تورکجه: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
4321bot (دانیشیق | چالیشمالار)
خط ۲:
{{ساغدان}}
{{دیل
|رنگ = آلتای
|آدی = تورکجه
|اوریژینال آدی = {{unicode|Azərbaycan dili (Azərbaycanda)، آذربايجانآذربایجان ديلی،دیلی، آذربایجان تورکجه‌سی، تورکو، تورکی، ''(ایران‌دا)''، Азәрбајҹан дили (گئچمیش سووئتلر بیرلییینده)}}
|اؤلکه‌لر = [[ایران]]، [[آذربایجان جومهوریتی|آذربایجان]]، [[گورجوستان]]، [[روسیه]]، [[اوکراین]]، [[آلمانیا]]، [[آمریکا]]، [[عراق]]، [[تورکیه]]، [[سوریه]]، [[قازاقیستان]]، [[بؤیوک بریتانیا]]، [[ائرمنیستان]] (۱۹۸۸-جی ایله قدر)<ref>Н. Г. Волкова (Наталья Георгиевна Волкова — одна из ведущих советских этнографов-кавказоведов, признанный ученый в области этнической истории народов Кавказа, автор нескольких монографических исследований по этническому составу населения Северного Кавказа, по кавказской этнонимике) Кавказский Этнографический Сборник, Статья: Этнические процессы в Закавказье в XIX—XX вв. — IV. — СССР, Институт Этнографии им. М. Маклая, АН СССР, Москва: Наука, 1969. — С. 10. — 199 с. — 1700 экз. — ISBN 2131 Т11272</ref><ref>http://monderusse.revues.org/docannexe4079.html стр.188, Арсений Саппаров, International Relations Department, London School of Economics, Houghton Street, London WC2A 2AE, A.Saparov@lse.ac.uk — According to this plan some 100,000 people had to be «"voluntarily»" resettled. The emigration occurred in three stages: 10,000 people were resettled in 1948, another 40,000 in 1949, and 50,000 in 1950.29</ref>
|رئگیونلار = {{ایران-بایراق}} ''ایران‌دا'': [[غربی آذربایجان اوستانی|غربی آذربایجان]]، [[شرقی آذربایجان اوستانی|شرقی آذربایجان]]، [[اردبیل اوستانی|اردبیل]]، [[زنجان اوستانی|زنجان]]، [[قزوین اوستانی|قزوین]]، [[همدان اوستانی|همدان]]، [[قوم اوستانی|قوم]] اوستانلارین‌دا؛ قیسما [[مرکزی اوستان|مرکزی]]، [[گیلان اوستانی|گیلان]]، [[کوردوستان اوستانی|کوردوستان]]؛ [[مازندران اوستانی|مازندران]] و [[رضوی خوراسان اوستانی‎|رضوی خوراسان]] اوستان‌لارین‌دا؛ [[تهران]]، [[کرج]]، [[مشهد]] استان فارس قشقایلر. شهرلرین‌ده.<br/> {{سخ}}{{گورجوستان-بایراق}}''گورجوستان‌دا'': [[مارنئولی]]، [[بولنیسی]]، [[دمانیسی]]، [[قاردابانی]]؛ ییغجام حال‌دا [[ساقارئجو]]، [[کاسپی]]، [[متسخئتا]]، [[سالکا]]، [[لاقودئخی]]، [[کارئلی]]، [[تئتری-سکارو]]، [[قوری]]، [[تئلاوی]]؛ ائله‌جه ده [[تیفلیس]]، [[روستاوی]]، [[دئدوپلیس-سکارو]] شهرلرین‌ده.<br/>{{سخ}}{{روسیه-بایراق}}''روسیه‌ده'': ییغجام حال‌دا [[داغیستان]]دا ([[دربند رایونو|دربند]]، [[تاباساران رایونو|تاباساران]]، [[روتول رایونو|روتول]]، [[قیزیلیار رایونو|قیزیلیار]] رایونلارین‌دا)؛ ائله‌جه ده روسیانین بیر چوْخ آیری شهرلرین‌ده.<br/>{{سخ}}{{تورکیه-بایراق}}''تورکیه‌ده'': کومپاکت حال‌دا [[قارس ویلایتی|قارس]]، [[ایغدیر ویلایتی|ایقدیر]]، [[ارزوروم ویلایتی|ارزوروم]] ویلایتلرین‌ده؛ ائله‌جه ده تورکیه‌نین بیر چوْخ دیگر شهرلرینده.<br/>{{سخ}}{{عراق-بایراق}}''عراق‌دا'': [[تورکمنلر]]ین دیالئکتی.
|رسمی دیل = [[آذربایجان جومهوریتی|آذربایجان]],، [[روسیه]] ([[داغیستان]])
|تنظیم‌لین تشکیلات =
|دانیشانلارین سایی = ۲۵-۳۵۲۵–۳۵ میلیون<ref name="Encyclopedia of Orient">[http://looklex.com/e.o/iran.peoples.htm "Peoples of Iran"] in ''Looklex Encyclopedia of the Orient''. Retrieved on 22 January 2009.</ref><ref>http://www.terrorfreetomorrow.org/upimagestft/TFT%20Iran%20Survey%20Report%200609.pdf</ref><ref name="CIA Iran">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html#People "Iran: People"], ''CIA: The World Factbook'': 24% of Iran's total population. Retrieved on 22 January 2009.</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/routledg/ccas/2008/00000027/00000001/art00004 G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijan Nationalism in Post-Revolutionary Iran"], ''Central Asian Survey'', 27(1): 45-58, March 2008: 12-20%of Iran's total population (p. 46). Retrieved on 22 January 2009.</ref><ref name="Amnesty International">[http://www.amnestyusa.org/news/document.do?id=ENGMDE130742006 "Iran"], ''Amnesty International report on Iran and Azerbaijan people'' . Retrieved 30 July 2006.</ref><ref>[http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azb Ethnologue total for South Azerbaijani] plus [http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=azj Ethnologue total for North Azerbaijani]</ref>
|رئیتینگ = ۳۰
|وضعیت =
|اؤلو دیل =
|کاتقوریا = [[اوراسیا دیل‌لری]]
|تصنیفاتی =
[[آلتای دیل‌لری]]
:[[تورک دیل‌لری]]
::[[اوغوز دیل‌لری]]
|یازی = [[لاتین الیفباسی]] (آذربایجان جومهوریتین‌ده) <br/> {{سخ}}[[کیریل الیفباسی]] (داغیستان‌دا) <br/> {{سخ}}[[عرب الیفباسی]] (ایران‌دا)
|QOST 7.75–97 = азе 025۰۲۵
|ISO1 = az
|ISO2 = aze
|ISO3 = aze, azj, azb, qxq, slq
}}
 
