فولکلورشوناس و.پ.آنیکین بۇ حاقدا یازیر:‏
‏"علم ثبوت ائتمیش‌دیر کی، مراسیم‌لرله علاقه‌دار اولماسیندان باشقا، تاپماجالارین تا قدیم دؤورلرده اینکیشافی ‏گیزلی نیطقله، حیوان‌لارین، بالیق‌لارین، بیتکی‌لرین و موختلیف اشیالارین ایلین معيين فسیل‌لرینده و معيين ‏شرایطده بیلاواسیطه دوزگون آدینین چکیلمه‌سی‌نین قاداغان ائدیلمه‌سی ایله علاقه‌داردیر".‏
‏ طبیعتین سیرلری‌نین سببینی درک ائده بیلمه‌ین ايبتدايي اینسان، سوْنرالار اونو اؤیرنمه‌یه، گونده‌لیک حیات ‏حادثه‌لری ایله علاقه¬لندیرمه‌یه چالیشمیش‌دیر. معلوم اوْلدوغو کیمی، مئشه‌ده، داغدا، قایادا چتین شرایطده ‏حیوان‌لاری، قوش‌لاری ايبتدايي آلتلرله (داش، آغاج، اوخ، تله و ...) اوولاماق، مئیوه‌لر، یئمه‌لی اوتلار و سایر ‏آختارماق، سوْنراکی اینکیشاف مرحله‌لرینده ایسه اکین‌چی‌لیک، مالدارلیق، صنتعکارلیق، تیجارت و سایره‌نین ‏موفقیتی طبیعت حادثه‌لرین‌دن، یاغیش، قار، کولک، گونش، ایستی، سویوق و ... آسی‌لی ایدی. ايبتدايي ‏اینسانین گونده‌لیک حیات آرزوسو اوْلان بۇ مسئله‌لر اونون تاپماجالاریندا بۇ و یا دیگر شکیلده، ايبتدايي ‏فورمادا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر.‏
ناغیل‌لاردان معلوم اولور کی، تاپماجالار کئچمیش دؤولت قۇرولوشوندا دا رول اوینامیش‌دیر. بئله کی، بیر ‏فئودال دیگری ایله محاربه ائتمزدن قاباق اونا بیر نئچه تاپماجا گؤندرر، قارشی طرف جاواب وئره بیلمدیکده ‏ایسه محاربه اعلان ائدیلرمیش. بونون نومونه‌سی "درزی شاگیردی احمد"، "داش¬دمیر" و باشقا ناغیل‌لاردا ‏آیدین گؤرونور.‏
تاپماجالار بعضن فئودال محاربه‌لری زامانی گیزلی دیپلوماتیک سیرلری سؤیلمک واسطه‌سی ده اولموش‌دوراوْلموش‌دور. ‏بو باره‌ده پروفسور. ی.م.سوکولوو یازیر: "تاپماجادان بعضی حال‌لاردا گیزلی دیپلوماتیک دیل فورمالارین‌دان ‏بیری کیمی ایستیفاده اولونماسی حاقیندا روس سالنامه‌لرینده ماراقلي معلومات‌لار واردیر"'.‏
تاپماجا فورماسیندا اوْلان و دیپلوماتیک کاراکتر داشییان بئله سورغولاردان ناغیل، داستان و روایتلریمیزده ‏خيلي نومونه‌لر تاپماق مومکون‌دور. بونون ان یاخشی نومونه‌سینه "پادشاه و وزیر" آدلی ناغیلدا تصادف ‏ائدیلیر. بۇ موناسیبتلر اورادا بئله تصویر اوْلونور:‏
گون‌لرین بیرینده بیر پادشاه اؤزونون وزیرینی گؤندریب باشقا پادشاه‌دان طلب ائدیر کی، یا اونون وئرجیی ‏تاپماجانین جاوابینی تاپسین، یا دا تاخت-تاج‌دان ال چکسین. وزیر اؤز سوال‌لارینی یئرده ایشاره ایله چکیب ‏جاواب ایستییر. هئچ کیم اونو تاپا بیلمیر. آخیردا بیر عقللی، دونیاگؤرموش قوجا تاپیلیر. او، گلیب وزیره ‏ایشاره ائدیر کی، سوال‌لارینی تکرار ائتسین. وزیر عصا ایله یئرده بیر دایره چکیر. قوجا دایرنی الینده¬کی ‏آغاجلا تن اورتادان ایکی یئره بؤلور. ائلچی وضعیتی بئله گؤردوکده جیبیندن بیر اوووج داری چیخاردیب ‏دایره‌نین اورتاسینا سپیر. قوجا بیر خوروز گتیریب دایره‌نین ایچری‌سینه بوراخیر. خوروز