|
[[file:Christianity percentage by country.png|thumb|left|350px|دۆنیا اؤلکه‌لرین‌ده مسیحی اهالینی‌نین یۆزده‌سی]]
{{بیرلشدیرمک|خریستیانلیق}}
'''مسیحیّت''' —[[اورتا شرق|اوْرتا شرق]] کؤکلو ، تک‌تانریلی ،عیسینین یئنی عهدده‌کی تعلیماتینا دایانان [[ابراهیمی دینلر|ابرایمی دین]]. [[عیسی]]نین آدینا عطفاً عیسویلیک ، مملکتینه عطفاً نصرانیلیک ده دئییلیر. مسیحیت‌ین مۆقدس کیتابی [[اینجیل]]دیر. ۲.۴ میلیاردان چوْخ اینانانی ایله دۆنیانین اَن بؤیوک [[دین]]یدیر.
'''خریستیانلیغ''' ({{lang-gr|''Χριστός''}}یا مسیحیت دینی — ''مسح اوْلونموش'') [[عیسی مسیح]]ین [[عهدی-جدید]] دینی کیتابین‌دا عکسینی تاپمیش حیاتینین تصویرینه و باخیشلارینا اساس‌لانان [[مونوتیست]] [[دونیا دینی]]. دیگر آدلاری: '''مسیح‌چی‌لیک'''، '''مسیحی‌لیک'''، '''نسرانیت'''، '''ترسا'''. اۆچ اساس دونیا دینلرین‌دن ([[یهودی‌لیک]] و [[ایسلام]]لا برابر) بیری، [[ایبراهیمی دینی]] کیمی ده ساییلیر.
خریستیانلار اینانیرلار کی، [[نازارت]]لی اوْلаن عیسی "مسح اوْلونموش ایلاهی وارلیق‌دیر (مسیح‌دیر)"، تانرینین کلامی‌دیر، بشر اوْلموش کلام‌دیر، الله‌دیر و بشریتی خلاص اد‌جک مسیح‌دیر.
[[بیب‌لیا]] و [[عیسی|عیسینین]] عقیده‌لری اطرافین‌دا مرکزلشدیریلمیش، دونیادا طرفدارلارینا گؤره (۲۰۰۷-جی ایلده تقریباً ۲.۱ میلیارد نفر) بیرینجی دین‌دیر<ref>[http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html http://www.adherents.com/Religions_By_Adherents.html]</ref>. [[آوروپا]]دا، هر ایکی آمریکادا، گونئی آفریقادا و اوقیانوسییادا اۆستون اینانج‌دیر.
[[بؤلمه:مسیحیت]]
خریستیانلیغین اۆچ اساس جریانلاری [[روم کاتولیک کلیسا‌سی|کاتولیک‌لیک]] ، [[پراووسلاولیق]] و [[پروتستانت‌لیق|پروتستانت‌لیق‌دیر]].
[[بؤلمه:دین]]
دمک اوْلار کی، هر کریستیان مذهب [[کلیسا]] فوْرمادا تشکیل اوْلونور. خریستیانلیغ [[اۆچلو بیرلیک]]ه، یعنی، تک تانرینین اۆچ ایلاهی شخصیت‌ده وار اوْلماسینا اینانیر.
==قایناق==
خریستیانلیغ بیزیم ارانین ۱-جی عصرین‌ده روم ایمپراتورلوغونون ترکیبین‌ده اوْلان فیلیسطین تورپاغین‌دا، یهودیلرین آراسیندا یارانیب. سوْنرادان اوْ دیگر ایالتلرده و خالقلارین آراسیندا یاییلماغا باشلادی.
{{ویکی قایناقلاماسی|باغلانتی=https://tr.wikipedia.org/wiki/Hristiyanl%C4%B1k
|باشلیق=Hristiyanlık
== خریستیانلیغین مذهبلری ==
|دیل= [[آنادولو تورکجه‌سی]]
خریستیانلیغ‌دا آشاغی‌داکی مذهبلری وار :
|یوخلاما=۲ جولای ۲۰۱۷
* [[کاتولیسیزم]]
}}
* [[شرق اوْرتودوکس کلیسا‌سی|اوْرتودوکس]]
{{قایناق}}
* [[پروتستانت‌لیق]]
== [[دوکترینا]]سی ==
خریستیانلیغین اساس اهکامی اوْدور کی، عیسینین [[عیسینین چارمیخا چکیلمه‌سی|اؤلومو]] و [[عیسینین دیریلمه‌سی|دیریلمه‌سی]] واسطه‌سیله گوناهکار اینسانلار [[خریستیانلیغ‌دا آتا|آتا]] ایله باریشمیش، [[اؤلمزلیک|اب‌دی حیاتی]] الده اتمیشلردیر. خریستیانلار اینانیرلار کی، بشریتین نجاتینا گؤره مسح ادیلمیش عیسی [[عهد- عتیق]] پیغمبرلیینی یرینه یتیرمک اۆچون دونیایا گلمیش‌دیر. خریستیانلار بیرده اینانیرلار کی، اوْ شخص لنمیش تانری‌دیر، بیرده تماماً ایلاهی و تماماً اینسانی. بۇ اوْ دمکدیر کی، عیسینین ایکی طبیعتی واردیر: ایلاهی و اینسانی. نجات ایلاهی ایلتیفات واسطه‌سیله نایل اوْلونور. [[اسخاتولوگییا|اسخاتولوگییاسین‌دا]] آدامین اؤلومون‌دن سوْنرا اوْنون روحو [[جننت|جننته]] و یا [[جهنم|جهنمه]] گدیر (کاتولی‌سیزم‌ده بیرده [[اراف]] وار). مهشردن سوْنرا اؤلولر دیریلمیش اوْلاجاقلار.
