|
}}
'''کیمیاشیمی''' - طبیعت علمی. طبیعتی اؤیره‌نه‌ن دیگر علملر ده وار. همین علملرین عمومی آدی طبیعتشوناس‌لیق‌دیر. فیزیک، کیمیا،شیمی، بیولوژی، فیزیکی جوغرافییا، آسترونومییا و س. طبیعت علملری‌دیر.
== کیمیانینشیمینین اساس آنلاییشلاری ==
کیمیانینشیمینین آراشتیرما اوبیئکتی ماده‌لر - آتوم و موْلکوللاردیر. بونلار کیمیوی هیسه جیکلر آدلانیرلار. اونلارین اؤلچوسو ۱۰<sup>−۱۰</sup> – ۱۰<sup>−۶</sup> متر آراسین‌دا اولور. بون‌دان کیچیک اؤلچولو هیسسجیکلری فیزیک اؤیرنیر. همین هیسه جیکلر میکروهیسه جیکلر آدلانیر. اؤلچوسو ایری اولان هیسه جیکلرده باش وئره‌ن پروسسلری ده فیزیک اؤیرنیر.
[[file:Periodic table.svg|450px|thumb|کیمیوی المنتلرین مۆعاصیر [[Kimyəvi elementlərin dövri sistemi|دؤوری جدول]]ی]]
== تاریخی ==
کیمیانینشیمینین تاریخی الکیمیاالشیمی(کیمیاگرلیکشیمیگرلیک) اوّلی،الکیمیااوّلی،الشیمی (کیمیاگرلیکشیمیگرلیک) دؤورو، مرسوم و مۆعاصیر کیمیاشیمی دؤورلری اولماق اوزره ۴ دؤوره بؤلونور.
=== الکیمیادانالشیمیدان اوولکی دؤور ===
[[File:Georgius Agricola.jpg|thumb|150px|left|Agricola, author of ''De re metallica'']]
کیمیانینشیمینین بیلینه‌ن تاریخی قدیم [[میصر]] دؤورون‌ده باشلامیش‌دیر. ائ.ا. ۲۰۰۰-جی ایللرده مصرلیلرین کیمیوی اۆصوللار ایستیفاده ائدرک کوسمئتیک توزلار چیخاردیقلاری ادعا ائدیلمک‌ده‌دیر. کرال هامموراپی دؤورون‌ده (ائ.ا ۱۷۹۲-۱۷۵۰) بابیللر [[قیزیل]]، [[گوموش]]، [[civə|جیوه]]، گولله، [[دمیر]] و [[میس]] کیمی دمیرلاری تعیین اولونموش و بو دمیرلارا سیمووللار وئریلمیش‌دیر. ائرکه‌ن یونان فلسفه‌چیلر (سقراط اوّلی موتفککیرلر) طبیعی حادثه‌لری فؤوقلتبیی اولمایان سببلرله شرحه چالیشمیشلار، بونون نتیجه‌سین‌ده ده بو دؤورده الکیمیاالشیمی اوّلی کیمیاشیمی بیلیمینین تمللری آتیلمیش‌دیر. میلئت‌لی تالئس (ائ.ا ۶۲۴ - ائ.ا ۵۴۶) ماده نین پرینسیپلرینی آراشدیرمیش و [[سو]]یون کایناتین تمل ماده‌سی اولدوغونو اؤنه سورموش‌دور. بیر باشقا میلئت‌لی آناکسیماندروس (ائ.ا ۶۱۰- ائ.ا ۵۴۶) [[su|سو]]یون الئیهداری اولان آتشین نئجه میدانا گلدیینی سورغولامیش‌دیر.