'''تۆرکجه‌''' یا '''آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی'''<ref>[http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1865&doctype=0 آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا دؤولت دیلی حاقیندا آذربایجان جومهوریتی‌نین قانونو. '''نورماتیو حوقوقی آکت‌لارین واحید اینترنت الکترون بازاسی''']</ref> — [[آذربایجان تورکلری]]نین آنا دیلی، ائله‌جه ده بوتون آذربایجان‌لیلارین اونسیت دیلی. [[تورک دیللری]]نین [[گونئی باتی]] قروپونا داخیل‌دیر. [[آذربایجان جومهوریتی]]نین و [[روسیه]]نین [[داغیستان رئسپوبلیکاسیجومهوریتی]]ندا<ref>داغیستان رئسپوبلیکاسینین کونستیتوسییاسینا گؤره روس دیلی و داغیستان خالق‌لارینین هر بیرینین دیلی رئسپوبلیکانین دؤولت دیلی‌دیر. یازی‌سی اوْلان ۱۴ دیل، او جمله‌دن آذربایجان دیلی دؤولت دیلی کیمی ایستیفاده اوْلونور.</ref> رسمی دؤولت دیلی‌دیر.
 
آذربایجان تۆرکجه‌‌سیندهتۆرکجه‌سینده [[آذربایجان]]، [[ایران]]، [[عراق]]، [[گورجوستان]]، [[روسیه]]، [[تورکیه]]، [[اوکراین]]اراضی‌سینده گئنیش ایستیفاده اوْلونور.
 