== تاریخی ==
[[file:Christianity percentage by country.png|thumb|left|350px|دونیا اؤلکه‌لرین‌ده خریستیان اهالینین یرلی اهالییه فایزله نیسبتی]]
=== ایلک چاغ لار ===
''اساس مقاله:'' [[خریستیانلیغین یارانماسی|'''خریستیانلیغین یارانماسی''']]
خریستیانلیغین تاریخی کؤکلرینه و یارانماسینا دقت یتیردیک‌ده، اوْنون بیر طرف‌دن قدیم [[ایودایزم|یهودی دینین]]ه، باشقا بیر طرف‌دن ایسه آنتیک دؤور دونیاگؤروشو و فلسفه‌سی ایله سیخ صورت‌ده علاقه دار اوْلدوغو معلوم اوْلور. بونونلا یاناشی باشقا دینی عنعنه‌لرین (مس. [[میترایزم]]ین) ده کریستیان تعلیمینین فورمالاشماسین‌دا تأثیری اوْلموش‌دور. تاریخ‌دن معلوم اوْلدوغو کیمی، [[بیرینجی عصر]]ده یهودی دؤولتی [[روم ایمپیراتورلوغو]] طرفین‌دن ایشغال ادیلمیش‌دی. بۇندان سوْنرا یهودی جمعیتی پارچالانمیش‌دی و درین بحران ایچین‌ده ایدی. [[یهودیلر]] ده روم ایمپیراتورلوغو طرفین‌دن ایشغالا معروض قالمیش بۆتون خالقلار کیمی آزادلیغا جان آتیردیلار. چونکی ایمپراتورلوغودا هر آددیمباشی عدالت‌سیزلیک و ایستیبداد حؤکم سورمک‌ده ایدی. نتیجه‌ده ایسه، ایمپریاداخی‌لی چکیشمه‌لرین سایی آرتیر، جمعیتین طبقلشمهمه‌سی و پارچالانماسی گتدیکجه داها دا درینلشیردی. بۆتون بۇ پروسسلر یهودی جمعیتین‌ده اؤزونو داها دا قاباریق شکیل‌ده گؤستریردی. بۇ جور آجیناجاق‌لی وضعیت‌دن چیخماق‌دان اؤترو ایمپراتورلوغودا یاشایان خالق کۆتله‌لری اؤز اۆمیدلرینی داها چوْخ دینلره باغلاییردیلار. بۇ سبب‌دن ده یهودی خالقی آراسیندا ایسرای‌لی خلاص اد‌ن مسیحین گلمه‌سینین یاخین اوْلدوغو ایده سی گنیش یاییلمیش‌دی. حتی اوْ زامانلار بیر نچه شخص اؤزلرینی پیغمبر اعلان اد‌رک عصیان اتمه‌یه جهد اتسه‌لر بئله، سوْن‌دا فعالیّتلری مغلوبیت ایله نتیجلنمیش‌دی.
{{خریستیانلیغ}}
بۇ جور گرگین اجتماعی-سیاسی وضعیت‌ده، یهودیلر آراسیندا [[عیسی پیغمبر|عیسی]] آدلی بیر آدام پیغمبرلیک اد‌رک، بیر سیرا ینی دینی و اتیک پرینسیپلری ایفاده اتمیش‌دیر. اوْ، قدیم یهودی دینینین بعضی موددهالارینا ینی باخیشلارلا چیخیش اتمیش‌دیر. روایتلره گؤره عیسی اؤزونو بیر مسیح کیمی تقدیم اتمیش‌دی. عیسی پیغمبرین بیزیم زمانه‌میزه گلیب چاتمایان، [[اینجیل]] آدلی ایلاهی کیتاب گتیردیی حاقیندا روایتلر اوْلسا دا، اصلینده بۇ کیتاب یالنیز شیفاهی اوْلاراق اوْنون طلبه‌لرینه (هواریلره) معلوم ایدی. چونکی بوگون مؤوجود اوْلان مۆختلیف اینجیل آدلی کیتابلارین عیسیدان سوْنرا [[یونان دیلی]]نده یازیلدیقلاری هچ ده سیرر دییل‌دیر. هالبوکی عیسینین یونان دیلین‌ده دانیشا بیلمه‌سی حاقیندا هچ بیر دلیل یوخ‌دور. عیسینین فعالیّتین‌دن ناراضی اوْلان یهودی کاهینلری چوْخ چکمه‌دی کی، عیسینی اؤلدورمک فیکرینه دۆشدولر و بۇ ایشی حیاتا کچیرمک اۆچون روم ایمپراتورلوغونون [[فیلیسطین]]ده اوْلان جانیشینینه مراجعت اتدیلر. مقصد ایسه عیسینین [[ایسراییل]]ی خلاص اد‌ن مسیح اوْلمادیغینی ثبوت اتمک ایدی. بئله کی، مغلوب اوْلان آدام مسیح اوْلا بیلمزدی. مسیح یالنیز خالقی خلاص اد‌ن آدام اوْلمالی ایدی. بۇ مقصدلرینه نایل اوْلماق‌دان اؤترو ایسه، اوْنلار آز سوْنرا اعلان اتدیلر کی، عیسینی توتوب موهاکیمه اتدیک‌دن سوْنرا چارمیخا چکه‌رک اعدام اتمیشدیرلر. بئله بیر حادثه‌نین باش وردیینین، حتی شاهیدلرینین بئله اوْلدوقلاری باره‌ده معلوماتلار کریستیان عنعنه‌سین‌ده ده اؤز تصدیقینی تاپ‌دی. عیسینین آردیجیللاری آراسیندا اوْنون اؤلومو، و یا قیبه چکیلمه‌سی حاقیندا واحید فیکیر یوخ ایدی. داها سوْنرالار عیسینی آرتیق پیغمبر کیمی قبول اتمیش بعضی یهودیلر، اؤز عقیده‌لرینی روم ایمپراتورلوغونون مۆختلیف یرلرین‌ده یایماغا باشلادیلار. بئله کی، چوْخ‌لو سایدا دینی دعوت‌چیلر بۇ ایشی حیاتا کچیرمه‌یه باشلادی. نتیجه‌ده ایسه، درین معنوی بحران کچیره‌ن روم ایمپراتورلوغونون مۆختلیف سوسیال طبقه‌لری آراسیندا یئنی‌لشمیش یهودی دینینه مییللر گونو-گون‌دن آرتماغا باشلامیش‌دی. [[عنعنه|عنعنه‌یه]] گؤره کریستیان‌لیغی یایماغا [[هواری|هواریلر]] [[هواری پیوتر|پیوتر]] و [[هواری پاول|پاول]] باشلامیش‌دیلار. روم ایمپراتورلوغونون مۆختلیف بؤلگه‌لرین‌ده عیسینین ایلک آردیجیللاری ییغین‌جاقلارینی کچیریردیلر و اؤزلری بوتپرست‌لییه قارشی اعتراض سسلرینی