ائمپئدوکلئس (ائ.ا ۴۹۰-۴۳۰) کایناتین ۴ تمل المنت آتش، هاوا، [[سو]] و [[تورپاق]]دان میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشدیر. ائمپئدوکلئ‌سین تعریفینه گؤره [[تورپاق]] برک/قاتی ماده‌لری، سو مایع ماده‌لری و دمیرلاری، هاوا گازلاری ایفاده ائتمک‌ده ایدی. بونونلا بیرلیک‌ده آتشی‌ده بیر مدت‌دن چوخ مایع ، قاز و برک/قاتی کیمی ماده نین بیر حالی اولاراق تعیین ائتمیشدیر. دئموکریتوسون معلمی لئوکیپپوس کایناتین ایکی نؤع المنت‌دن میدانا گلدیینی (بوشلوق و برک/قاتی) ایفاده ائتمیش، بوشلوغون و قاتیلیغین کاینات‌داکی بوتون المنتلری میدانا گتیردیینی ایفاده ائتمیشدیر. دئموجریتوس (ائ.ا ۴۶۰-۳۷۰ ) لئوکیپپوس ایله بیرلیک‌ده آتوم‌چو نظریه‌نی اینکیشاف ائتدیرمیش‌دیر. ماده‌لرین قورولوش داشی اولاراق داها کیچیک پارچالارا آیریلا بیلمه‌یه‌ن [[آتوم]]لار لئوجیپپوس و دئموجریتوسون اینکیشاف ائتدیردیی بیر فلسفه سیستمی اولاراق قبول ائدیلمه‌سینه باخمایاراق [[افلاطون|پلاتون]] بو آتومچولوق نظریه‌سینه بؤلونه بیلمزلیک پرینسیپینی علاوه ائتمیشدیر.
پلاتو کایناتی میدانا گتیره‌ن ۴ تمل المنتین ژومتیریک قاتیلاردان میدانا گلدیینی بو قاتیلارین‌دا اوچبوجاق سطحلردن میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشدیر ارسطو (ائ.ا ۳۸۴-۳۲۳) المنتلرین خصوصیتلری دوشونجه‌سینی تعیین ائتدیرمیش‌دیر. فرق‌لی المنتلرین فرق‌لی خصوصیتلری اولدوغونو و بونون موختلیف دییشه‌نلره باغلی اولدوغونو ایفاده ائتمیشدیر. بو خصوصیتلری دییشدیریلدیین‌ده بیر المنتین باشقا بیر المنته چئوریله بیلجیینی و ماده‌لرین دییشمه حالین‌دا اولدوغونو ادعا ائتمیشدیر.
=== الکیمیاالشیمی(کیمیاگرلیکشیمیگرلیک) دؤورو ===
[[File:De Re Metallica 1556 p 357AQ20 (3).TIF|thumb|150px|Workroom, from ''[[De re metallica]]'', 1556, [[Chemical Heritage Foundation]]]]
[[File:John Dalton by Charles Turner.jpg|thumb|left|200px|[[John Dalton]] is remembered for his work on partial pressures in gases, color blindness, and atomic theory]]
کیمیا،شیمی، تاریخی اولاراق کیمیاگرلیک‌دنشیمیگرلیک‌دن آیریلاراق اورتایا چیخمیش‌دیر. کیمیانینشیمینین یارانماسینا قدر کئچه‌ن مینلرله ایل بویونجا ماده‌لرین خوسوسیتلریله و بیر-بیرلریله اولان قارشی‌لیق‌لی تسیرلریله ماراق‌لانانلار کیمیاگرلرشیمیگرلر اولموش‌دور. عینیله گونوموز کیمیاچیلاریشیمیچیلاری کیمی کیمیاگرلرشیمیگرلر ده زامانلارینین بؤیوک بیر حیصّه سینی لابوراتوریالارین‌دا کئچیرردی. اما اونلار، کیمیاچیلارشیمیچیلار کیمی ماده‌لر آراسینداکی علاقه‌لرین نئجه اولدوغونو، دییشمه‌لرین نیه اورتایا چیخدیغینی آنلاماغا چالیشمازدی. کیمیاگرلرشیمیگرلر باش‌لیجا مشغولیتی، سیراوی ماده‌لری داها قیمت‌لی ماده‌لره چئویرمه‌نین یوللارینی تاپماق ایدی. هر کیمیاگرینشیمیگرین خولیالارینی بزه‌یه‌ن ماده‌لرین باشین‌دا دا "فلسفه داشی" (یا دا "فلسفه‌چی داشی") اولاراق بیلینه‌ن، جادولو بیر داشی الده ائتمک گلیردی.