آز بیر واختدا ‏داری‌لاری یئییب قورتاریر. وزیر غضبلنیب اورتایا سوغان آتیر. قوجا کئفینی پوزمادان بیر یومروق ووروب ‏سوغانی ازیر. وزیر تاپماجانین جاواب‌لارین‌دان راضی قالیب گئدیر. سوْنرا قوجا همین تاپماجانین جاوابینی ‏ایزاه ائده‌رک دئییر: - وزیر یئرده دایره چکمکله دئمک ایستییردی کی، یئر کوره‌سینه صاحب اوْلماق ‏ایستییریک. من دایرنی ایکی یئره بؤلوب دئدیم کی، اونون یاری‌سی بیزیم‌دیر. وزیر راضی اولماییب یئره بیر ‏اوووج داری سپدی کی، یعنی تکلیفیمیزه راضی اولماسانیز، سای‌سیز-حساب‌سیز قوشونلاقوْشونلا سیزه هوجوم ‏ائدریک. من خوروزو اورتایا آتماقلا دئدیم کی، بیزده ائله پهلوان‌لار وار کی، اونلاری بوراخساق، سیزین ‏بوتون قوشونونوزوقوْشونونوزو بۇ داری کیمی دنله‌ییب قورتارارلار. وزیر سؤزومدن غضبلنیب یئره سوغان آتدی و ‏دئمک ایسته‌دی کی، اوندا اورتایا آجيلیق، اداوت دوشر. من ده سوغانی ازمکله دئدیم کی، آجيلیق دوشنده ده ‏وئجیمیزه دئییل.‏
بون‌لاردان باشقا، بیر ده تاپماجالاردان آغلی یوخلاماق اوچون، توی مراسیم‌لرینده موختلیف تاپشیریق‌لاری ‏یئرینه یئتیننک، شاهلیغا کئچمک و سایره‌ده ایستیفاده ائدیرلرمیش کی، بونو خوصوصن ناغیل‌لاردا آیدین ‏شکیلده گؤرمک مومکون‌دور.‏
تاپماجالاردا اینسان‌لارین جمعیت حاقین‌داکی فیکیرلری، حیات تجروبه‌سی، طبیعت اوزرین‌دکی ‏موشاهیده‌لری، تصرروفات، معیشت مسئله‌لری و سایره بدیعی فورمادا، اوبرازلی شکیلده ایفاده ائدیلمیش‌دیر. ‏بئله بیر زنگین خزیننی ایسه خالق عصرلر بویو یاشاداراق گله‌جک نسله تقدیم ائتمیش‌دیر. محض بونا گؤره ‏ده، اوللر تاپماجالار مجلیس یاراشیغی اولموش،اوْلموش، قوجالار اونو گنج‌لره دانیشمیش، اونلار ایسه هوسله یاددا ‏ساخلادیق‌لارینی اؤولادلارینا اؤیرتمیشلر. قدیم دؤورلرده گنج اوغلان و قیزلارا چتین و درین معنالی ‏تاپماجالار وئره‌رک اونلارین حیات، عائله و محبّت، تصرروفات، صنعت حاقیندا بیلیک و وردیش‌لرینی ‏یوخلایاردی‌لار. بۇ تاپماجالارا دوزگون جاواب وئرنلر ایستدیک‌لری قیزلارین رغبتینی قازاناراق، اونلارلا ‏ائولنمک حقوقونا مالیک اولوردولار. بۇ عادت "ایلیاس"، "داش¬دمیر"، "پادشاه و قیز"، "اوچ باجی، اوچ ‏قارداش"، "اوچ شاهزاده" کیمی اونلارجا ناغیل و داستان‌لاردا اؤز بدیعی ایفاده‌سینی تاپمیش‌دیر.‏
واخت ایله کیتابین، تئاتر و کینونون، رادیونون نه اوْلدوغونو بیلمه‌ین خالق موختلیف ایلنجه واسطه‌لری ‏ایچری‌سینده تاپماجالاردان دا گئنیش ایستیفاده ائتمیشدی. اوزون قیش گئجه‌لرینده، موختلیف بایرام‌لاردا و یا ‏آدی گونلرده ائولرده کورسو قورار، تن‌دیر باشینا ییغیشیب تاپماجایا قولاق آسارددار. خالقی ماراقلاندیران، ‏اونلارین ذؤوقونو اوخشایان بئله تاپماجالاردا یوموریستیک، آللئقوریک حادثه و ایفاده‌لره، آللیتئراسیا و شعریته ‏گئنیش یئر وئريلردی. سوْنرالار تاپماجا سؤیلمک، اونون جاوابینی تاپماق ان ماراقلي بیر ایلنجه‌یه چئوریله‌رک ‏گئتدیکجه کوتلوی کاراکتئر آلمیشدی.‏