اۇجالدیردیلار. عیسینی اوْنلار خریستوس آدلان‌دیریردیلار. بۇ سؤز ایسه یهودیلرین «ماشیاخ» (مسیح) سؤزونون یونانجایا ترجومه‌سی‌دیر. روم ایمپراتورلوغوسین‌دا خریستیانلیغ اوّلجه قوللار، میسکینلر آراسیندا یاییلیردی. دؤزولمز شرایط‌ده یاشایان بۇ آداملار خریستیانلیغ‌دا نجات یولونو تاپیردی، بۇ ایدیا اوْنلارا معنوی ییئجئک وریردی. لاکین سوْنرا کریستیان‌لیغی تدریجه‌ن وارلی زومره‌لرین نماینده‌لری ده قبول اتمه‌یه باشلادیلار. مسئله بون‌دادیر کی، روم ایمپراتورلوغوسین‌دا قدیمی یاییلمیش بوتپرست اینانجلار آرتیق جمعیت‌ده تأثیر گۆجونو ایتیرمیش‌دی. اوْنلار آرتیق روم ایمپراتورلوغوسین‌دا حؤکم سوره‌ن ادالتسیزلیین و ایستیبدادین رمزینه چوریلمیش‌دی. بونا گؤره ده ایمپراتورلوغودا مۆختلیف غیری-قدیمی دینلر یاییلمیش‌دی. اوْنلارین آراسیندا میصر تانریلاری ایزی‌دا و اوْسیریس، ایران تانری‌سی میترانین کولتلارینی خصوصیله قید اتمک لازیم‌دیر. بئله کی، بیر واختلار اوْنلار خریستیانلیغلا جدی رقابت آپاریر، حتی بعضی آراشتیرما‌چیلارا گؤره، مثلاً میترایزمین بعضی اینانجلاری سوْنرالار خریستیانلیغا داخیل اوْلموش‌دور. بئله کی، مثلاً، اؤل‌ن و دیریله‌ن تانری ایده سی میترایزمین اساسلارینلان بیری ایدی. لاکین سوْن‌دا خریستیانلیغ بۇ رقابت‌دن غالیب چیخا بیل‌دی.
رومدا گنیش خالق کۆتله‌لری طرفین‌دن خریستیانلیغین قبول ادیلمه‌سی پروسسی کلیسا‌نین و کشیش زومره‌سی اوْلان کلروسون ([[یپیسکوپ]]لار، [[آرخیپیسکوپ]]لار و س.) یارانماسی ایله نتیجه‌له‌ن‌دی. گتدیکجه بۇ دین‌ده تشکیلاتلانما پروسسی گۆجلندی و اوْنون یاپیسال(ساختار)لاری ایمپراتورلوغونین اجتماعی-سیاسی حیاتین‌دا آپاریجی رول اوْیناماغا باشلادی. ایمپراتور [[کونستانتینوس]]ون ({{لانگ-لا|جونستانتینوس}}) (۳۰۶-۳۳۷) حاکمیّتی زامانی ایسه، کلیسا‌لرین دؤولت ماراقلارینا قوللوق اتمه‌سی آماچ ایله، خریستیانلیغ رسمی دؤولت دینی اعلان ادیل‌دی. بۇندان سوْنرا بۆتون بوتپرست مبدلرینین باغلاماسی پروسسی باشلان‌دی. نهایت ۴۵۱-جی ایلده کالکدون عوموم دونیا کلیسا ییغینجاغی سوْن اوْلاراق رومنین هم غربین‌ده، هم ده شرقین‌ده کریستیان‌لیغی رسمی دؤولت دینی کیمی تصدیق اتدی. [[گونئی قافقاز]]دا ینی دین یارانان‌دان یاییلماغا باشلامیش‌دیر. [[قافقاز آلبانیسی|آلبانیلی]] هواری [[یلیسی]]، [[یروسلیم]]ین بیرینجی [[پاتریارخ|پاتریارخی]] هواری [[یاقوب]] طرفین‌دن قافقاز آلبانیسی پاتریارخی تعیین اوْلونموش‌دو. ۳۱۳-جو ایلده چار [[اۇرنایر]] کریستیان‌لیغی قافقاز آلبانیسین‌دا دؤولت دینی اعلان اتدی.
قید اتمک لازیم‌دیر کی، خریستیانلیغلا بوتپرستلیین موباریزه‌سی تکجه ایدولوژی موباریزه موستوی‌سین‌ده آپاریلمیردی. مثلاً، ایمپراتورلاردان [[نرو]] (۵۴-۶۸)، [[دومیتیانوس]] (۸۱-۹۶)، [[ترایان]] (۹۸-۱۱۷)، [[مارکوس آورلیوس]] (۱۶۱-۱۸۰)، [[سپتی‌می سور]] (۱۹۳-۲۱۱)، [[ماکسیموس]] (۲۳۵-۲۳۸)، [[والریان]] (۲۵۳-۲۶۰)، [[دیالکتیان]] (۲۸۴-۳۰۵) اؤز حاکمیّتلری زامانی خریستیانلارا قارشی تعقیبلر و زوراکی‌لیقلار حیاتا کچیرمکله یاددا قالمیشدیرلار. بونون اساس سببی ایسه، خریستیانلارین ایمپراتورلاری تانری کیمی تانینمامالاری ایدی. اؤز نؤوبه‌سین‌ده خریستیانلیغ دا غالیب گلن‌دن سوْنرا بوتپرست‌لییه قارشی هوجوما کئچدی. بئله کی، بوتپرستلرین مبدلری محو ادیلیر، کاهینلری اؤلدورولور، ادبیاتلاری ایسه یاندیریلیردی. مثلاً، [[II تودوسیوس]]ون و [[III والنتینوس]]ون امری ایله ۴۴۸-جی ایلده [[پورفیری]]نین مشهور «خریستیانلارین علیهینه» کیتابی تونقاللاردا یاندیریلمیش‌دی. ۳۰ ایل اوْندان قاباق ایسه میصرین [[ایسکندریه]] شهرین‌ده [[هیپاتییا]] آدلی تانینمیش ریاضیات‌چی عالیم قادین کریستیان یپیسکوپو کیریلین (جیریل) ایشتیراکی ایله تسسوبکش کۆتله طرفین‌دن وحشیجه‌سینه اؤلدورولموش‌دور. بۇ حادثه‌لردن سوْنرا [[آوروپا]]دا آزادفیکیرلی‌لیک قاداغان اوْلونموش و هامی کریستیان‌لیغی قبول اتمک مجبوریتین‌ده قالمیش‌دی. <ref>آیدین علی‌زاده. خریستیانلیغ: تاریخ و فلفه‌سه [http://alizadeh.narod.ru/kitablar/Xristianliq/1.1.html ۱-جی فسیل، ایلک خریستیانلیغین قیسا تاریخی ایجمالی]</ref>
=== خریستیانلیغین پارچالانماسی ===
[[file:Famous Christians around the world.jpg|thumb|250px|مشهور خاچپرست.]]
