تاپماجالار: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
خط ۵:
1- او ندی کی، سحر دؤرد ،گونورتا ایکی،آخشام اوچ آياقلي.
2- ازه‌لی دؤرد آياقلي ، سوْنرا ایکی آياقلي،آیلار کئچر، ایللر کئچر، دولانار اوچ آياقلي.
آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتیندا گئنیش یاییلمیش بئله بیر افسانه واردیر: بیر کیشی مئشه‌ده گئدرکن شیره راست گلیر.
قدیم افسانه و روایت‌لرین ایزلرینی اؤزونده ساخلایان بیر تاپماجا حاقیندا دا اؤتری معلومات وئرمک ایستردیک:
آغاجدا وار باغیرساق، یئل بابانی چاغیرساق، آغزین آچیب نئی چالار، سولیمانی چاغیرساق.(کاتنان)
افسانه‌یه گؤره، گویا قارتال بیر حيوانین جمدیینی پارچالایاراق اونون باغیرساغینی جایناق‌لارینا آلیب آغاجین باشینا قالدیریر. باغیرساق بوداق‌لارا ایلیشیب ایستی گون آلتیندا قورویوب نازیلیر. اسن شدّتلی کولیین اوغولتوسو و بوداق‌لارین اونا توخونماسی آهنگدار سسلر چیخاریر. بۇ زامان یولدان کئچن آدام همین سسلره آلوده اولور. حادثه‌نین سببینی اؤیرندیكدن سوْنرا قوروموش باغیرساقدان سیم دوزلده‌رک گویا ایلک موسیقی آلتینی ایجاد ائدیر. همین افسانه یوخاری‌داکی تاپماجادا اؤز ایزلرینی ساخلامیش‌دیر.
تاپماجالار هئچ ده بیردن-بیره بۇ گون گؤردوگوموز شکیلده اولمامیش‌دیر. اولجه اونلار ساده‌جه دانیشیق‌دان عبارت اوْلموش، هر هانسی حادثه، اشیا و سایرنی آچیق، اؤز آدی ایله دئییل، دولایی شکیلده، مئتافوریک یول‌لارلا ایفاده ائتمیش‌دیر.
اینسان‌لارین بئله بیر دانیشیق فورماسین‌دان ایستیفاده ائتمه‌سی‌نین باش‌لیجا سببلری وار ایدی. قدیم اینسان‌لار طبیعت حادثه‌لری، سما جیسیم‌لری، وحشی
بئله دانیشیق طرزینه "دده قورقود" داستان‌لاریندا دا راست گلیریک:
"قارا قوچ آتلاری کیشنش‌دیرن!
خط ۲۶:
آیاغین‌دان آلدیرماز، آغزینا یوین ووردورماز.(یئل)
بیر کیلیم وار مینبیر ناخیشلی، یئل بابا سوپورر پاییزی-قیشی.(یئر)
ایلک نظرده بۇ تاپماجالاردا بنزتمه روحونون اوستونلويو هیسس اوْلونور. لاکین دریندن دقت یئتیریلدیکده بونون هئچ ده بئله اولمادیغی آیدین اولور. کولک بۇ و یا باشقا شکیلده جانلی بیر وارحق کیمی تصوّر ائدیلمیش‌دیر. بیرینجی تاپماجادا کولک قوشا، ایکینجیده
آنیمیستیک و توتئمیستیک گؤروش‌لرله علاقه‌دار اولاراق، قدیم اینسان‌لاردا گویا
مشهور فولکلورشوناس و.پ.آنیکین بۇ حاقدا یازیر:
"علم ثبوت ائتمیش‌دیر کی، مراسیم‌لرله علاقه‌دار اولماسیندان باشقا، تاپماجالارین تا قدیم دؤورلرده اینکیشافی گیزلی نیطقله،
طبیعتین سیرلری‌نین سببینی درک ائده بیلمه‌ین ايبتدايي اینسان، سوْنرالار اونو اؤیرنمه‌یه، گونده‌لیک حیات حادثه‌لری ایله علاقه¬لندیرمه‌یه چالیشمیش‌دیر. معلوم اوْلدوغو کیمی، مئشه‌ده، داغدا، قایادا چتین شرایطده
ناغیل‌لاردان معلوم اولور کی، تاپماجالار کئچمیش دؤولت قۇرولوشوندا دا رول اوینامیش‌دیر. بئله کی، بیر فئودال دیگری ایله محاربه ائتمزدن قاباق اونا بیر نئچه تاپماجا گؤندرر، قارشی طرف جاواب وئره بیلمدیکده ایسه محاربه اعلان ائدیلرمیش. بونون نومونه‌سی "درزی شاگیردی احمد"، "داش¬دمیر" و باشقا ناغیل‌لاردا آیدین گؤرونور.