معلوم اوْلدوغو کیمی، هر دؤورون حادثه‌لری ایله سسلشن، خالقین حیات و معیشت طرزینه عاید بیر سیرا ‏تاپماجالار یارانیر. بعضن اونلار زامان کئچدیکجه دیلدن¬دیله دوشه‌رک دییشیر، آنلاشیلماسی چتین‌لیک تؤره‌دن ‏تاپماجایا چئوریلیر. ان معتبر تدقیقات‌چی‌لار بئله اونو آنلامیر و جاوابینی تاپماقدا چتین‌لیک چکیرلر. لاکین ‏زامان کئچدیکجه او سؤزلرین قدیم فونکسیاسی، مضمونو آراشدیریلدیقدا معلوم اولور کی، ایلک باخیشدا ‏معناسیز گؤرونن تاپماجالارین معناسی واخت ایله هامییا آیدین ایمیش. لاکین اورادا ایشلنن اشیا، حادثه و سایره ‏آدلاری اؤز دؤورونده هامییا معلوم اولموشاوْلموش و زامان کئچدیکجه اونودولموش، یئنی‌سی ایله اوز ائدیلمیش‌دیر.‏
اونو خاطیرلاماق کیفایتدیر کی، حاضردا شهر مکتبلرینده اوخویان شاگیردلره "ساجایاق"، "مفرش"، ‏‏"خورجون"، "سولو قلیان" و سایره حاقیندا تاپماجا سؤیلدیکده، بۇ اشیالارین نه دئمک اوْلدوغونو بیلمیرلر. ‏چونکی علم و تئکنیکا شهر حیاتین‌دان همین اشیالاری سیخیش‌دیراراق آرادان چیخارمیش، یئنی‌سی ایله اوز ‏ائتمیش‌دیر.‏
بئله تاپماجالار اوْلدوقجا چوخ‌دور. بعضن ائله بیلینیر کی، بۇ تاپماجادا یا سؤز دوشموش و یا دا تحریف ‏اولونموش‌دور‏اوْلونموش‌دور. لاکین درین تدقیقات نتیجه‌سینده معلوم اولور کی، بو، اؤز دؤورو اوچون خالق معیشتینده ‏بؤیوک اهمیتی اوْلان ان ماراقلي و معنالی تاپماجا ایمیش. اودور کی، خالق معیشتینده یاشایان، لاکین ایلک ‏باخیشدا فورما و مضمونو، جاوابی آیدین اولمایان بئله تاپماجالاری آتماق قتین دوغرو اولماز. اورادا بیر سیرا ‏تیببی آدلار، درمان‌لار، واختی ایله یاشامیش، ایندی ایسه نسلی کسیلمیش حیوان، قوش، بیتکی، اشیا و سایره ‏آدلاری واردیر کی، همین ساحه‌نین متخصص‌لری اوچون بۇ آدلار تدقیقات نتیجه‌سینده آنلاشیقلی شکله ‏چئوریلیر.‏
معلوم اوْلدوغو اوزره، چوْخ دا اوزاق دؤورلرین یارادیجی‌لیق محصولو اولمایان "کیتابی-دده قورقود" ‏داستانیندا بیر سیرا ایفاده و سؤزلر واردیر کی، اونلارین معنالاری بۇ گون بئله تدقیقات‌چی اوچون آنلاشیلماز ‏قالمیش‌دیر. تاپماجالارین یارانما تاریخی ایسه چوْخ اوزاق‌لارلا باغلي اوْلدوغون‌دان، شوبهه‌سیز، اورادا داها ‏چوخ آنلاشیلماز ایفاده‌لره تصادف ائدیلمه‌لی‌دیر کی، بۇ دا تامامیله قانوناویغون‌دور.‏
بون‌دان باشقا، تاپماجالاردا آیري-آیری دیالئکت‌لرده ایشلنن بعضی آرخایک سؤزلره ده راست گلمک اولور. ‏شهر اهالی‌سی اوچون آیدین اولمایان بۇ سؤزلر حاضردا کند و رایون یئرلرینده ایشلنمکده‌دیر. بعضی بئله ‏ایفاده‌لرین کؤهنلدیگینی، اونون یئنی سؤزلرله اوز اولونماسینیاوْلونماسینی ادعا ائدن‌لر ده اولور. لاکین اونودولمامالی‌دیر ‏کی، فولکلورشوناس‌لیق قایدالارینا گؤره شیفاهی ادبیاتیمیزی علمی شکیلده نشر ائدرکن اورادا ایستنیلدیگی ‏کیمی دییشیک‌لیک ائتمه‌یه هئچ کسین حاقی یوخ‌دور. بئلینسکی یازیر: "روس ناغیل‌لاری خالق فانتازیاسینین ‏یاراتدیغی شکیلده اؤزونه¬مخصوص معنایا مالیک‌دیر، دییشدیریلمیش و بزک وئریلمیش بیر شکیلده ایسه او ‏قطعن هئچ بیر معنایا مالیک دئییل‌دیر".‏