بو داشین، داشیدیغی گۆج سایه‌سین‌ده میس، قالای، دمیر یا دا گولله کیمی سیراوی دمیرلاری آلتینا چئویردیینه اینانیلاردی. بونون یانین‌دا بعضی کیمیاگرلرشیمیگرلر ده حیاتلارینی هر جور خسته‌لیگی یاخشیلاشدیردیغینا، سون‌سوز گنج‌لیک و اؤلومسوزلوک وئردیینه اینانیلان ‘حیات سونونو (ال ایکسیر یا دا آبی حیات) آختاریشا حصر ائتمیش‌دی. چین‌دن هیندوستانا، اورتا شرق‌دن آوروپایا قدر بوتون کیمیاگرلرینشیمیگرلرین باش‌لیجا چالیشدیقلاری بونلار ایدی. کیمیاگرلرلهشیمیگرلرله مشغول اولانلارین طبیعته و اونو میدانا گتیره‌ن ماده‌لره باخیشلاری چوخ فرق‌لی ایدی. اونلارین دا اؤزلرینه خاص اما علمی اولمایان بعضی قایدالاری واردی. مثلاً دؤرد تمل المنته ایناناردیلار. بونلار هاوا، تورپاق، آتش و سو ایدی. اونلارا گؤره یئر اوزون‌ده‌کی بوتون ماده‌لر بو دؤرد تمل المنتین دییشیک نیسبتلرده‌کی قاریشیغین‌دان میدانا گلمیش‌دی. بونون یانین‌دا بو المنتلرین داشیدیغی بعضی تمل خصوصیتلر ده واردی: سویوقلوق، قورولوق، ایستی‌لیک و یاش‌لیق. هر المنت بو دؤرد تمل خصوصیت‌دن ایکی‌سینی داشییاردی. آتش ایستی‌لیک و قورولوق اؤزل‌لیکلرینی داشییاردی. تورپاق قورو و سویوق ایدی؛ هاوا ایستی و یاش ایدی؛ سو دا یاش و سویوق ایدی.شوبهه‌سیز کیمیاگرلیینشیمیگرلیین فلسفه داشینی یا دا حیات سونونو الده ائتمک اۆچون سینادیغی هئچ بیر اۆصول نتیجه وئرمه‌دی.
اما مینلرله ایل بویونجا مینلرله کیمیاگرینشیمیگرین بو کورکورانه سیی اثناسین‌دا اینسانلارین فای‌داسینا بیر چوخ ماده تاپیلدی، موختلیف آلتلر اینکیشاف ائتدیریل‌دی و اۆصوللار اورتایا چیخ‌دی. طبیعتین گئرچک المنت اولان المنتلره باغلی بؤیوک بیر معلومات تجروبه‌سی میدانا گل‌دی. مۆعاصیر کیمیانینشیمینین تمللری یاواش یاواش آتیل‌دی. زامانلا کیمیاگرلیینشیمیگرلیین جادو اساس‌لی بوش اینانیشلاری، تأثیرینی ایتیرمه‌یه باشلادی. کیمیاگرشیمیگر ایشلری ۱۴۰۰-جو ایللرده دوروغا چاتدیق‌دان سونرا اینسانلار کیمیاگرشیمیگر قایدالارینا اولان اینانجلارینی ایتیرمه‌یه باشلادیلار. خصوصیله اینتیباهلا بیرلیک‌ده طبیعتی آنلاماق اۆچون دقت‌لی مۆشاهیده‌لر آپاران، دقت‌لی اؤلچوملر و بعضی تجروبه‌لر ائدن بعضی اینسانلار اورتایا چیخ‌دی. بونلار ایشلرین‌ده جادو یا دا سیمیایا مراجعت ائتمیردی. بو جور ایشلر گئده‌رک یاییل‌دی، متبهه سایه‌سین‌ده ده کیتابلارلا پایلاشیلماغا و یاخشیجا یاییلماغا باشلادی. هر شئیه باخمایاراق کیمیاگرلیکشیمیگرلیک ۱۶۰۰-جو ایللرین سونونا قدر کیمیایلاشیمییلا بیرلیک‌ده وارلیغینی داوام ائتدیردی.