تاپماجالار بعضن فئودال محاربه‌لری زامانی گیزلی دیپلوماتیک سیرلری سؤیلمک واسطه‌سی ده اوْلموش‌دور. بو باره‌ده پروفسور. ی.م.سوکولوو یازیر: "تاپماجادان بعضی حال‌لاردا گیزلی دیپلوماتیک دیل فورمالارین‌دان بیری کیمی ایستیفاده اولونماسی حاقیندا روس سالنامه‌لرینده ماراقلي معلومات‌لار واردیر"'.
خط ۴۰:
معلوم اوْلدوغو کیمی، هر دؤورون حادثه‌لری ایله سسلشن، خالقین حیات و معیشت طرزینه عاید بیر سیرا تاپماجالار یارانیر. بعضن اونلار زامان کئچدیکجه دیلدن¬دیله دوشه‌رک دییشیر، آنلاشیلماسی چتین‌لیک تؤره‌دن تاپماجایا چئوریلیر. ان معتبر تدقیقات‌چی‌لار بئله اونو آنلامیر و جاوابینی تاپماقدا چتین‌لیک چکیرلر. لاکین زامان کئچدیکجه او سؤزلرین قدیم فونکسیاسی، مضمونو آراشدیریلدیقدا معلوم اولور کی، ایلک باخیشدا معناسیز گؤرونن تاپماجالارین معناسی واخت ایله هامییا آیدین ایمیش. لاکین اورادا ایشلنن اشیا، حادثه و سایره آدلاری اؤز دؤورونده هامییا معلوم اوْلموش و زامان کئچدیکجه اونودولموش، یئنی‌سی ایله اوز ائدیلمیش‌دیر.
اونو خاطیرلاماق کیفایتدیر کی، حاضردا شهر مکتبلرینده اوخویان شاگیردلره "ساجایاق"، "مفرش"، "خورجون"، "سولو قلیان" و سایره حاقیندا تاپماجا سؤیلدیکده، بۇ اشیالارین نه دئمک اوْلدوغونو بیلمیرلر. چونکی علم و تئکنیکا شهر حیاتین‌دان همین اشیالاری سیخیش‌دیراراق آرادان چیخارمیش، یئنی‌سی ایله اوز ائتمیش‌دیر.
بئله تاپماجالار اوْلدوقجا چوخ‌دور. بعضن ائله بیلینیر کی، بۇ تاپماجادا یا سؤز دوشموش و یا دا تحریف اوْلونموش‌دور. لاکین درین تدقیقات نتیجه‌سینده معلوم اولور کی، بو، اؤز دؤورو اوچون خالق معیشتینده بؤیوک اهمیتی اوْلان ان ماراقلي و معنالی تاپماجا ایمیش. اودور کی، خالق معیشتینده یاشایان، لاکین ایلک باخیشدا فورما و مضمونو، جاوابی آیدین اولمایان بئله تاپماجالاری آتماق قتین دوغرو اولماز. اورادا بیر سیرا تیببی آدلار، درمان‌لار، واختی ایله یاشامیش، ایندی ایسه نسلی کسیلمیش
معلوم اوْلدوغو اوزره، چوْخ دا اوزاق دؤورلرین یارادیجی‌لیق محصولو اولمایان "کیتابی-دده قورقود" داستانیندا بیر سیرا ایفاده و سؤزلر واردیر کی، اونلارین معنالاری بۇ گون بئله تدقیقات‌چی اوچون آنلاشیلماز قالمیش‌دیر. تاپماجالارین یارانما تاریخی ایسه چوْخ اوزاق‌لارلا باغلي اوْلدوغون‌دان، شوبهه‌سیز، اورادا داها چوخ آنلاشیلماز ایفاده‌لره تصادف ائدیلمه‌لی‌دیر کی، بۇ دا تامامیله قانوناویغون‌دور.