[[۸۵۸]]-جی ایلده کونستانتینوپولیس کلیسا‌سینین پاتریارخی وظیفه‌سینه فوتیوس({{lang-la|Photius}}) آدلی دونیوی بیر آدام تعیین اوْلونموش‌دو. پاتریارخ اوْلماسی اۆچون اوْنو، آلتی گونون عرضین‌ده قیرات‌چی‌دن یپیسکوپا قدر بۆتون کلیسا روتبه‌لرین‌دن کچیرمیش‌دیلر. اوْندان اؤنجکی پاتریارخ ایقناتیوس ({{lang-la|Ignatius}})ایسه، ایمپراتور ۳-جو میخالله بیرلیک‌ده ایمپراتورلوغونی ایداره اد‌ن، دایی‌سی واردا ایله اوْلان ایختیلاف‌دان سوْنرا وظیفه‌سین‌دن گتمیش‌دی. لاکین اوْنون طرفدارلاری بونا قارشی اعتراض اد‌رک، فوتیوسو قسبکار اعلان اتمیش‌دیلر. بۇندان سوْنرا کلیسا‌ده پارچالانما باش ورمیش‌دی. ۸۵۹-جو ایلده کونستانتینوپولیس‌ده (ایستانبول‌دا) ییغیلان کلیسا مجلیسی ایقناتیوسون طرفدارلارینی پیسلمیش‌دیر. لاکین، اوْنلار روم پاپسینا مراجعت اد‌رک، [[۸۶۱]]-جی ایلده داها بیر کلیسا مج‌لی‌سینین ییغیلماسینا نایل اوْلدولار. بۇ دفعه ده اوْنلارین مؤقیعتی پیسلنمیش‌دی. لاکین روم پاپسی نیکولاس ۸۶۳-جو ایلده هر ایکی کلیسا مجلیسلرینین قرارلارینی اعتبارسیز اعلان اتدی. بۇندان سوْنرا غرب و شرق کلیسا‌لری آراسیندا ایلک دفعه اوْلاراق، و سوْن‌دا کلیسا‌نین پارچالانماسینا گتیره‌ن، بیر ایختیلاف باش ورمیش اوْلدو. پاپاس نیکولاس بۇ آددی‌می بولقاریستان کلیسا‌سینین اۆزرینده حاکمیّتی الده اتمک و بۇ کلیسا‌نی بیزانس پاتریارخلارینین حاکمیّتین‌دن آلماق اۆچون آتمیش‌دی. اصلینده ایسه، کریستیان کلیسا‌سینین بؤلونمه‌سی آرتیق بیر ضرورته چوریلمیش‌دی. مسئله بون‌دادیر کی، هم روم پاپلاری، هم ده کونستانتینوپولیس پاتریارخلاری بۆتون کریستیان دونیاسی اۆزرینده باشچی‌لیق اتمک ایستییردیلر و اوْنلارین آراسینداکی رقابت گتدیکجه درینلشیردی.
پاپ نیکولاسین حرکتینه جواب اوْلاراق، پاتریارخ فوتیوسون طرفدارلاری ۸۶۷-جی ایلده کونستانتینوپولیس‌ده داها بیر کلیسا مجلیسی چاغیردیلار. اوْرادا پاپاز نیکولاسین وظیفه‌سین‌دن آزاد اوْلونماسی حاقیندا قرار قبول ادیل‌دی. لاکین بۇندان سوْنرا، بیزانس‌دا سارای چوریلیشی باش وردی و بونون نتیجه‌سینده فوتیوسون اؤزو وظیفه‌سین‌دن دوریل‌دی. بۇندان سوْنرا ۸۶۹ - ۸۷۰-جی ایللرده رومنین تکی‌دی ایله کونستانتینوپولیس‌ده داها بیر کلیسا مجلیسی ییغیلمیش‌دی. بۇ مجلیسی غرب (کاتولیک) کلیسا‌سی [[VIII عوموم دونیا کلیسا مجلیسی]] کیمی تانیییر. شرق (اوْرتودوکس، و یا پراووسلاو) کلیسا‌سی ایسه، اوْنو عوموم دونیا کلیسا مجلیسی کیمی تانیمیر. مج‌لی‌سین قراری ایله، فوتیوس کسکین صورت‌ده پیسلنیب، وظیفه‌سین‌دن آزاد ادیلمیش‌دی. اوْنون یرینه کونستانتینوپولیس پاتریارخی وظیفه‌سینه ایقناتیوس برپا ادیل‌دی. بونا باخمایاراق، فوتیوس کونستانتینوپولیس‌ده بؤیوک نفوذا مالیک ایدی. ۸۷۷-جی ایلده، ایقناتیوسون اؤلومون‌دن سوْنرا، اوْ یئنی‌دن پاتریارخ اوْلدو. بۇندان سوْنرا، ۸۷۹ - ۸۸۰-جی ایللرده داها بیر کلیسا مجلیسی ییغیل‌دی. بۇ مجلیس‌ده پاپ نیکولاسین نماینده‌لری، اوْنون تاخت‌دان سالینماسینا گؤره فوتیوس‌دان عذر ایسته‌مه‌سینی طلب اتدیلر. لاکین فوتیوس عذر ایسته‌مه‌دی. بۇ مجلیس‌ده شرق کلیسا‌سینین نماینده‌لری غرب‌ده یاییلمیش بعضی اینانجلاری و آیینلری ده پیسلمیشدیرلر. «فیلیوقوئ» آدلانان اینانج خصوصیله پیسلنمیش‌دی. مسئله بون‌دادیر کی، شرق‌ده و غرب‌ده کلیسا عنعنه‌لری، بعضی آیینلر، بیر-بیرین‌دن فرقله‌نیردی. بۇ عامل ده کلیسا‌نین پارچالانماسین‌دا بللی رول اوْینامیش‌دی. بۇ کلیسا مجلیسی غرب‌ده اوّلجه عوموم دونیا کلیسا مجلیسی اعلان اوْلونموش‌دور. لاکین سوْنرا، بۇ کیفیت‌ده، فوتیوسون عوضینه ایقناتیوسو پاتریارخ کیمی یئنی‌دن تانییان، ۸۶۹-۸۷۰-جی ایللرده کچیریله‌ن، مجلیس تانینمیش‌دی.