بیر چوخ علم اینسانی طبیعتی و اینسانی علمی اولاراق اله آلمادان اوّل بیر مدت کیمیاگرلیکلهشیمیگرلیکله مشغول اولدو. کیمیاگرلر،شیمیگرلر، فلسفه داشی دئییله‌ن بیر داشین، دمیرلاری قیزیلا چئویرمه گۆجو اولدوغونا ایناناردی. بیر چوخ کیمیاگرلرینشیمیگرلرین تمل آماچ سیراوی دمیرلاردان قیزیل الده ائتمک ایدی. بونون اۆچون سیرا باشقا تجروبه‌لر ائتمک‌دن چکینمیردیلر. مثلاً هامبورگ‌لو کیمیاگرشیمیگر هئنریگ براند بو مقصدله ۱۶۶۹ تاریخین‌ده آسلان سیدیی ایله یوزلرله تجروبه ائتمیش‌دی. اونا گؤره بو سوی‌لو حیوانین سیدیین‌ده قیزیل اولمالی ایدی. براند آیلار سوره‌ن سیینین سونون‌دا شوبهه‌سیز قیزیل الده ائده بیلمه‌دی اما پارلایان یئنی بیر ماده تاپ‌دی. اونا ‘ایشیق داشییان' معناسینی وئره‌ن یونانجا ‘فوْسفور' آدینی وئردی.
=== مرسوم کیمیاشیمی ===
[[File:Jabir ibn Hayyan.jpg|thumb|right|[[Jābir ibn Hayyān|Jabir ibn Hayyan]] (Geber), considered the "father of [[chemistry]]", introduced a [[Scientific method|scientific]] and [[experiment]]al approach to alchemy.]]
* آتوملارین یئنی‌دن تشکیل ائدیلمه‌سی نتیجه‌سی کیمیوی تئپکیلر میدانا گلیر.
* بیرلشمه‌لر المنتلردن تشکیل اولونوب.
بو نظریه ایله مۆعاصیر کیمیانینشیمینین تمللری قویولموش‌دور.
=== مۆعاصیر کیمیاشیمی ===
بو دؤور ۱۹-جو عصر و سونراسینی احاطه ائدیر. هنریخ گئیسر (۱۸۱۴-۱۸۷۹) ۱۸۵۴-جو ایلده سویون ان یوکسک سیخلیغا ۳.۸ سی° چاتدیغینی اؤز ایجاد ائتدیی بیر مکانیزممله گؤسترمیش‌دیر (داها سونرا بو ایستیلیین ۳.۹۸ سی° اولدوغو تاپیلمیش‌دیر). داها سونرا ایسه گئیسسلئرین ایجاد ائتدیی واکووم بالونویلا ویلیام جروکس آتوم نظریه‌سین‌ده ایرلیله‌مه‌لر قئید ائتمیش و جاتهودئ رئل‌سی کشف ائتمیشدیر. ائوگئن قولدستئینین (۱۸۵۰-۱۹۳۰) ایشلری پروتونون وارلیغینی اثبات ائتمیشدیر. [[جوزف جان تومسون]] (۱۸۵۶ - ۱۹۴۰) اؤز آتوم موْدلینی اینکیشاف ائتدیرمیش و ۱۹۰۶-جی ایلده نوبل فیزیک اؤدولینی قازانمیش‌دیر. مئندئلئیئو دؤوری جدوه‌لی ۱۸۶۹-جو ایلده کیمیانینشیمینین پرینسیپلری آدلی اثرین‌ده نوماییش ائتمیشدیر. بو دؤوری جدول‌ده بیلینه‌ن ۶۳ المنتی آتوم آغیرلیقلارینا و بنزر خصوصیتلرینه گؤره سیرالامیش‌دیر. [[ماریا کوری]] (۱۸۶۷ - ۱۹۳۴) رادیواکتیولیگی و سونراسین‌دا [[پولونیوم]] و [[رادیوم]]<nowiki/>و کشف ائتمیش و ۱۹۱۱-جی ایلده نوبل کیمیاشیمی اؤدولینی قازانمیش‌دیر. ارنست روتهرفورد ۳ نؤع رادیواکتیولیگی [[آلفا هیسه جیی]] (+)، بتا هیسه جیی (-) و قاما شواسینی کشف ائتمیشدیر. بو اینکیشافلارین سونراسین‌دا و اوّلین‌ده داها بیر چوخ علم اینسانینین تؤهفه‌سیله کیمیاشیمی علمی گونوموزه چاتمیش‌دیر. ۲۰۱۱-جی ایل بیرلشمیش میللتلر طرفین‌دن بئینلخالق کیمیاشیمی ایلی اعلان ائدیلمیش‌دیر.<ref>http://kimyaoyren.jimdo.com/kimyanin-tarixi/</ref>
= ایستینادلار =<references/>
[[بۆلمه:علم]]
[[بؤلمه:کیمیاشیمی|کیمیاشیمی]]
| 