بیرینجی گؤی تورک خاقانلیغی: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
←قارا ایسسیق خاقان (۵۵۲-۵۵۳): +یئنی بؤلمه |
|||
خط ۱۰:
== قارا ایسسیق خاقان (۵۵۲-۵۵۳) ==
{{اساس|قارا ایسسیق خاقان}}
قارا ایسسیق خاقان٬ قیسا بیر سۆره حۆکومت ائتمیش‌دیر. قیسا سۆره‌لی حۆکومت دؤنمینده ژوآن-ژوآن حۆکومتی ییخیلدیق‌دان سوْنرا [[موْغوْلیستان]] بؤلگه‌سینی گؤیتۆرکلره بۇراخاراق بیر قیسمی توْپا دؤولتی‌نین استپ‌لرینه٬ بیر بؤلومو ده [[اۇروپا|اۇروپایا]] ساری گئده‌رک بؤلگه‌ده‌کی حۆکومت‌لره سیغینیرلار. گؤی‌تۆرکلر و توْپا حۆکومت‌لری آراسیندا ائدیلن مۆذاکیره سوْنوجوندا٬ توْپا حۆکومتینه سیغینان ژوآن-ژوآن‌لار گؤیتۆرکلره تسلیم ائدیلیر و ۵۵۵-جی ایلده اؤلدورولورلر. ژوآن-ژوآن‌لارین ییخیلماسیندان سوْنرا٬ گؤی‌تۆرکلر اۆزونو موْغولیستان و تبّته چئویریر. آنجاق قارا ایسسیق خاقان آرتیق ایره‌له‌یه‌مه‌دن اؤلور و یئرینه قارداشی [[مۇغان خاقان]] گلیر.
== مۇغان دؤنمی (۵۵۳-۵۷۲) ==
{{اساس|موغان خاقان}}
مۇغان اۇزون بیر مۆدّت گؤی‌تۆرکلرین [[خاقان|خاقانی]] اوْلدو. مۇغان خان دؤنمی گؤی‌تۆرکلرین یۆکسلمه دؤنمی تانیلیر. مۇغان ایداره‌سینده‌کی گؤی‌تورکلر٬ باتی توْپا ایله ایتّیفاق ائده‌رک موْغوْللاری و تبّت‌لی‌لری مغلوب ائده‌رک اؤز توْرپاق‌لارینی گئنیشلتیرلر. توْپا ایمپراتورلوغو٬ بۇ دؤنمده محو اوْلاراق تۆرک توْپلولوق‌لاری‌نین ایچری‌سینه قاریشمیش‌دیر.
مۇغان ژوآن-ژوآن حۆکومتی‌نین قالینتی‌لارینی بۆتون‌لۆکله مغلوب ائتدیکدن سوْنرا٬ دوْغودا تۇنقوزلاری٬ قۇزئی‌ده ایسه قیرغیزلاری تابعیّت آلتینا آلدی. [[چین|چین‌ده]] باتی وئی حۆکومتی‌نین یئرینه گئچن چوْۇلار ایله٬ دوْغو وئی‌ین یئرینی آلان تسی‌لر اۆزرینده ده نۆفوذونو یئرلشدیردی. باتی‌دا [[ساسانیلر|ساسانی]] شاهی [[انوشیروان]]٬ ائفتالیتلردن قۇرتولماق اۆچون [[ایستمی خان|ایستمی‌خانین]] قیزی ایله ائولنه‌رک ائفتالیتلره قارشی گؤی‌تۆرکلر ایله ایتّیفاق قۇردو. ۵۶۳-۵۶۷-جی ایللری آراسیندا ائفتالیت دؤولتی مغلوب اوْلدو. ائفتالیت اراضی‌سی ساسانلی حۆکومتی ایله گؤی‌تۆرکلر آراسیندا بؤلونوب٬ جئیحون چایی‌نین قۇزئیی گؤی‌تۆرکلرینکی اوْلدو. بئله‌جه ماوراءالنّهر٬ فرغانانین بیر قیسمی٬ باتی تۆرکیستانین گۆنئیی٬ کاشغر و خوْتن گؤی‌تۆرکلر توْرپاغی اوْلدو.
=== ایپک تیجارتی مسأله‌سی ===
بۇ ظفر ایله٬ ایپک تیجارت یوْلو دا گؤی‌تۆرکلرین حاکیمیّتی آلتینا دۆشدو. ایپک تیجارتی‌نه باخان ماوراءالنّهر خالقی٬ ساسانیلردن ایپک ساتماق ایجازه‌سینی آلماق اۆچون٬ ایستمی خاندان ساسانی شاهینا واسیطه اوْلماقلارینی ایسته‌دیلر؛ ایستمی خانین قبول ائتمه‌سی ایله٬ مانیاخ آدلی بیر سوْغدلونون باشچی‌لیغینداکی بیر ائلچی‌لیک هئیأتی [[ایران|ایرانا]] گؤندریلدی. آنجاق [[هیندوستان|هیندوستان‌دان]] دنیز یوْلویلا بیزانسا گئدن ایپک تیجارتی‌نین کوْنترولونو اله گتیرمک ایله٬ ایپک تیجارتی‌نین اینحیصارینی اؤز الینه آلماق ایسته‌یَن ساسانلی دؤولتی٬ بۇ هئیأته مۆساعیده گؤسترمه‌دی. ایستمی خان یئنه بیر هئیأت یوْللادی؛ آنجاق بۇ هئیأتین بیر قیسمی زهرله‌نه‌رک اؤلدو. بئله‌جه ایستمی‌خان ساسانیلر ایله دوْست یاشاما ایمکانی‌نین اوْلمادیغینی دۆشوندو.
مانیاخ٬ ایران‌دا تاپانمادیغی بازارلامانی بیزانسدا آختارماق اۆچون اؤزونون وظیفه‌لندیریلمه‌سینی ایسته‌دی. ۵۶۷-ده بیر ائلچی‌لیک هئیأتی بیزانسا گؤندریلدی. ۵۶۸-ده مانیاخ قاییدارکن٬ بیزانس ائلچی‌سی ده اوْنون یانینا قاتیلدی. بئله‌جه بیزانس ایله گؤی‌تۆرکلر ساسانیلره قارشی ساواشا گیردیلر. ایستمی خان بیر طرفدن جئیحونون باتی‌سیندا حرکته گئچرکن٬ بیر یاندان دا قۇزئی‌دن [[آذربایجان|آذربایجانا]] یئنمیش ایدی. ۵۷۱ ایلینده ایسه ساسانیلرله بیزانس آراسیندا ساواش باشلاندی. گؤی‌تۆرکلرین [[خزر]] قۇزئیینده‌کی حرکات بیزانسی شۆبهه‌لندیردی٬ بۇ سبب‌له گؤی‌تۆرکلرین دۆشمانی اوْلان آوارلارا کؤمکلیک ائتدی‌لر. بیزانسین بۇ ایشی٬ گؤی‌تۆرکلری عصبی‌لشدیردی؛ بئله‌جه ایستمی خان ساسانیلره قارشی اوْلان ساواشی دایاندیردی. بۇ دفعه بیزانس ایستمی خانی ساواشا قاندیرماق اۆچون چالیشماغا باشلامیشدی. آنجاق ۵۷۲-جی ایلده [[مۇغان خاقان]]٬ ۵۷۶-جی ایلده ایسه [[ایستمی خان]] اؤلدو.
| |||