عینی زامان‌دا، یوخاری‌دا قید اوْلوندوغو کیمی، خریستیانلیغین اهکاملاری و اینانجلارینین اساسلاری دا غرب و شرق کلیسا‌لرینین مۆباحیثه اوْبیکتینه چوریلمیش‌دیر. معلوم اوْلدوغو کیمی، خریستیانلار تانرینین اۆچ سیفت‌دن عبارت اوْلدوغونو ادعا ادیرلر. بۇ سیفتلرین اۆچونجوسو اوْلان مقدس روح، هیاتوریجی کیفیتلرینه مالیک اوْلان سیفت‌دیر. اوْنون آتادان و یا اوْغول‌دان چیخماسی حاقیندا گرگین مۆباحیثه‌لر، کلیسا‌نین عقیده نؤقتیی-نظرین‌دن پارچالانماسینا گتیریب چیخارمیش‌دی. غرب‌ده آمبروسیوس، هیرونیموس، آوقوستینوس کیمی کلیسا آتالاری، مقدس روحون تکجه آتادان دییل، هم ده اوْغول‌دان چیخماسینی ({{lang-la|filioque}}) ادعا ادیردیلر. [[VII عصر]]ده [[ایسپانیا]]نین [[تولدو]] شهرین‌ده کچیریله‌ن کلیسا مج‌لی‌سین‌ده فیلیوقوئ کریستیان عقیده‌سینین اساسلارینا (سیموولونا) داخیل ادیلمیش‌دیر. بونا دلیل اوْلاراق عیسینین سؤزلری گتیریلیردی:
<blockquote>"بونو ددیی زامان، اوْنلارا اۆفوردو و: «مقدس روحو قبول ادین»، – ددی.</blockquote>
لاکین شرق کلیسا‌سی فیلیوقونی قبول اتممیش‌دی. اوْنلارین فیکرینجه مقدس روح یالنیز آتادان چیخیر، اوْغول‌دان چیخماز. غرب آتالارینین فیلیوقوئ حاقیندا ددیکلرینی ایسه، کلیسا‌نین دییل، اوْنلارین شخصی فیکیرلری اوْلدوغونو دییردیلر.
بولقاریستان اۆزرینده غرب و شرق کلیسا‌لری آراسیندا گئدن مۆباحیثه‌لر ایسه، سوْن‌دا، شرق کلیسا‌سینین خیرینه حل اوْلون‌دو. بولقاریستان کلیسا‌سی کونستانتینوپولی‌سین نظارتی آلتینا کئچدی. [[X عصر]]ده ده غرب و شرق کلیسا‌لری آراسیندا صۆلح الده ادیلممیش‌دی. کونستانتینوپولیس کشیشلری روم پاپسینا یالنیز موستسنا حاللاردا مراجعتلر ادیردیلر. بۇ عامل ایسه کلیسا‌لری بیری-بیرین‌دن داها دا اۇزاقلاش‌دیریردی. ۱۱-جی عصرده غرب و شرق کلیسا‌لری آراسیندا موناسیبتلر بیر قدر فاللاشدیرمیش‌دیر، لاکین بۇ فاللاشما سوْن‌دا اوْنلارین پارچالانماسی ایله نتیجلنمیش‌دیر. اوْ دؤورده روم پاپسی اوْلان [[IX لو]] گونئی ایتالیادا کونستانتینوپولیس پاتریارخینین تابچیلیین‌ده اوْلان کلیسا‌لرده غرب (لاتین) آیینلرینین ایجرا اوْلونماسینی طلب اتمیش‌دیر (قید اوْلوندوغو کیمی غرب کلیسا‌لرین بعضی دینی آیینلری شرق اوْرتودوکس آیینلرین‌دن فرقله‌نیردی). اؤز نؤوبه‌سین‌ده کونستانتینوپولیس پاتریارخی میخال کللواریوس ({{lang-la|Michael Cerullarios}})کونستانتینوپولیس‌ده پاپنین تابلیین‌ده اوْلان کلیسا و موناستیرلارین باغلانماسی حاقیندا سرانجام ورمیش‌دیر. وضعیتین گرگینلشمه‌سینی گؤره‌ن بیزانس ایمپراتورو کونستانتینئ مونوماخوس {{lang-la|Constantine Monomachus}}) غربله موناسیبتلرینی پوزماق ایسته‌میردی. اوْ، پاپ ایله دانیشیقلار آپاراراق، کونستانتینوپولی‌سه پاپ طرفین‌دن گؤندریلمیش نماینده‌لری قبول اتمه‌یه حاضیر اوْلدوغونو بیلدیرمیش‌دی. لاکین نماینده‌لرین گلیشین‌دن سوْنرا، اوْنلارین شرق (یونان) کشیشلری ایله شدت‌لی ایختیلافی باش ورمیش‌دیر. بۇ ایختیلاف نتیجه‌سینده پاپنین نماینده‌لری کونستانتینوپولیس پاتریارخینی و اوْنا تابع اوْلان بۆتون شرق کلیسا‌لرینی هرس‌ده (بیدت‌چی‌لیک) و دین‌سیزلیک‌ده اتهام اد‌رک، اوْنلارین کریستیان کلیسا‌سین‌دن خاریج ادیلمه‌سی حاقیندا مکتوب یازاراق اوْنو رسمی عبادت زامانی کونستانتینوپولی‌سین مقدس سوفییا (آیا سوفیا) کلیسا‌سین‌ده یونان کشیشلرینه تقدیم اتدیلر. اؤز نؤوبه‌سین‌ده پاتریارخ میخال کللواریوس ۱۰۵۴-جو ایلده کلیسا مجلیسی ییغاراق پاپنین نماینده‌لرینی لنتلمیش، روم کلیسا‌سی ایله بۆتون علاقه‌لرین کسیلمه‌سی حاقیندا سره‌نجام ورمیش‌دیر. بۇ حادثه‌لردن سوْنرا کریستیان کلیسا‌سی پارچالانمیش‌دیر. شرق (یونان) کلیسا‌سی اوْرتودوکس (پراووسلاو)، غرب (لاتین) کلیسا‌سی ایسه کاتولیک آدلاندیریلمیش‌دیر. <ref>آیدین علی‌زاده. خریستیانلیغ: تاریخ و فلفه‌سه [http://alizadeh.narod.ru/kitablar/Xristianliq/1.1.html ۸-جی فسیل، غرب و شرق آراسیندا ایختیلافلار و کریستیان کلیسا‌سینین پارچالانماسی]</ref>
== سیمووللاری(سمبول لاری) ==
''اساس مقاله:'' [[کریستیان سیموولیکاسی|'''کریستیان سیموولیکاسی''']]
[[file:Ichthus.svg|thumb|250px|ایختیس (یونانجا "بالیق")، عیسی خریستوس یونان اینیسیاللاردان گلن ارکن خریستیانلیغین سمبولو.]]
