فوتبال: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

'''فوتبول''' ({{lang-en|football}}) — [[ayaq|آیاق]] ایله اوینانیلان کومان‌دا [[ایدمان]] اویونو. <ref name="futbol1">[http://www.kepeztv.az/?q=xebeler/%C3%BCmumd%C3%BCnya-futbol-g%C3%BCn%C3%BC اومومدونیا فوتبول گونو]</ref> فووت- آیاق، بولل-توپو سؤزلرین‌دن یارادیلیب.

تاریخی، ادبی قایناق‌لر هله ۴-جو-۵-جی اسلرده مۆختلیف اؤلکه‌لرده توْپلا اوْیونون مؤوجودلوغو باره‌ده معلومات وئریبلر. آرشیولردن بئله معلوماتلار دا تاپیلمیش‌دیر کی، داها قدیم دؤورلرده مۆختلیف خالقلار آیاقلا توْپ اوینامیشلار: مثلاً، قدیم رومدا، بؤیوک نووقوروددا، اوْرتا عصرلرده [[فرانسه]] دا و [[ایتالیا]]دا.

لاکین او اوْیونلار ایندیکی فۇتبولا چوْخ آز اوْخشامیش‌دیر. فۇتبولون وطنینین اینگیلیس اولدوغونو دۆشونه‌نلر چوْخ‌دور. اما، مۆعاصیر فۇتبولا چوْخ اوخشایان اوْیون ۲۰۰۰ ایل اوّل چین‌ده مؤوجود ایمیش. بۇ اوْیون تسو-جو آدلانیردی. بۇ اوْیون ایچینه قوش تۆکو دوْلدورولموش دری توْپلا اوینانیردی. توْپا یالنیز ال‌له توخونماق اوْلمازدی، الده‌ن باشقا بۆتون بدن عضولری ایله توخونماق، وۇرماق مۆمکون ایدی. مۆعاصیر تئرمینله دئسک،داها چوْخ قوْل وۇران غالیب اوْلوردو. قاپیلار دیرکلردن و توردان دوزل‌دیله‌ن مۆعاصیر فۇتبول قاپیلارینا چوْخ اوخشاییردی. فرق اوْندا ایدی کی،تورون اوْرتاسیندا دیامتری تخمیناً ۳۰ سانتیمئتر اوْلان دئشیک اوْلوردو و توْپو محض همین دئشیک‌دن کئچیرمک لازیم ایدی. تاخیملاردا ۲-دن ۱۶-یا قدر اوْیون‌چو اولا بیلردی.

تسو-جونون بیر نئچه موختلیفی واردی. بیر وارینات‌دا رقیب تاخیملار توْپو قوووب رقیبین تورون‌دان کئچیرمه‌لی ایدیلر. بعضاً تاخیملارین هر بیرینین یان-یانا بیر نئچه قاپی‌سی اوْلوردو. بعضاً ایسه تاخیملار تماس‌دا اولموردو. قاپی اوْرتادا قوراشدیریلیردی و هر بیر تاخیم اوْنو میدانین اؤزونه عایید حیصّه ‌سیندن وۇروب توردان کئچیرمه‌یه چالیشیردی. تسو-جونون آدی ایلک دفعه میللاددان اوّل ۳-جو عصره عایید قایناق‌ده چکیلیر. «تسو» – توْپو وۇرماق، „جو» ایسه ایچی دوْلدورولموش دری دئمک‌دی. ایلک دؤورلرده عسگرلر اۆچون تمرینلردن اوْلان بۇ اوْیون داها سوْنرا زادگانلار آراسیندا دا دب دوشموش، نهایت سارایا یول تاپمیش‌دی. حتی سونق سولاله‌سین‌دن اوْلان ایمپراتور تایزو اؤزو ده تسو-جو اوینایاردی. بۇ اوْیون بایراملارین، فستیواللارین دا آیریلماز حیصّه ‌سی ایدی.