بون‌دان باشقا، تاپماجالاردا آیري-آیری دیالئکت‌لرده ایشلنن بعضی آرخایک سؤزلره ده راست گلمک اولور. شهر اهالی‌سی اوچون آیدین اولمایان بۇ سؤزلر حاضردا کند و رایون یئرلرینده ایشلنمکده‌دیر. بعضی بئله ایفاده‌لرین کؤهنلدیگینی، اونون یئنی سؤزلرله اوز اوْلونماسینی ادعا ائدن‌لر ده اولور. لاکین اونودولمامالی‌دیر کی، فولکلورشوناس‌لیق قایدالارینا گؤره شیفاهی ادبیاتیمیزی علمی شکیلده نشر ائدرکن اورادا ایستنیلدیگی کیمی دییشیک‌لیک ائتمه‌یه هئچ کسین حاقی یوخ‌دور. بئلینسکی یازیر: "روس ناغیل‌لاری خالق فانتازیاسینین یاراتدیغی شکیلده اؤزونه¬مخصوص معنایا مالیک‌دیر، دییشدیریلمیش و بزک وئریلمیش بیر شکیلده ایسه او قطعن هئچ بیر معنایا مالیک دئییل‌دیر".
خط ۸۰:
بوتون بۇ حیسه‌لر ایسه، شوبهه‌سیز، اوتوراق حیاتا کئچمیش اینسان اوچون ائوین بؤیوک اهمیته مالیک اولدوغو دؤوردن یارادیلاراق بۇ گونه قدر داوام ائتمیش‌دیر.
میفولوژی مکتب نماینده‌لری تاپماجانی کؤهنه‌نین ماراقلي قالیغی کیمی قیمتلندیریر و اوندا دینی قالیق‌لارین آختاریلماسینا جهد گؤستریرلر. روس تدقیقات‌چی‌سی سادوونیکوو ایسه تاپماجادا کندلی‌لرین معیشت و دونیا باخیشینین عکس اوْلوندوغونو سؤیلییردی. بعضی تدقیقات‌چی‌لار تاپماجانین اینکیشافینی موختلیف عامل‌لرله ایضاح ائدیر، سادوونیکوو ایسه اونون اینکیشافیندا مادی فاکتورو اساس گؤتوروردو.
تاپماجالاری تدقیق ائدرکن قدیم کندلی‌لرین یاشاییش شرایطی، اساس مشغولیتی، کؤچری حیاتی، اکین‌چی‌لیک، مالدارلیق و صنعتکارلیق ایشلری و سایره حاقیندا معلومات الده ائدیلیر. تاپماجالارین اؤیرنیلمه‌سی کندلی‌نین هانسی بیتکی‌لری اکدیگینی، هانسی تصرروفات آلت‌لرین‌دن ایستیفاده ائتدیگینی، هانسی
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، هر بیر خالق معيين جوغرافی مؤوقئیینه، طبیعی شرایطینه اویغون اوْلان بیتکی‌لر اکیر و محصول ایستئهسال ائدیر کی، بۇ دا اؤز خصوصیت‌لرینه گؤره باشقالارین‌دان فرقلنیردی. بعضن تاپماجالاریمیزدا ائله مئیوه،
تاپماجالاردا توخوجولوق سنتینه دایر ایزلر تاپماق اولور. بئله کی، قدیم اینسان ایلک توخوجو دزگاهینین نومونه‌سی اوْلان جهره‌ده یون اییرمیش، ایپ حاظیرلامیش و ايبتدايي توخوجولوق کارخاناسیندا شال توخوموش‌دور. محض بونا گؤره‌دیر کی، جهره و اونون حیسه‌لری حاقیندا اونلارجا تاپماجا یارانمیش‌دیر:
ائویمیزده بیر کیشی وار، ننمنن ایشی وار. (جهره)
خط ۹۴:
تاپماجالاردا نه¬اینکی شهر، حتی چای، داغ آدلارینا دا راست گلمک اولور. مثلن:
کورون قیراغی دوزدو، ساناسان اللی، یوزدو. اوْغلو شاه‌لیق ائلیگیر، آناسی هله قیزدی. (آری)
تاپماجالارین مؤوزولاری چوْخ موختلیف‌دیر. اونلان شرطی اولاراق آشاغی‌داکی شکیلده قروپلاش‌دیرماق اولار: طبیعت و طبیعت حادثه‌لری؛ اینسان و اونون بدن عضولری؛ مادی نعمت‌لر؛ بیتکی‌لر عالمی؛