بیر سیرا تاپماجالار واردیر کی، اونون دا جاوابینی تاپماق اوْلدوقجا چتین‌لیک تؤره‌دیر. مثلن:‏
او ندیر کی، اؤزو بوردا، ساققالی اوردا. (بوخاری و توستو)‏
خط ۵۳:
نه قاپی قویدو، نه باجا.‏
‏(باراما، بالقاباق)‏
تاپماجادا تصویر اولوناناوْلونان اشیا و یا حادثه‌نین هئچ اولمازسا بیرجه خصوصیت و یا خاصیتی‌نین باشقاسینا آز دا ‏بنزییشی وارسا، او زامان همین وضعیت عمله گلیر. اونا گؤره ده بالقاباق و بارامانین خاریجی ‏گؤرونوش‌لرین‌دکی فورما اوخشارلیغی، هر ایکی‌سی‌نین آغزینین باغلي‌لیغی، بیری‌نین ایچینده ایپک قوردو، ‏دیگرینینکینده ایسه چییردک اوْلدوغو اوچون هر ایکی‌سی حاقیندا عینی تاپماجا یارانمیش‌دیر. بعضن بۇ ‏بنظمه‌لر فورما اعتباری ایله دئییل، معنا و اهمیتینه گؤره ده تظاهر ائدیر.‏
مثلن:‏
یئره ووردوم بالتانی، آغزی گوموش خالتانی. یئردن بیر اوغلان چیخدی، جمله جاهان سولطانی.(سو، آی، ‏گون، تاخیل و ...)‏
خط ۶۱:
‏"هئت هی اوکوه، هی دوئرئی" روس تاپماجاسی هاققمدا آ.‏İ‏.قئربستمان یازیر: "بو تاپماجانین ان موختلیف ‏جاواب‌لارینا راست گلیریک. او جاواب‌لاردان خیار، قارپیز، آلما و سایرنی گؤسترمک اولار. مثلن، ‏م.آ.ریبنیکووون کیتابیندا 805-جی صحیفه‌ده 106 و 114 شماره¬لی تاپماجالارین متن‌لری عینی اولدوغو حالدا ‏جاواب‌لاری ایسه موختلیف‌دیر".‏
تاپماجادا تاریخی حقیقت‌لرین قاهق‌لارینی تاپماق اوچون اونلارین عومومی آهنگینه، مؤوزوسونا، داها ‏دوغروسو، نیین اساس گؤتورولدوگونه دقت یئتیرمک لازیم‌دیر.‏
آذربایجان خالقینین کؤچری حیات طرزی‌نین ایزلرینی آختارماق لازیم گلرسه، اونا عاید بعضی تاپماجالاری ‏آشکار ائتمک مومکون‌دور. معلوم اوْلدوغو کیمی، کؤچری اینسان هئچ ده اؤزونه داش‌دان، کرپیجدن و یا ‏آغاج‌دان ائو تیکمه‌لی اولمور. چونکی هاوانین، سویون، قیدا منبعی‌نین و سایره‌نین هارادا الوئریش‌لی اولوباوْلوب-‏اولماماسین‌دان آسی‌لی اولاراق کؤچری اینسان بۇ گون بورادا، بیر آیدان سوْنرا باشقا بیر یئرده، داغدا، دوزنده ‏و مئشه‌ده مسکن سالماغا مجبور اولوردو. محض بۇ سببه گؤره ده اونون دایمی ائوی، باغی، یاشاییش یئری ‏اولموردو. مووقّتی یاشاییش یئرینده یاغیش‌دان، قاردان، بوران‌دان، کولک‌دن قورونماق اوچون ایسه چادیر، ‏قدیم دیه کیفایت ایدی. چونکی بونو آسان‌لیقلا دوزلتمک و کؤچوب گئتدیکده ایسه سؤکمک اولوردو. دئمه‌لی، ‏کؤچری اینسانین حیاتیندا اساس رول اوینایان دیه حاقیندا، هئچ شوبهه‌سیز، سای‌سیز-حساب‌سیز تاپماجالار ‏یارانمالی ایدی. همین تاپماجالان اوخویارکن دیه‌نین قۇرولوشو اینسانین گؤزو قارشی‌سیندا جان‌لانیر:‏
آغیر دونو، یوخ‌دور جانی. اوزون¬جادیر دیرناق‌لاری، یئره باتیر بارماق‌لاری.(دیه)‏
اگر یوخاری‌داکی تاپماجادا دیه‌نین عومومی گؤرونوشو تصویر اوْلونورسا، آشاغیداکیندا اونون آیری-آیری ‏حیسه‌لرین‌دن بحث ائدیلمیش‌دیر.‏