[[۱۸۶۳]]-جو ایلین اۇکتوبر ین‌دا [[لندن]]دا توْپ اوْیونو آماتورلاری توْپلاشیرلار. اوْنلار آراسیندا مۆباحیثه گئدیر: فوتبولو "یالنیز آیاقلا" اوْیناسینلار، یوخ‌سا "آیاق و ال‌له"؟ "یالنیز آیاقلا" اوْیون طرفدارلاری اؤز اتفاقلارینی یارادیرلار. بۇ اتفاق دا اوْیونون ایلک قایدالارینی ایشله‌ییب-حازیرلاییرلار. همین قایدالار هئچ ده مۆکمّل دئییل‌دی و بیر نئچه اوْن ایللیک عرضین‌ده اونا علاوه‌لر اوْلدو، دییشیک‌لیکلر ائدیل‌دی.

[[[فوتبول توپو|فوتبول]] میدانی اوزون‌لوغو ۹۰ - ۱۱۰ متر، ائنی ۶۰ - ۷۵ متر اوْلان دۆزبوجاق‌لی شکیل‌ده‌دیر. قیسا طرفلرین اوْرتاسیندا بیر-بیری ایله اوزبوز ایکی قاپی اوْلور، دری توْپو دا بۇ قاپیلاردان کئچیرمک لازیم‌دیر. فۇتبول قاپی‌سینین ساحه‌سی ۱۸ م-دیر (ائنی ۷.۳۲ م، هوندورلویو ۲.۴۴ م). دونیادا ان بؤیوک ایستادیوم [[برزیل]]نین [[ریو-ده-ژانیرو]] شهرین‌ده‌کی "[[ماراکانا]]" ایستادیومودور. "[[ماراکانا]]" ایستادیومو ۲۰۰ مین تاماشاچی تۇتومونا مالیک‌دیر.<ref name="futbol1"/>

فۇتبول اوزره دونیا چمپیوناتی دؤرد ایلده‌ن بیر تشکیل ائدیلیر. [[۱۹۳۰-جو ایل]]ده کئچیریله‌ن ایلک چمپیوناتین غالیبی [[اروگوئه ]] تاخیمی اوْلموش‌دور. سوْنونجو چمپیونات [[۲۰۱۴-جو ایل]]ده ۱۱ ژۇئن-۱۱ جۇلای تاریخلری آراسیندا برزیلدا کئچیریلمیش و [[آلمان]] میلّی تاخیمی چمپیون اوْلموش‌دور.

رقیبه تپیک وۇرماق، بادالاق گلمک، تهلوکه‌لی هوجوم ائتمک، اوْنون اۆستونه آتیلماق، اوْنو ال ایله توتماق و ایت‌له‌مک فۇتبول‌چویا قاداغان ائدیلیر. قاپی‌چی‌دان باشقا هئچ کیم بیله‌رک‌دن ال‌له اوینامامالی‌دیر. اوْیونون بۇ قایدالاری پوْزولدوق‌دا حاکم جریمه ضربه‌سی تعیین ائدیر. اگر اوْیون‌چو اوْیونون قایدالارینی پوزماق‌دا داوام ائدرسه، حاکم اونا خبردارلیق ائدیر. فۇتبول‌چو بۇندان سوْنرا دا اوْیون قایدالارینی پوْزورسا اوْنو میدان‌دان چیخاریرلار.<ref name="futbol1"/>

فۇتبول مات‌چی هر بیری ۴۵ دقیقه اوْلان ایکی حیصّه ‌دن عبارت‌دیر. هر بیر حیصّه فاصیله‌سیز داوام ائدیر، یعنی توْپ میدانین کنارین‌دا اولسا بئله، اوْیون دیانمیر. حیصّه ‌لر آراسیندا فاصیله عادته‌ن ۱۵ دقیقه چکیر. باش حاکم اوْیونون رسمی خرونومئتریست‌دیر و اوزئتمه‌لره، اوْیون‌چو زده‌لرینه و سایر دیاندیریلمالارا گؤره ایتیریله‌ن دقیقه‌لری او، حیصّه ‌نین سوْنونا علاوه ائده بیلر. علاوه واختین مدتی رئفئرینین صلاحیتین‌ده‌دیر. یالنیز باش حاکم اوْیونو باشا چات‌دیرا بیلر.

