ماد: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
ک clean up, replaced: کیلومئتر ← کیلومتر, اساسن ← اساساً (6) using AWB
ک آمریکا شهرلری, replaced: پروسئس ← پروسس (2), ائتنیک ← اتنیک (6), سیستئم ← سیستم (4) using AWB
خط ۹:
آمادان ایندی همان همدان اوْلوب.بیر سوز گونئی آذربایجاندا دیللرده بونا اوخشار شهر و اؤلکه آدینا گوره قالیب بۇ مثل"''''''آمادان اوزاق کردیسی یاخین''''''" تورکلر ائلینه بابت اسکی بیر سوزدو.آمادان تورکجه بیر سوز و اونو آرامی دیلده مادی یازیبلار.<ref>http://www.vajehyab.com/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86</ref>.اسکی سومرجا آما همان آنا اولور.آمایئر- آنا یئر.
 
آذربایجان‌لی‌لارین ائتنوگئنئزینده ایشتیراک ائدن خالق‌لاردان بیری مادای‌لار طرفین‌دن قورولموش ایلک ایمپئریا اولان میدیا اوندان اول آذربایجان اراضی‌سی‌نده یارانمیش ماننا دؤولتی‌نین تاریخی، ائتنیکاتنیک و مدنی واریثی حیساب ائدیلیر.
 
میدیا ماننادان گونئی-دوغودا یئرلشیردی. پایتاختی ائکباتان (ایندیکی همدان) شهری ایدی. میدیا (مادای، ماتای، آمادای) آدینا ایلک دفعه (ائراميزدان اول؛ ميلاددان اونجه). عصر قایناق‌لاریندا راست گلینمیش‌دیر میدیا اراضی‌سی عصرلرده خیردا ویلایت حاکیم‌لری طرفین‌دن ایداره ائدیلیردی. ماننانین قیزیل بوندا ویلایتی هر ایکی اراضی‌نین سرحددینی تشکیل ائدیردی
خط ۲۶:
مادای (ماتای) اولجه تورک منشألی موستقیل بیر بؤیوک طایفانین، سوْنرا طایفا ایتتیفاغی‌نین و ائرامیزدان اول 673-جو ایل‌دن دؤولتین و اؤلکه‌نین آدی‌دیر. دئمه‌لی، مادای هم ائتنونیم، هم ده ائتنوتوپونیم‌دیر. میدیا دؤولتی یارانان‌دان سوْنرا مادای ائتنونیمی بۇ دؤولتین احاطه ائتدییی اراضی‌ده هم مادای‌لارین، هم ده باشقا دیل‌لرده دانیشان طایفالارین عومومی‌لشدیریلمیش میدیالی آدینا چئوریلمیش‌دیر. سون آراشدیرمالار مادای، ماتای ائتنوسونون ایران‌منشالی یوخ، آلتای، یاخود تورک‌منشالی اولدوغونو گؤسترمیش‌دیر.
.
مادای ائتنیکاتنیک آدینی داشییان‌لارین تورک‌منشالی اولماسی فیکرینی تصدیق‌له‌ین فاکت‌لاردان بیری ایندیدک قازاخیستاندا ماتای، آتالیق-ماتای، کاپجاقای ماتای، گنجه-ماتای <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 252</ref>، تووادا هله XIII عصرده مادی <ref>История Тувы. М., 1964, стр. 201, 215</ref> (تورک دیل‌لرینده آ-ای اوزلنمه‌سی سجیییه‌وی حال‌دیر)، مادی-قوْشون و مات <ref>История Тувы. М., 1964, стр. 242-243</ref>، سیبیرده و آلتایدا ماادی، مادار و ماختار <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991</ref> (مادا، ماتا و تورک‌منشالی طایفالارین، مثلن، آوشار، آوار، بولقار، قاجار، کنگر، خزر و ب. آدلاری اوچون سجیییه‌وی آر، ار – کیشی، ایگید، دؤیوش‌چو سؤزلرین‌دن) طایفالاری‌نین مؤوجود اولماسی‌دیر.
 
== اراضی‌سی ==
خط ۴۷:
=== اینضیباطی ایداره‌ائتمه ===
[[File:Brue, Adrien Hubert, Asie-Mineure, Armenie, Syrie, Mesopotamie, Caucase. 1839. (CG).jpg|thumb|200px|left|میدیا دؤولتی‌نین ایکینجی یارانما اراضی‌سی هئلئنیسم دؤورونده کیچیک مئدیا و یا آتروپاتئنا آدلاندیردی (müəllif: fransız kartoqraf Adrien-Hubert Brué ([[1839]])]]
گومان ائدیلیر کی، مادا دؤولتی‌نین اینضیباطی قورولوشو سوْنرالار اهمنی ایمپراطوری قورماسی کیمی آسور-اورارتو سیستئمی‌نینسیستمی‌نین تایی بیر سیستم یارانمیشدی. بئله بولونور کی، اینضیباطی ایداره‌یه، محکمه‌یه، مالیه سیستئمینهسیستمینه باش‌چی‌لیق ائتمیش ساتراپ‌لارین صلاحییت‌لری آسور ویلایت رییس‌لری‌نین (bçl pehate, pehatu) صلاحییت‌لری‌نین اوخشاری ایدی.
هر حالدا مادا ساتراپ‌لاری آشورون و اورارتونون "یرلری مستعمره لری یدیلر
 