خط ۷۹:
گئجه بوشالار، گوندوز دولار. (یوکیئری)‏
بوتون بۇ حیسه‌لر ایسه، شوبهه‌سیز، اوتوراق حیاتا کئچمیش اینسان اوچون ائوین بؤیوک اهمیته مالیک ‏اولدوغو دؤوردن یارادیلاراق بۇ گونه قدر داوام ائتمیش‌دیر.‏
میفولوژی مکتب نماینده‌لری تاپماجانی کؤهنه‌نین ماراقلي قالیغی کیمی قیمتلندیریر و اوندا دینی قالیق‌لارین ‏آختاریلماسینا جهد گؤستریرلر. روس تدقیقات‌چی‌سی سادوونیکوو ایسه تاپماجادا کندلی‌لرین معیشت و دونیا ‏باخیشینین عکس اولوندوغونواوْلوندوغونو سؤیلییردی. بعضی تدقیقات‌چی‌لار تاپماجانین اینکیشافینی موختلیف عامل‌لرله ‏ایضاح ائدیر، سادوونیکوو ایسه اونون اینکیشافیندا مادی فاکتورو اساس گؤتوروردو.‏
تاپماجالاری تدقیق ائدرکن قدیم کندلی‌لرین یاشاییش شرایطی، اساس مشغولیتی، کؤچری حیاتی، اکین‌چی‌لیک، ‏مالدارلیق و صنعتکارلیق ایشلری و سایره حاقیندا معلومات الده ائدیلیر. تاپماجالارین اؤیرنیلمه‌سی کندلی‌نین ‏هانسی بیتکی‌لری اکدیگینی، هانسی تصرروفات آلت‌لرین‌دن ایستیفاده ائتدیگینی، هانسی حیوان و قوشلان ‏اوولادیغمی آیدینلاشدیرماغا ایمکان یارادیر. بیر سؤزله، تاپماجادا دینی-میفی قالیق‌لاردان دئییل، اونون رئال ‏حیات و معیشتله علاقه‌دار اوْلدوغون‌دان دانیشماق، بیزجه، داها دوغرو اولاردی.‏
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، هر بیر خالق معيين جوغرافی مؤوقئیینه، طبیعی شرایطینه اویغون اوْلان بیتکی‌لر ‏اکیر و محصول ایستئهسال ائدیر کی، بۇ دا اؤز خصوصیت‌لرینه گؤره باشقالارین‌دان فرقلنیردی. بعضن ‏تاپماجالاریمیزدا ائله مئیوه، حیوان، قوش، خؤرک و سایره آدلارینا راست گلمک اولور کی، اونلار یالنیز ‏آذربایجاندا شؤهرت تاپاراق، باشقا خالق‌لاردا دئمک اولار کی، هئچ تصادف اولونمور،اوْلونمور، یا عکسینه، اؤزگه ‏خالق‌لارا مخصوص اوْلان بیر سیرا اشیا، یئمک، حیوان، قوش آدلاری ایسه بیزیم تاپماجالاردا نظره چارپمیر.‏
تاپماجالاردا توخوجولوق سنتینه دایر ایزلر تاپماق اولور. بئله کی، قدیم اینسان ایلک توخوجو دزگاهینین ‏نومونه‌سی اوْلان جهره‌ده یون اییرمیش، ایپ حاظیرلامیش و ايبتدايي توخوجولوق کارخاناسیندا شال ‏توخوموش‌دور. محض بونا گؤره‌دیر کی، جهره و اونون حیسه‌لری حاقیندا اونلارجا تاپماجا یارانمیش‌دیر:‏
ائویمیزده بیر کیشی وار، ننمنن ایشی وار. (جهره)‏
خط ۹۱:
نه بوردا وار، نه اوردا، دولودور ناخچیواندا. (دوز)‏
آلمیشام آتان‌دان، گنجه‌ده ساتان‌دان. قو توکون‌دن یونگول، قیراغی قیزیل¬گول. (کلاغایی)‏
بو تیپلی تاپماجالاردان ایکی مساله¬نی آیدینلاش‌دیرماق مومکون‌دور؛ بیرینجی‌سی، همین شهرلرین تاریخی بیر ‏آد کیمی تاپماجالاریمیزدا یاشاماسی‌دیرسا، ایکینجی‌سی، اورتااوْرتا عصرلردن باشلامیش بۇ شهرلردن هر بیری‌نین ‏اقتصادی مؤوقئیینه گؤره بۇ و یا دیگر درجه‌ده شؤهرت قازانماسی‌دیر. گنجه‌نین ایپک کلاغایی، ناخچیوانین ‏الا کئیفییت‌لی دوزلا، گؤزل خالچا و بزک شئی‌لری ایله شؤهرت قازانماسی همین تاپماجالارین اساس ‏مضمونونو تشکیل ائدیر.‏