علاوه واخت ۱۸۹۱ ایلده اوْینانیلان [[ایستوک سیتی فوتبال کولوبو|ایستوک سیتی]]-[[آستون ویلا فوتبال کولوبو|آستون ویلا]] اوْیونون‌دا باش وئره‌ن حادیثه‌دن سوْنرا فۇتبول‌دا تطبیق ائدیلمه‌یه باشلان‌دی. ایستوک سیتی ۰:۱ اودوزان واختی، اوْیونون سوْنون‌دا اوْنلار پنالتی ضربه‌سینی قازاندیلار، اما آستون ویلانین قاپی‌چی‌سی توْپو گؤیه وۇرموش‌دو، و توْپ مئیدانچانین لازیم اوْلان یئرینه قاییدانادک، اوْیون واختی بیتمیش‌دیر، و آرتیق حاکم اوْیونو دیاندیرمیش‌دیر.<ref>تهئ سوندای تیمئس ''ایللوستراتئد هیستوری اوف فوتبال'' رئئد اینتئرناتیونال بووکس لیمیتئد ۱۹۹۶. پ.۱۱ [[:ائن:ایسپئجیال:بووکسوورجئس/۱۸۵۶۱۳۳۴۱۹|ایسبن ۱-۸۵۶۱۳-۳۴۱-۹]]</ref> بیرده علاوه واخت قایداسی ایله بیرلیک‌ده قبول ائدیل‌دی کی، هر هان‌سی حیصّه ‌نین سوْنون‌دا ۱۱ متره‌لیک جرمه ضربه‌سی تعیین ائدیلرسه، او ضربه‌نی یئرینه یئتیرمه‌دن، اوْیون بیته بیلمز.<ref>[https://web.archive.org/web/20080603064822/http://www.fifa.com/flash/lotg/football/en/Laws7_03.htm "Laws اوف تهئ گامئ (Law ۷.۳–تهئ دوراتیون اوف تهئ ماتجه)"]. فیفا. آرجهیوئد فروم تهئ اوریگینال </ref>

لیقا یاریشلارین‌دا اوْیون هئچ-هئچه ده بیته بیلر. اساس واخت‌دا حساب هئچ-هئچه ایله بیت‌سه، اوْیونا علاوه ایکی دنه ۱۵ دقیقه‌لیک علاوه حیصّه ‌لر اوْینانیلا بیلر. اگر علاوه واختادا غالیب معیّن لشمه‌دی‌سه، اوْندا بعضی یاریشلاردا پنالتی سریاسی تطبیق اوْلونور. پنالتی ضربه‌لرین‌ده وۇرولان قوْللار، نهایی حسابا علاوه اولونمورلار.<ref name=":0">ایفاب. "پروجئدورئس تو دئتئرمینئ تهئ winner اوف آ ماتجه اور هومئ-آند-away". ''[http://www.fifa.com/mm/document/affederation/generic/81/42/36/lawsofthegame_2010_11_e.pdf Laws اوف تهئ گامئ ۲۰۱۰/۲۰۱۱]'' (پدف). فیفا. پپ. ۵۱–۵۲. </ref>