خط ۶۲:
ساموئل بوتلئرین [[۱۹۰۷]]-جی ایلده نشر ائدیلمیش "The Atlas of Ancient and Classical Geography" آدلی اطلسینده میدیا، همچنین اونون قونشولاری [[فارس|پرسیا]] و [[پارفیا]]نین سرحدلری]]
آتش‌پرست‌لیک اعتیقادی خیدمت‌چی‌لری و قدیم عنعنه‌لرین موحافیظه‌چی‌لری اوْلان ماق‌لار – کاهین‌لر اعیان‌لارلا یاناشی، مادا جمعیتینده موهوم قوه ایدی‌لر. آوئستادا معلومات وئریلیر کی، ماق‌لار قدیم‌دن گئنیش توْرپاق‌لارا مالیک ایدی‌لر. شوبهه‌سیزدیر کی، بؤیوک ثروت‌لردن ایستیفاده ائدن، خالق آراسیندا بؤیوک نفوذا مالیک اوْلان مؤحکم و موتشککیل قووه‌یه چئوریلمیش ماق‌لار حؤکمدارلارین هم خاریجی، هم ده داخیلی سیاستینه تأثیر ائدیردی‌لر.
نتیجه‌ده جمعیتین اوولکی ایستروکتورو خئیلی درجه‌ده سارسیلیر، پاتریارخال دایاق‌لارین داغیلماسی پروسئسیپروسسی سورعت‌لنیر، صینفی آنتاقونیزم کسکینلشیردی. مادا دؤولتی‌نین یارانماسی ایله مادا نسلی-طایفا و حربی دئموکراتیا اؤلکه‌سین‌دن قدیم شرق تیپ‌لی دؤولته چئوریلمه‌یه باشلادی.
 
هئرودوتون معلومات وئردیگی کیمی، مادا جمعیتینده صینفی موباریزه هله دوولتین میدانا گلدیگی زامان‌دان اوولکی دوورده مؤوجود ایدی. پیغمبر عیسی‌نین شهادتینه گؤره، ائرکن دؤورده "گوموشو قیمتلندیرممیش و قیزیلا هریس اولمامیش" مادالی‌لار اینکیشافین گئنیش یولونا چیخمیشدی‌لار.
خط ۷۴:
بعضی مؤلیف‌لر میدیالی و مادای آنلاییش‌لارینی عومومی‌لش‌دیره‌رک بوتون میدیالی‌لارین ایران‌دیل‌لی‌لر اولماسینی یازمیش‌لار. حتی قدیم فارس دیلینده ایران‌دیل‌لی طایفالارین دیالئکت‌لرینه منسوب اولان، لاکین او زامانکی رسمی فارس دیلین‌دن فرق‌لنن دیالئکت سؤزلرینی میدیزم‌لر آدلان‌دیراراق مادای‌لارین ایران‌دیل‌لی اولماسینی گؤسترن فاکت‌لار کیمی گؤسترمیش‌لر.
 
قیاس‌الددین قئیبوللایئو قئید ائدیر کی: "میدیالی‌لار دئییلرکن میدیا ایمپئریاسیندا یاشایان اهالی نظرده توتولورسا، البته، اورادا ایران‌دیل‌لی‌لر – موعاصیر فارس‌لارین، کوردلرین، تالیش‌لارین، گیلک‌لرین، تات‌لارین و ب. اولو اجدادلاری دا واردی. لاکین بوتون دؤورلرده تورک‌منشالی میدیا دؤولتی‌نین، فارس‌منشالی اهمنی‌لر و ساسانی‌لر دؤولت‌لری‌نین اراضی‌لرینده هئچ واخت ایران‌دیل‌لی اهالی اکثریت تشکیل ائتمه‌میش‌دیر. اگر ایران‌دیل‌لی‌لر معناسیندا ― میدیالی دئدیکده، مادای ائتنیکاتنیک آدینی داشییان‌لاری نظرده توتورلارسا، بو دوغرو دئییل و رئال تاریخی فاکت‌لار قارشی‌سیندا قوندارما فیکیر کیمی گؤرسنیر.
 