تاپماجالاردا نه¬اینکی شهر، حتی چای، داغ آدلارینا دا راست گلمک اولور. مثلن:‏
کورون قیراغی دوزدو، ساناسان اللی، یوزدو. اوْغلو شاه‌لیق ائلیگیر، آناسی هله قیزدی. (آری)‏
تاپماجالارین مؤوزولاری چوْخ موختلیف‌دیر. اونلان شرطی اولاراق آشاغی‌داکی شکیلده قروپلاش‌دیرماق ‏اولار: طبیعت و طبیعت حادثه‌لری؛ اینسان و اونون بدن عضولری؛ مادی نعمت‌لر؛ بیتکی‌لر عالمی؛ ‏حیوان‌لار؛ قوش‌لار؛ کند تصرروفاتی محصول‌لاری؛ تصرروفات آلت‌لری؛ موختلیف اشیالار و ...‏
تاپماجالارین موختلیف مؤوزولاردا قۇرولماسی اونون حیاتین بیر چوْخ ساحه‌لرینی احاطه ائتدیگینی ثبوت ‏ائدیر. اگر اول‌لر اینسان و اونون بدن عضولری، طبیعت حادثه‌لری، موختلیف قیدالار تاپماجانین ایلک ‏پرئدمئتی اولموشدوسا،اوْلموشدوسا، سوْنرالار گئت-گئده اونون احاطه دایره‌سی داها دا گئنیشلنمیش‌دیر. آرتیق کندلی‌نین ‏باغ-باغچاسی، مال-قاراسی، اکین یئرلری، تصرروفات آلت‌لری، یئمک‌لری، گئییم‌لری، معنوی زؤوقونو ‏اوخشایان شئی‌لر، حیوان‌لار، قوش‌لار، ضروریجی‌لر، اووچولوق، کؤچری و اوتوراق حیات، ائو اشیالاری ‏و سایره تاپماجا ژانرینین اساس پرئدمئتینه چئوریلمیش‌دیر. بورادا ایقتیسادیاتلا علاقه‌دار صنعت مسئله‌لری، ‏خوصوصن، توخوجولوق، درزی‌لیک، دمیرچی‌لیک، ایپک‌چی‌لیک و باشقا ساحه‌لره گئنیش میدان وئریلدیگی ‏هر آددیمدا اؤزونو گؤسترمکده‌دیر.‏
ايبتدايي دؤوردن باشلامیش بۇ گونه قدر اینسان‌لار ان چوْخ هانسی مسئله ایله مشغول اولموشسا،اوْلموشسا، هانسی پئشه، ‏اشیا و سایره اونون گونده‌لیک حیاتیندا بؤیوک اهمیت کسب ائتمیشسه، اونون حاقیندا دا سای‌سیز-حساب‌سیز ‏تاپماجا یارانمیش‌دیر.‏
‏* * *‏
تاپماجا اساساً مئتافورا شکلینده قۇرولموش دوشوندوروجو سوال‌لاردان عبارت‌دیر. بورادا هر هانسی مفهوم، ‏حادثه و اشیانین معيين علامتی، كيفيّتی و یا خاصیتی دولایی یوللا آنلادیلیر، باشقا جهتلری ایسه گیزلدیلیر.‏
خط ۱۳۳:
‏ باش شابالید قویروق قای‌چی. (قارانقوش)‏
بو تاپماجانین تام بنزتمه یولو ایله دوزلدیگینه هئچ شوبهه قالمیر. بۇ بنزتمه‌لر بعضن رئال، بعضن ایسه ‏فانتاستیک فورمادا تظاهر ائدیر. مثلن:‏
گؤيدن گلیر درویش‌لر، کورکون یئره سرمیش‌لر. او قدر اوینامیش‌لار. خوردو-خشیل اولموش‌لاراوْلموش‌لار. (قار)‏
یاخود:‏
‏ بیزیم ائوده بیر کیشی وار، آغزیندا اوچ دیشی وار. (ساجایاق)‏
خط ۱۴۷:
بایاتی، نغمه و باغلامالارا گلدیکده ایسه اونو خاتیرلاماق کیفایت‌دیر کی، اینتوناسیانی دییشمک، بعضن بیر و ‏یا ایکی میصرانی آتماق، علاوه‌لر ائتمک یولو ایله ده بۇ ژانرلاردان تاپماجا عمله گلیر:‏
گؤی اوزو دامار-دامار، گؤی‌دن یئره نور دامار. (یاغیش)‏
بو تاپماجا اصلینده بایاتی اولموش،اوْلموش، سوْنرا اونون آخیرینجی ایکی میصراسی آتیلماقلا تاپماجا عمله گلمیش‌دیر. ‏کیمه معلوم دئییل کی، اونلارجا بایاتی و نغمه‌لریمیز اساساً تاپماجالاردان عبارت‌دیر.‏