تاپماجالارین موختلیف مؤوزولاردا قۇرولماسی اونون حیاتین بیر چوْخ ساحه‌لرینی احاطه ائتدیگینی ثبوت ائدیر. اگر اول‌لر اینسان و اونون بدن عضولری، طبیعت حادثه‌لری، موختلیف قیدالار تاپماجانین ایلک پرئدمئتی اوْلموشدوسا، سوْنرالار گئت-گئده اونون احاطه دایره‌سی داها دا گئنیشلنمیش‌دیر. آرتیق کندلی‌نین باغ-باغچاسی، مال-قاراسی، اکین یئرلری، تصرروفات آلت‌لری، یئمک‌لری، گئییم‌لری، معنوی زؤوقونو اوخشایان شئی‌لر،
ايبتدايي دؤوردن باشلامیش بۇ گونه قدر اینسان‌لار ان چوْخ هانسی مسئله ایله مشغول اوْلموشسا، هانسی پئشه، اشیا و سایره اونون گونده‌لیک حیاتیندا بؤیوک اهمیت کسب ائتمیشسه، اونون حاقیندا دا سای‌سیز-حساب‌سیز تاپماجا یارانمیش‌دیر.
* * *
خط ۱۰۲:
او یعنی قایا، بۇ یعنی قایا، ایچینده ساری مایا. (یومورتا)
لاکین تاپماجالارین هامی‌سینین اوجدانتوتما مئتافورا شکلینده قۇرولدوغونو ادعا ائتمک دوغرو اولمازدی. چونکی اونلارین خيلي حیسه‌سی‌نین ساده‌جه سوال شکلینده دئییلدیگی هامییا معلوم‌دور. مثلن: او هانسی قوشدو، بالاسینا سود وئرمز (یاراسا). بۇ مسئله ایله الاقدر اولاراق فولکلورشوناس اي.م. کولئسنیتسکایا یازیر:
"بیر سیرا تاپماجالار وار کی، اونلار ساده‌جه سوال شکلینده تقدیم
شكلی خصوصیت‌لرینه، داها دوغروسو، پوئتیک قۇرولوش‌لارینا گؤره تاپماجالار اساساً ایکی یئره بؤلونور:
1. نصر شکیللی تاپماجالار.
خط ۱۲۳:
"هاپ-هاپی" "بیز ایدیک، بیزلر ایدیک" "حالالار، آی حالالار" و ...
یوخاری‌داکی ميصراع¬لار بعضن معناسیز، لاکین آهنگدار سؤز ییغیمین‌دان عبارت اولور. تاپماجانین مضمونو ایله هئچ بیر علاقه‌سی اولمور. بون‌لار ناغیل‌داکی پیشروو اوز ائدیر. ناغیل‌لاردا اوْلدوغو کیمی، عینی بیر پیشروو اونلارجا تاپماجادا ایشلنیر. بیز تاپماجالاردا بعضن حاضردا معناسی اولمایان، لاکین واختیله هامییا معلوم اوْلان سؤز و ميصراعلار حاقیندا یوخاریدا معلومات وئرمیشیک. لاکین بورادان ائله نتیجه چیخاریلمامالی‌دیر کی، بۇ فیکریمیز او بیرینی اینکار ائدیر، عکسینه، تاپماجادا هر ایکی فورمایا راست گلمک اولور.
بعضن تاپماجالاردا هئجالارین سایینین دوز گلمدیگی آیدینلاشیر. بئله حال آشیق شعرینده ده موشاهیده ائدیلیر. لاکین ميصراعلاردان بیری‌نین اوزون، دیگری‌نین ایسه قیسا اولماسینا باخمایاراق، آشیق شعری‌نین آهنگینه اویغون اولاراق سؤزلرین
او یعنی تاختا، بۇ یعنی تاختا، ایچینده آلاباختا. (بئشیکده اوشاق)
بو تاپماجانی سؤیله‌ین آدام بیرینجی و ایکینجی میصراع¬نی اوزادا-اوزادا دئدیگی حالدا، اوچونجونو چوْخ سرعتله دئییر. بئله‌لیکله، هئجالارین سایی آراسینداکی اویغونسوزلوق هیسس ائدیلمیر.
| |||