'''بیرینجی خاج'''. خاچ خریستیانلیغین ان گنیش یاییلمیش رمزی‌دیر، عیسینین اعدام ادیلدیی آلتین تصویری‌دیر. لاکین بۇ رمز خریستیانلیغ‌دان اؤنجه قدیم میصرده حیات سمبولو اوْلموش‌دور و آنکه آدلانیردی. خاچین یوخاری‌سین‌دا اوْلان دایره قادین، آشاغی حیصّه سی ایسه کیشی باشلانقیجینی سیموولیزه ادیر. عمومیتله خاچین تصویرینی خریستیانلار میصر عنعنه‌سین‌دن آلمیش‌دیلار. خریستیانلیغ‌دا خاچین رمز کیمی یارانما تاریخی ۲-جی-۳-جو عصرلره تصادف ادیلیر. خاچلارین بیر نچه تۆره لری واردیر. لاتین خاچی، یونان خاچی، قولقوفا (عیسینی اعدام ائدیلن تپلیین آدی) خاچی و یا پیلله‌لی خاچ، روس اوْرتودوکس (پراووسلاو) کلیسا‌سینین خاچی، روم پاپازلارینین خاچی، خاچ سویونا سالینما مراسیمینه عایید اوْلان خاچ، غلبه‌نین رمزی اوْلان یونان خاچی، کوره اۆزرینده غلبه‌نیین سمبولو اوْلان خاچ، مقدس پتروسون چوریلمیش خاچی، یروشالایم (قودس) خاچی و سایر.
'''2.Balایٛق'''. بالیق ایلک کریستیان سیمووللارین‌دان بیری اوْلموش‌دور. اوْ عیسینین رمزی معناسینی داشیییردی. بونا سبب شکیل‌ده گؤستریله‌ن یونان حرفلرینین آبرویاتوراسی‌دیر (ایختوس). بۇ آبرویاتورا یونان دیلین‌ده "خیلاسکار عیسی مسیح تانرینین اوْغلودور" سؤزلرینین بیرینجی حرفلرین‌دن یارانمیش‌دیر. "ایختوس" سؤزو ایسه یونانجا بالیق دمکدیر.عینی زامان‌دا عیسینین ایلک آردیجیللارینین بیر نچه‌سی بالیق‌چی اوْلموش‌دور. بونا گؤره خریستیانلار اؤزلرینی "اینسان روحونو توتانلار" آدلان‌دیریردیلار.
'''۳.گمی'''. گمی ده خریستیانلیغین ان قدیم رمزلرین‌دن (سیمووللارین‌دان) بیری‌دیر. مثلاً مشهور روم ایلاهیات‌چی‌سی هیپپولیتوس (III عصرده یاشامیش‌دیر) کریستیان کلیسا‌سینی "دالغالار اۆزرینده اۆز‌ن و هچ زامان باتمایان" گمییه بنزدیردی. باشقالاری اوْنو "نجات گمی‌سی" آدلان‌دیریردیلار
'''4.Labarum'''. لاباروم (لاتین سؤزودور) ایمپراتور کونستانتینوسون بایراغی اوْلموش‌دو. اوْنون حاکمیّتی دؤورون‌دن باشلایاراق، خریستیانلیغین رمزینه چوریلمیش‌دیر. بایراغین اۆزرینده "خریستوس" سؤزونون یونانجا ایلک ایکی حرفی و "هوج وینجئ" (بونونلا غلبه چالاجاغیق) سؤزلری یازیلمیش‌دیر. روایتلره گؤره ۳۱۲-جی ایلده میلوییا کؤرپوسو یاخینلیغین‌دا باش وره‌ن دؤیوش‌دن اؤنجه ایمپراتور کونستانینوس و اوْنون ۴۰ مین‌لیک اوْردوسو گؤی‌ده بؤیوک بیر خاچی گؤردولر. بۇ خاچ حتی گونشی ده باغلامیش‌دی. باشقا روایته گؤره، بۇ دؤیوش‌دن اؤنجه کونستانتینوس یوخودا لابارومومو گؤره‌رک ''ایٛن هوج سیگنو وینجس'' (بۇ رمزله غلبه چالاجاق‌سان) سؤزلرینی اشیتمیش‌دی. بۇ یوخونو گؤره‌ن‌دن سوْنرا، کونستانتینوس اؤز اسکرلرینه گؤردویو لابارومو اؤز قالخانلارینین اۆزرینده تصویر اتمیی امر اتمیش‌دی. بۇ دؤیوش اوْنون غلبه‌سی ایله بیتمیش‌دی و بۇندان سوْنرا کونستانتینوس روم ایمپراتورو اوْلموش‌دو. اوْنون حاکمیّتی دؤورونده ده خریستیانلیغ دؤولت دینی ایستاتوسونو آلمیش‌دی. <ref>آیدین علی‌زاده. خریستیانلیغ: تاریخ و فلفه‌سه [http://alizadeh.narod.ru/kitablar/Xristianliq/1.1.html خریستیانلیغین سیمووللاری]</ref>
== آذربایجان‌دا خریستیانلیغ ==
خریستیانلیغ آذربایجان اراضی‌سینه ارانین ایلک عصرلرین‌دن، هله عیسی مسیحین هواریلری دؤورونده قافقاز آلبانیسی واسطه‌سیله نفوذ اتمیش‌دیر. ۷۰-جی ایلده یروسلیمین (قودسون) سوقوطون‌دان سوْنرا یهودیلرین قافقازا کؤچورولمه‌سی گۆج‌لنیر. گلنلر عیسینین گؤستردیی معجزه‌لردن دانیشیرلار. بۇ جور تبلیغین تأثیری آلتیندا بؤلگه‌ده ایلک کریستیان ایجمالاری یارانیر.