ائله تاپماجالار واردیر کی، اونلار بایاتی فورماسیندادیر، حتی "من آشیق"، "ائلمی"، "عزيزیم" کیمی ‏سؤزلرله باشلاییر. مثلن:‏
من آشیقم، کؤنول‌دن، خبر آلین امیردن.‏
بو گون نوبار یئمیشم، بوداق‌لاری دمیردن. (کاباب)‏
عزیزیم، امر هئی، بئلده گوموش کمر هئی. گؤیده مادیان گؤرموشم، یئرده قوشونقوْشون امر هئی.‏
‏(یاغیش، یئر؛ اوتلاقدا اوتلایان مادیان و اونو امن قولون)‏
نغمه‌لره عاید:‏
خط ۱۵۷:
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، تاپماجا عینی زاماندا نغمه‌دن، حتی شاعرلرین بعضی ‏شعرلرین‌دن ده عمله گلیر. ميصراعلارین آزالدیلیب-چوخالدیلماسی، یئنی سؤزلر آرتیریلماسی و سایره ایله ‏موختلیف واریانت‌لار یارانیر. و..میتروفانووا بۇ حاقدا یازیر:‏
‏"بعضن فورمایا اساساً حؤکم سورمک اولار کی، تاپماجا شعرله یازیلمیش‌دیر، لاکین بو اونو مئخانیکی ‏اولاراق کیتاب‌دان چیخارماغا اساس اولا بیلمز. اگر تاپماجا شیفاهی دیله داخیل اولموشسا، دئمه‌لی او، اثرلره ‏سالینمالی و یئنی تاپماجا ساییلمالی‌دیر".‏
تاپماجالارا یاخین اوْلان ژانرلاردان بیری ده باغلامالاردیر.باغلامالار فورما اعتباریله ماهنی شکلینده اولوب،اوْلوب، ‏مضمون جهتدن تاپماجالارا یاخینلاشیر. بورادا سوال و جاواب فورماسی واردیر. همین سوال و جاواب‌لار ‏شعرله، اؤزو ده دئییشمه شکلینده اولور. بیر-بیریله بحثه گیریشیب دئییشن آشیغین ماهیر صنعتکار اوْلدوغونو، ‏حاضیرجاواب‌لیغینی ثبوت ائتمک اوچون بۇ باغلامالار چوْخ مهارتله دوزلدیلمه‌لی‌دیر. محض بونا گؤره ده ‏باغلامادان زنگین وزن و قافيه، گؤزل آهنگدارلیق، درین معنا طلب اوْلونور. چونکی دئییشن آشیق رقیبیندن ‏اوستون اوْلماق اوچون درین معنالی، زنگین بدیعی فورمالی شعرلر دئمه‌یه چاهشمالی‌دیر. مثلن:‏
‏ سوال: او ندیر کی، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ؟ نه خلت‌دیر، تیکیشی یوخ، قاتی یوخ؟ او نه شئی‌دیر: دوه‌سی ‏یوخ، آتی یوخ؟ اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وار.‏
جاواب: او کؤلگه‌دیر، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ، دری دون‌دور: تیکیشی یوخ، قاتی یوخ. او گون، آیدی: دوه‌سی ‏یوخ، آتی یوخ، اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وارباغلامالارلا تاپماجالارین بیر-بیرین‌دن معيين معنادا ‏فرق‌لری ده واردیر. بۇ فرق‌لردن بیری ده اودور کی، تاپماجالارین مؤلفی معلوم دئییل‌دیر. دئیه بیلرلر کی، هر ‏بیر تاپماجانین دا ایلک یارادیجی‌سی واردیر و اولموش‌دوراوْلموش‌دور. بۇ دوغرودور، لاکین تاپماجانین ایلک یارادانی ‏اولسا دا، اونون آدی ایتیب گئتمیش، ایلک واریانتی خالق طرفین‌دن عصرلر بویو ایشلنمیش، دییشدیریلمیش و ‏شکیلدن-شکله سالینمیش‌دیر کی، بورادا دا تاپماجانین ایلک مضمونون‌دان، گومان کی، چوْخ آز شئی ‏قالمیش‌دیر. بئله‌لیکله، دؤنوب اصل خالق مالی اولموش‌دوراوْلموش‌دور. لاکین باغلامالار بئله دئییل‌دیر. اونلارین ‏اکثریتی‌نین مؤلفی معلوم‌دور. بعضی‌لری ده داستان‌لاردا موحافیظه ائدیلیب ساخلانمیش‌دیر. بۇ نؤو فورما ‏اعتباریله ده تاپماجادان معيين قدر فرق‌لنیر. عمومیتله، تاپماجادا جاواب‌لار شعرله دئییل، آدی سؤزلرله دئییلیر. ‏باغلاما و دئییشمه‌لرده ایسه بیرینجی سوال نئچه ميصراعدان عبارت‌دیرسه، وئریلن جاواب دا شعرله دئییلمه‌لی ‏و بیرینجی‌نین ميصراع¬لارینا برابر اولمالی‌دیر.‏