اوچ جیلدلیک آذربایجان تاریخی‌نین بیرینجی جیلدینده ایسه یازیلیر کی: "میدیا طایفالاری ایران‌دیل‌لی طایفالار دئییلدی‌لر، یالنیز سونرادان میدیا فارس‌لار طرفین‌دن ایشغال ائدیلدیک‌دن سونرا معیین قدر فارسلاشمایا معروض قالمیشدی‌لار....فراورتانین حاکیمیتی دؤورونده میدیالی‌لار ماننانی اؤزلرینه تابع ائتدی‌لر. ماننا دؤولتی سوقوط ائتدی. بون‌دان سونرا عومومی "میدیالی‌لار" مفهومو آذربایجانین گونئی حیصصه‌سینده یاشایان ماننالاری و باشقا طایفالاری دا احاطه ائتدی.
خط ۸۲:
بو فیکری سؤیله‌یه‌ن تدقیقات‌چی‌لار X عصر عرب مؤللیفی یعقوبی‌نین آذربایجاندا یاشاماسی حاققیندا معلوماتا اساس‌لانیرلار: "آذربایجانین شهر و ماحال‌لاری‌نین اهالی‌سی عجم آذری‌لری ایله بابکین اولدوغو ال – بذ شهری‌نین صاحیب‌لری قدیم جاویدانی‌لرین قاریشیغی‌دیر. ق. قئیبوللایئو قئید ائدیر کی، بو معلومات‌دا آتروپاتئن‌لی‌لرین هامی‌سی‌نین آذری دیلینده دانیشماسی گؤستریلمیر. ثبوت اولونموش‌دور کی، آذری دیلینه عاید ماتئریال‌لار گونئی آذربایجانین قوزئی–دوغو کونجونه – اردبیل ماحالینا عاییددیر
 
تاریخ علم‌لری نامیزه‌دی X. خلیلی ایسه یازیر: "بوتون منبع و تدقیقات‌لار مادای‌لارین مادی و معنوی مدنیت‌لری‌نین بوتون چالارلاری ایله فارس‌لاردان فرقلنمه‌سی و مدنی جهت‌دن اون‌لاردان اوستون اولماسی، گلمه فارس‌لارین مادای‌لاردان مدنیت اخذ ائتمه‌سی حاققیندا معلومات وئریر. مادای‌لارین مدنی اوستون‌لوگونون نتیجه‌سی ایدی کی، اهمنی سولاله‌سی‌نین سوقوطو ایله فارس‌لار موستملکه آلتینا دوشدوگو حالدا، مادای‌لار موستقیل‌لییه نایل اولوب اؤز دؤولتینی قورور و آزاد اینکیشاف یولو کئچیریرلر. ائتنو–مدنی اینکیشاف پروسئسیندهپروسسینده اؤلکه‌نین و ائتنوسون آدیندا ده‌ییشیک‌لیک یارانیر. میدیا آدین‌دان آتروپاتئنا آدینا کئچیلیر.
 
== تاریخی ==
خط ۱۶۱:
=== قاوماتا عصیانی ===
 
فارس (پئرس) ائپیک اثرلری‌نین لئیتموتیوی اوْلان ایران-توران قارشی‌دورماسینین قایناغی، فارس-تورک موناقیشه‌لری‌نین باشلانغیجی پئرس و مادا اعیان‌لاری‌نین حاکیمیت اوغروندا موباریزه‌سی، ایران ایمپئریاسی سارایینداکی چئوریلیش‌لرده گاه پئرس، گاه دا مادا سولاله‌لری‌نین قلبه‌سی ایله باغ‌لی یارانمیش‌دیر. بئله سارای چئوریلیش‌لرین‌دن بیری ده مشهور قام‌آتا (قاوماتا) عوصیانی‌دیر. بۇ تاریخی شخصییت‌ین ایران ایمپئریاسین‌داکی رولونو گئنیش تدقیق و تصویر ائدن اون‌لارلا ایران‌شوناسین هئچ بیری اونون ائتنیکاتنیک منسوبییت‌ینی آچماغا جهد گؤسترممیش‌دیر.
 
هئرودوت بۇ ائتنیکاتنیک قارشی‌دورمانی اهمنی سولاله‌سین‌دن اوْلان ایران شاهی کامبیزین (کوروشون اوغلو) دیلین‌دن وئریر. قام‌آتا عوصیانینی ائشی‌دن کامبیز اؤلوم‌قاباغی فارس اعیان‌لارینی یانینا چاغیریب دئییر:
 