آلبانیدا خریستیانلیغین یاییلماسین‌دا بۇ دؤور هواری (سیروفیل) دؤورو آدلانیر و هواریلردن وارفولومی و فاددیین آدلاری ایله باغلی‌دیر. هواری فاددیین شاگیردلرین‌دن اوْلان یلیسی یروسلیمین بیرینجی پاتریارخی یقوبون خییر-دعاسی ایله ینی دینی تبلیغ اده-اده آقوان دیارینا گلیب چیخمیش و کیش آدلی یرده کلیسا تیکمیش‌دیر. بۇ کلیسا ارمنیستان‌داکی بیرینجی کریستیان کلیسا‌سین‌دن قاباق تیکیلمیش‌دیر.
سوْنرا یلیسی چولایا ([[دربند]]ه) یوللانمیش، داها سوْنرا ایسه [[سامور چایی]]نی کچیب دینین تبلیغینی داوام اتدیرمیش، هلمس کندین‌ده بوتپرستلر طرفین‌دن اؤلدوروله‌رک بیر چالایا آتیلمیش‌دیر. سوْنرالار آلبان ملیکی واچاقانین گؤستریشی ایله یلیسیین جسدینین قالیقلاری خروق کندین‌ده تورپاغا تاپشیریلمیش، چالانین اۆزرینده ایسه کیچیک بیر مبد تیکیلمیش‌دیر.
۳۱۳-جو ایلده روم ایمپراتورو کونستانتین خریستیانلیغا اعتیقاد اۆزرین‌دن قاداغانی گؤتوره‌ن‌ده آلبان حؤکمداری اۇرنایر کریستیان‌لیغی دؤولت دینی اعلان ادیر. بۇ واخت‌دان اعتباراً آذربایجان‌دا خریستیانلیغین یاییلماسینین قرکوفیل دؤورو آدلانان ینی دؤورو باش‌لانیر. آکادمیک ز.بونیادوو گؤستریر کی، اۇرنایر، ۲-جی واچئ و ۳-جو واچاقان اؤلکه‌ده کریستیان‌لیغی یایماق اۆچون موباریزه آپارمیشلار. ۴-جو-۵-جی عصرلرده روحانی‌لیک و کلیسا ایرارخییاسی تشککول تاپیر. کاتولیکوسون گؤستریشی ایله فوداللار اؤز اراضیلرین‌ده کلیسا اۆچون خصوصی یرلر آییریردیلار. بؤلگه‌ده کلیسا‌لر تیکیلیر، دینی کیتابلار سیریانی، آرامی و یونان دیللرین‌دن آلبان دیلینه ترجومه ادیلیردی. سینای‌دا آشکار ادیلمیش "آلبان یازی‌سین‌دا و آلبان دیلین‌ده" لکسیوناری دونیادا خریستیانلیغین ان قدیم کۆتلوی(توده) قیرات کیتابلارین‌دان ساییلیر.
۴۵۱-جی ایلده خالکیدون کلیسا توپلانتی‌سین‌دا آلبانی مونوفیزیت‌لییه اۆستونلوک وریر. ۵-جی-۶-جی عصرلرده اؤلکه اپازی‌سین‌ده مونوفیزیتلرله دیوفیزیتلر آراسیندا موباریزه گۆج‌لنیر. ۶-جی عصرین سوْنو – ۷-جی عصرین اوّللرین‌ده آلبان کلیسا‌سی دیوفیزیت‌لیگی قبول ادیر. آلبان کاتولیکوسونون ایقامتگاهی چوقای شهرین‌ده یرلشیردی. ۵۵۲-جی ایلده ایقامتگاه [[برده]]یه کؤچورولموش‌دور. ایسلام فوتوهاتلارین‌دان، خصوصیله آلبان ملیکلیینین سوقوطون‌دان سوْنرا اؤلکه‌ده خریستیانلیغین رولو زیفلمیش، آلبان دیلی سیخیشدیریلیب چیخاریلمیش‌دیر. ۸-جی-۹-جو عصرلرده آذربایجان اراضی‌سین‌ده موستقیل دؤولتلر یارانان‌دا آلبان کلیسا‌سی یئنی‌دن آوتوکفال کلیسا ایستاتوسونو برپا اتمیش‌دیر.
۱۰-جو-۱۱-جی عصرلرده بؤلگه‌ده شرق کریستیان‌لیغی نفوذونو بللی درجه‌ده قورویوب ساخلایا بیلمیش‌دی. بۇ دوروم ۱۸-جی عصره کیمی بئله‌جه داوام اتمیش‌دیر. ۱۸۳۶-جی ایلده چار حکومتی سینودون تقدیماتی ایله آلبان کلیسا‌سینی لغو ادیر، کلیسا‌نین بۆتون املاکی اچمیدزین کاتولیکوس‌لوغونا وریلیر. ۲۰-جی عصرین ۸۰-۹۰-جی ایللرین‌ده آلبان کلیسا‌سی بیر داها برپا اوْلونور. ۲۰۰۳-جو ایلده آلبان-اۇدی کریستیان ایجماسی دؤولت قیدیاتین‌دان کچیر. بۇ، شکی‌ده‌کی کیش کلیسا‌سینین برپاسین‌دان سوْنرا اوْلموش‌دور. حاضیردا قبه‌له رایونونون نیج کندین‌ده‌کی کلیسا‌نین ده برپاسی داوام اتدیریلیر.