بوتون بون‌لارلا یاناشی، اونو دا قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، باغلامالار دا تاپماجالارین بیر نؤوودور. چونکی ‏فرقلی جهتلرینه باخمایاراق، او ژانرین بوتون قایدا-قانونلاننا جاواب وئریر؛ مؤلفلری معلوم اولسا دا، همین ‏باغلامالار گئنیش خالق کوتله‌لری ایچری‌سینه کئچمیش، یئنی-یئنی واریانت‌لاری عمله گلمیش، حتی معيين ‏دییشیک‌لیک‌لره ده اوغرامیش‌دیر. مثلن:‏
او ندیر کی، گؤی‌دن یئره سال‌لانیر، او ندیر کی، هر نه وئرسن آللانیر، او ندیر کی، گؤبییندن نال‌لانیر، اوستاد ‏ایسن بوننان منه جاواب وئر.‏
حاضردا بۇ باغلامادان اوچ موستقیل تاپماجا یارانمیش‌دیر. بونا گؤره ده ه.زئیناللی "آذربایجان تاپماجالاری" ‏کیتابیندا بایاتی‌دان یارانمیش اونلارجا تاپماجا نومونه‌سی وئرمیش و باغلامالاری تاپماجانین بیر نؤوو کیمی ‏تصنیف ائتمیش‌دیر.‏
تاپماجا نؤولرین‌دن بیری ده لغزلر اولوب،اوْلوب، شعر شکلینده دئییلیر و باش‌لیجا اولاراق شاعرلر طرفین‌دن یازیلیر. ‏لغزلر یالنیز یازيلی ادبیاتیمیزدا موشاهیده ائدیلیر. بۇ تاپماجا نؤوونون اورتااوْرتا عصرلرده، خوصوصن، ‏XIV-‎XVI‏ عصرلرده گئنیش یاییلدیغینی سؤیله‌ین‌لر چوخ‌دور. بونا دایر معلوماتا ح.زئیناللی¬نین "تاپماجالار" ‏کیتابینین موقددمه‌سینده، ق.قوربانووون "تورکمن خالق ناغیل‌لاری" دیسسئرتاسیاسیندا راست گلمک اولور. ‏لغزلره مثال اولاراق آشاغی‌داکی‌لاری گؤسترمک اولار:‏
ندیر اول بیر گؤزل پاکیزه دوختور، وئرمیش اونا کاکیل خيلي زیور، تاکینمیش هم نئچه منقوم سیباه، گؤرن ‏اونو اولور مفتون و شيدا. (توغ شاهی چیچه¬یی)‏
یاخود:‏
اول ندیر ایکی دلیكلی بیر اوووج، خلقی-عالم اوندان آلیرلار سوووج. (بورون)‏
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، بۇ کیمی لغزلرین یارانماسی تاپماجالارین اسیری نتیجه‌سینده اولموش‌دوراوْلموش‌دور. بئله بیر ‏حالین عمله گلمه‌سی ایسه تصادفی دئییل‌دیر. تاریخدن معلوم اوْلدوغو کیمی، هر زامان شیفاهی و یازيلی ‏ادبیات بیر-بیریندن چوْخ شئی‌لر اخذ ائتمیش، اونو ایشلمیش و یئنی‌سینی یاراتمیش‌دیر. او جمله‌دن بعضی ‏شاعرلر ده خالق تاپماجالارین‌دان ایستیفاده ائده‌رک لغز شکلینده تاپماجا مضمون‌لو شعرلر یازمیش‌لار.لغزلر ‏فورما، مضمون، دیل جهتیندن مورکّب اوْلدوغو، چتین یاددا قالدیغی اوچون خالق کوتله‌لری ایچری‌سینده ‏گئنیش یاییلا بیلممیش‌دیر. بون‌لارا یالنیز جونگ‌لرده و بعضی کیتاب‌لارین کنارلاریندا راست گلمک ‏مومکون‌دور.‏
يازان : نورالدین سئییداوو
كوچورن : محمدرضا اسماعيل زاده