{{سیتاتین اولی}}"شاه‌لارین اؤجونو سوردورن تانری‌لارین آدینی آناراق، سیزلره بورجونوزون نه اولدوغونو سؤیلییرم؛ بونو هامینیزا، خوصوصی‌له آرانیزدا اولان اهمنی‌لره دئییرم. تاخت‌ین مادالی‌لارا کئچمه‌سینه یول وئرمه‌یین، اگر حیله ایله اله کئچیرسه‌لر، سیز ده حیله‌یه باش وورون، اگر زورلا آلسالار، سیز ده زورلا اوردولارینیزلا اون‌لارین الین‌دن آلین. اگر بو دئدیک‌لریمه عمل ائتسه‌نیز، من‌ده دیله‌ییرم کی، تورپاغینیز سیزه برکت، آروادلارینیز ائولاد، سورولرینیز ثروت وئرسین. هر زامان آزاد یاشایین. اما حاکیمیتی گئری آلماسانیز و یا آلماغا جهد ائتمه‌سه‌نیز، تانری‌دان دیله‌رم باشینیز بلالاردان قورتارماسین و یئنه دیله‌رم کی، بوتون ایران‌لی‌لارین سونو منیمکی کیمی اولسون {{سیتاتین سونو}}
خط ۲۰۰:
}}
آرریان قئید ائدیر کی، ائ.ا. 330–جو ایلده ماکئدونیالی ایسکندرین بوتون اهمنی ایمپئریاسی اراضی‌سینه صاحیب اولماسین‌دان سوْنرا، ائ.ا. 328–جی ایلده III دارانین سرکرده‌سی، اصلن مادالی اوْلان آتروپات یئنی‌دن میدیا ساتراپی تعیین ائدیلدی. بئله کی، ایسکندر بوتون فارس ساتراپ‌لارینی وظیفه‌دن اوزاقلاش‌دیرسا دا، یالنیز آتروپاتی صادیق‌لیگی قارشیلیغیندا اؤز وظیفه‌سینه – میدیا ساتراپی وظیفه‌سینه یئنی‌دن تعیین ائتدی و داخیلی موستقیل‌لیک وئردی. بؤیوک میدیا اراضی‌سی ماکئدونیالی ایسکندرین حاکمییت‌ی آلتینا کئچسه‌ده، کیچیک میدیا – آذربایجان اراضی‌سی اوندان واسسال آسیلی‌لیغینی قبول ائتمک‌له داخیلی موستقیل‌لیگینی قورودو. ماکئدونیالی ایسکندرین اؤلومون‌دن سوْنرا، اونون واریث‌لری آراسیندا چکیشمه‌لر باشلادیغی دؤورده، کیچیک میدیا اراضی بؤلوشدورولمه‌لرین‌دن اوزاق‌دا قالدی و بوتون آذربایجان طایفالاری آتروپاتین واحید حاکأمییت‌ی آلتیندا بیرلشدیریلدی.
لاکین ائکباتان‌لا بیرگه بوتون بؤیوک میدیا اراضی‌سی سئلئوکی‌لر سولاله‌سین‌دن اوْلان I آنتی‌اوخون حاکیمییت‌ی آلتینا کئچدی، I سئلئوکین حاکیمییت‌ی دؤورونده ایسه (ائ.ا. 310) آتروپات کیچیک میدیانین موستقیل‌لیگینی اعلان ائده‌رک نهنگ میدیا دؤولتی‌نین ائتنیکاتنیک و مدنی واریثی اولان، دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرن آتروپاتئنا دؤولتینی قوردو.<ref>Chaumont, M. L. "Atropates", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989
</ref>
 
خط ۲۱۶:
 
=== پولیتئیزم ===
میدیالی‌لارین دینی تصووور سیستئم‌لریسیستم‌لری اون‌لارین ایدئولوگیاسینین خاراکتئریک عامیلی کیمی دیققت‌ی جلب ائدیر. دین میدیا تاریخینده اوچ اساس مرحله کئچمیش‌دیر. ایلک دؤورده بوتون مادا طایفالاری اوچون مجبوری اولان واحید دینی سیستئمسیستم اولمامیش‌دیر. مادالی‌لار آراسیندا سونرالار معیین درجه‌ده "آوئستا"دا اؤز عکسینی تاپمیش، هابئله داها سونراکی دؤورده اؤز مؤوجودلوغونو "بیدت‌چی" تعلیم‌لر کیمی داوام ائتدیرمیش موختلیف دینی تعلیم‌لر یاییلمیشدی. مادا طایفالاری‌نین دینی طبیعت قووه‌لرینه سیتاییش‌دن تؤرمیش پولیتئیزم ایدی.
 
بیرینجی مرحله ائ.ا. VII عصردن اوول‌کی دؤورو، ایکینجی مرحله ایسه ائ.ا. VII عصردن سوْنراکی دؤورو، ائ.ا. VI – V عصرلری ایحاطه ائدیر. اوچونجو مرحله ایسه ائ.ا. V عصرین II یاری‌سین‌دان باشلامیش‌دیر.
«https://azb.wikipedia.org/wiki/ماد»-دن آلینمیش‌دیر