آذربایجان‌دا خریستیانلیغ اؤزونون پراووسلاولیق، کاتولیک‌لیک و پروتستانت‌لیق قوْللاری، هابله مۆختلیف سکتانت ایجمالاری ایله تمثیل اوْلونموش‌دور. دؤولت قیدیاتین‌دا ۵ قریقوریان ایجماسی واردیر. پراووسلاولیق آذربایجانا ۱۹-جو عصرین اوّللرین‌دن اعتباراً روس چاریزمینین بؤلگه‌ده یریتدیی "کؤچورمه سیاستی" چرچیوه‌سین‌ده نفوذ اتمه‌یه باشلامیش‌دیر. باکی‌دا ایلک پراووسلاو کلیسا‌سی ۱۸۱۵-جی ایلده فعالیّته باشلامیش‌دیر. روس پراووسلاو کلیسا‌سین‌ده باش وره‌ن پارچالانمانین آغیر نتیجه‌لرین‌دن سیغورتالانماق اۆچون سکتانت خریستیانلارین قافقازا سورگونو باش‌لانیر. آذربایجان‌دا ایلک روس کؤچکونلری ۱۸۳۴-جو ایلده شاماخی قضاسیندا آلتی-آغاج کندینی، ۱۸۳۸-جی ایلده لنکران قضاسیندا ول کندینی، ۱۸۴۲-جی ایلده [[یلیزاوتپول قوبرنییاسی]]ندا [[روس بوری‌سی]]، ۱۸۴۴-جو ایلده ایسه سلاویانکا کندلرینی سالیرلار. ۱۸۶۸-جی ایلده [[باکی قوبرنییاسی]]نین اراضی‌سین‌ده ۲۱ سکتانت کن‌دی وار ایدی کی، بورادا ۱۳ مین سکتانت یاشاییردی.
کاتولیسیزم. باکی‌دا ایلک روم-کاتولیک پریخودو ۱۹-جو عصرین ۵۰-جی ایللرین‌ده روس اوْردوسو طرفین‌دن حرب‌چی کاتولیکلرین قافقازا سورگون ادیلمه‌سی ایله علاقه دار اوْلاراق یارادیلمیش‌دیر. پریخود تتری-سکاروداکی (گورجوستان) روم-کاتولیک حربی پریخودونا تابع ایدی. ۱۸۸۲-جی ایلده باکی پریخودو موستقیللشیر. ۱۸۹۵-جی ایلده مقدس مریه‌مین باکیره حامیله‌لیگی شرفینه کلیسا، ۱۹۰۳-جو ایلده ایسه باکی قبیریستانلیغین‌دا مقدس خاچ کلیسا‌سی تیکیلیر. ۱۹۰۹-۱۹۱۲-جی ایللرده باکینین گؤزل معمارلیق عابیده‌لرین‌دن ساییلان ینی مقدس مریه‌مین باکیره حامیله‌لیگی کلیسا‌سی قوتیک اۆسلوب‌دا اینشا ادیلیر. سووت دؤورونده کلیسا داغیدیلمیش‌دیر. ۱۹۹۹-جو ایلده باکی‌دا روم-کاتولیک ایجماسی یئنی‌دن برپا اوْلونور. ۲۰۰۱-جی ایلده ایجما اؤز عبادت اوینی یارادیر. حاضیردا باکی‌دا روم-کاتولیک کلیسا‌سینین اینشاسی اۆچون تورپاق ساحه‌سی آیریلمیش‌دیر. ۲۲-۲۳ مئی ۲۰۰۲-جی ایلده روم-کاتولیک کلیسا‌سینین سابیق باشچی‌سی پاپ ایوانن ۲-جی پاول باکی‌دا رسمی سفرده اوْلموش‌دور.
باپتیزم. اینجیل‌چی-لوتران کلیسا‌سینین آردیجیللاری باکییا هله ۱۹-جو عصرین ایکینجی یاری‌سین‌دا نفت یاتاقلارینین ایستیسمارین‌دا ایشتیراک اد‌ن آلمان صنایع‌چیلری سیراسین‌دا گلمیشلر. اوْنلارین گلیشینین بیر سببی ده ۱۹-جو عصرین اوّللرین‌ده آلماندا باش ورمیش سیاسی و دینی ایغتیشاشلار ساییلمالی‌دیر. اوْ واخت اؤلکه‌ده بئله بیر مؤوهومی شاییه یاییلمیش‌دی کی، غرب‌ده قیامت گونو یاخینلاشیر، نجات آنجاق شرق‌ده‌دیر. اهالی، خصوصیله سکتانت دیندارلار روسیهیا و قافقازا کؤچمکله قیامت گونونون سورغو-سوالین‌دان یاخا قورتارماغا چالیشیردیلار. ۱۸۱۹-جو ایلین اوّلین‌ده آذربایجان‌دا ۲۰۹ آلمان عائله‌سی واردی. باکی‌دا اینجیل‌چی-لوتران ایجماسی ۱۸۷۰-جی ایلده یارادیلمیش‌دیر. ۱۸۹۹-جو ایلده ایجمانین عضولری شهرده اؤز مبدلرینی – کیرخانی (ایندیکی کامرا و اوْرقان موسیقی‌سی زالی) تیکمیشلر. یلنندورف‌دا (ایندیکی خانلار) کیرخا داها اوّل تیکیلمیش‌دیر. ۱۹۳۷-جی ایلده لوتران کلیسا‌سینین کشیشلری باشقا دینی ایجمالارین نماینده‌لری ایله بیرلیک‌ده سورگون ادیلمیش، گولللنمیشلر. ۱۹۹۴-جو ایلده لوتران ایجماسی باکی‌دا یئنی‌دن فعالیّته باشلامیش‌دیر. <ref>[http://azerbaijan.az/portal/General/Religion/traditionReligion_a.html آذربایجان‌دا دینلرین تاریخی]</ref>
== ایستینادلار ==
<references/>
== خاریجی کچیدلر ==
* [http://www.yeniheyat.com/ Yeniheyat.com]
* [http://azerincil.net Azerincil.net]
== بیرده باخ ==
*[[خریستیانلیغین یارانماسی]]
*[[تامپیلیرلر]]
*[[سان قریل]]
*[[سیون پریوراتی]]
[[بؤلمه:خریستیانلیغ| ]]
[[بؤلمه:سماوی دینلر]]
[[بؤلمه:دین]]
| 