۱۹۹۰ ایللرین سوْنلارین‌دا ۲۰۰۰ ایللرین اوّلین‌ده فۇتبول آسسوسیاسییالارینین بئینلخالق شوراسی پنالتی سریاسینی ایستیفاده ائتمه‌دن، غالیبی بللی ائتمک اۆچون تستلر کئچیردمه‌یه باشلادی. اوْنلار '''"قیزیل"''' (علاوه واخت‌دا ایلک قوْلو وۇران تاخیم، اوْیونون غالیبی اوْلور) و '''"بورونج"''' (علاوه واخت‌دا ایلک قوْلو وۇران تاخیم غالیب اولمور و اگر هان‌سی‌سا علاوه حیصّه ‌دن سوْنرا تاخیملاردان بیری حساب‌دا اؤنده‌دیرسه، اوْندا غالیب همین او، کلوب‌دو) توْپلاری تطبیق ائتمه‌یه باشلادیلار. قیزیل قوْل [[فۇتبول اوزره دونیا چمپیوناتی ۱۹۹۸|۱۹۹۸]] و [[فوتبول اوزره دونیا چمپیوناتی ۲۰۰۲|۲۰۰۲]] ایلین دونیا چمپیوناتین ‌دا ایستیفاده اولونموش‌دور. دونیا چمپیوناتین ‌دا قیزیل قوْلون حل ائتدیی ایلک اوْیون ۱۹۹۸ ایلده کئچیریله‌ن [[فرانسه میلّی فوتبول تاخیمی|فرانسه ]]-[[پاراگوئه میلّی فوتبول تاخیمی|پاراگوئه]] اوْلموش‌دور. آلمان میلّی‌سی قیزی توْپ سا‌سین‌ده معتبر تورنمنتده ایلک غلبه قازانان تاخیم اوْلموش‌دور، اوْنلار [[یوفا آوروپا کوبوکو ۱۹۹۶|یورو ۱۹۹۶]] فینالین‌دا اولیور بیرهوفون قیزیل قوْلو ایله [[چک میلّی فوتبول تاخیمی|چک]] میلّی‌سینه غالیب گلمیش‌دیلر. بورونج قوْل [[یوفا آوروپا کوبوکو ۲۰۰۴|یورو ۲۰۰۴]] تطبیق ائدیلمیش‌دیر. هر ایکی تست فۇتبول آسوسیاسییالارینین بئینلخالق شوراسی طرفین‌دن لغو ائدیلمیش‌دیر.<ref>جوللئتت، میکئ (۲ ژولی ۲۰۰۴). [http://www.rediff.com/sports/2004/jul/02silver.htm "تیمئ روننینگ اووت فور سیلوئر گوال".] Rediff.com. رئوتئرس. [https://web.archive.org/web/20071102232630/http://www.rediff.com/sports/2004/jul/02silver.htm آرجهیوئد]</ref>

[[۲۳ اۇکتوبر ]] [[۱۹۶۳]]-جو ایلده [[لندن]]دا غیری-عادی بیر فۇتبول مات‌چی کئچیریل‌دی. دونیانین ییغما تاخیمی اوْیناییردی. "عصرین مات‌چی" آدینی آلمیش بۇ اوْیونوتیلویزیون بۆتون دونیایا گؤستریردی. فۇتبولون یوزیل‌لیک یوبیلئیی بۇ جور قئید ائدیلیردی. اوْیونون [[لندن]]دا کئچیریلمه‌سینین و تاخیملاردان بیرینین [[اینگیلیس]]نین ییغما تاخیمی اوْلماسینین ایضاحی ساده‌دیر: فۇتبولون وطنی [[اینگیلیس]] ساییلیر. اوْیونون غالیبی [[اینگیلیس]] اوْلدو (۲:۱).<ref name="futbol1"/>

دونیادا فۇتبول ماتچین‌دان سوْنرا ایلک دفعه رقیبله کؤینک دییش‌دیرمک ریتوالی [[۱۹۲۱]]-جی ایلده باش وئرمیش‌دیر. [[۱۹۲۱]]-جی ایل [[۱۴ مئی]]ینا کیمی فرانسه اینگیلیس ایله ۱۵ اوْیون کئچیرسه ده، یالنیز [[۱۹۲۱]]-جی ایلده غلبه قازانا بیلمیش‌دی. غیری-حرفه ای فرانسه فۇتبول‌چولار ۳۵.۰۰۰ طرفدارین اؤنون‌ده ۵:۲ حسابلا حرفه ای اینگیلیس فۇتبول‌چولاری اۆزرینده غلبه قازانیرلار. دئیی‌لنه گؤره، فرانسهلار او قدر سئوینیرلر کی، خاطره اوْلسون دئیه، رقیب اوْیون‌چولارا کؤینکلرینی دییش‌دیرمک تکلیفی ائدیرلر. اینگیلیس لر تکلیفی قبول ائتمه‌یه مجبور اوْلورلار. بۇ زامان فرانسه لارین کؤینکلری پامبیق‌دان، اینگیلیسلرینکی ایسه ایپک‌دن ایمیش. <ref>http://bilirsenmi.blogspot.com/2014/07/ny-gor-futbolcular-oyundan-sonra.html</ref>