آذربایجان جومهوریتینده بۇ دیلین جوزئی فرقلنن ۴ دیالکتی واردیر:
خط ۳۳:
# [[باتی]] دیالئکتی — [[قازاخ]]، [[قاراباغ]]، [[گنجه]] دیالکت‌لری
# [[قوزئی]] دیالئکتی — [[شکی]] و [[زاقاتالا]]-[[قاخ]] دیالکت‌لری
# [[گونئی]] دیالئکتی — [[ناخچیوان]]، [[اوردوباد]]، [[ایروان]] دیالکت‌لری <ref>[http://www.turklib.ru/engine/includes/print.php?category=general_history-lingo-science&altname=azerbaijan_dile_tarixi آذربایجان دیلی تاریخی]</ref>
 
آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی گنئالوژی بؤلگویه اساساً [[تورک دیللری]]نه منسوبدور. باشقا دیل قروپ‌لارین‌دا اوْلدوغو کیمی، بۇ قروپا داخیل ائدیلن دیللر ده بیر-بیرینه لکسیک، مورفولوژی و سینتاکتیک جهت‌دن چوْخ یاخیندیر. دیالئکتلر بیر-بیریندن فونئتیک خوصوصیتلرینه گؤره فرقلنیرلر. آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی[[تورک دیلی|تورک]]، [[تورکمن تورکجه‌سی|تورکمن]] و [[قاقاوز تورکجه‌سی|قاقاوز]] دیللری ایله یاناشی تورک دیللری قروپونون [[اوغوز دیللری]] یاریم‌قروپونا داخیلدیر.
 
== قیسا تاریخی ==
[[File:South Azerbaijani dialects.jpg|thumb|350px|left|گونئی آذربایجان‌دا آذربایجان تورکجه‌سی لهجه‌لری]]
آذربایجان تۆرکجه‌‌سی‌نینتۆرکجه‌سی‌نین و آذربایجان خالقی‌نین تشککولو ۳ - ۷۳–۷-جی عصرلرده باش وئرمیش، ۷ - ۸۷–۸-جی عصرلرده باشا چاتمیشدیر. بۇ زامان آذربایجاندا گئدن دینی موباریزه آرتیق سوْنا یئتمیشدیر.<ref>"آذربایجان تاریخی"، ۱۹۹۴. ز.م. بونیادوو و Y.B.Yusifovun رئداکته‌سی ایله، س. ۲۳۵</ref> XI عصرده آذربایجان دیلی [[قافقاز]]دا و قونشو اؤلکه‌لرده گئنیش اینکیشافتوسعه تاپیر. آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی تورک دیللری‌نین اوغوز قروپونا داخیلدیر. یئرلی اهالی‌نین اساس دیلی اوْلان آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی ۱۱-جی عصرین اورتالاریندا اوغوز طایفالاری دیلی‌نین گوجلو تأثیری آلتیندا تام شکیلده فورمالاشمیشدیر. ۱۲-جی عصرده ادبی آذربایجان دیلی تشککول تاپدی. شاعیرلر فارس و عرب دیللری ایله یاناشی بۇ دیلده ده اثرلر یازیردیلار.<ref>[http://www.elibrary.az/docs/asursirv.pdf شیروانشاهلار دؤولتی، سارا آشوربَی‌لی]</ref>
 
ن. جعفروف "آذربایجان تورکجه‌سی‌نین میلی‌لشمه‌سی تاریخی" اثرین‌ده "XI-XII عصرلردن باشلایاراق
آذربایجاندا مئیدانا چیخان مؤحتشم تورک دؤولتلرینده رسمی دیل کیمی عرب، فارس دیللری ایله یاناشی تورکجه‌دن‌ده ایستیفاده اولوندوغونو" گؤستریر.<ref>جعفروف ن.ق. آذربایجان تورکجه‌سینین میللیلشمه‌سی تاریخی. В. ، ۱۹۹۵. سه. ۱۸۱</ref>
 
[[صفویلر دؤولتی]]نده آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی سارایدا و اوردودا حاکم دیل اوْلماقلا ایمپئرییانین ایلک رسمی دؤولت دیلی ایدی.<ref>او. افندیئو – صفوی‌لر دؤولتی، باکی، ۲۰۰۷</ref><ref>آذربایجان تاریخی (یئددی جیلدده)، باکی، ۲۰۰۷، III جیلد</ref>. روس عالیمی V.V.Bartold ۱۹۱۲-جی ایلده یازیردی: "«... خاندانین تشکول ائتدیگی یئرده آذربایجان اهالیسی تورکجه دانیشیردی و نتیجه‌ده تورکجه صفویلر دؤولتینده سارای و اوردو دیلی اولاراق قالدی."»<ref>مممدوو ا. شاه طهماسیبین آذربایجان تورکجه‌سینده بیر مکتوبو. آدو-نون "علمی خبرلر"ی (دیل و ادبیات سئرییاسی). ۱۹۶۴، ن۶. سه. ۷۳</ref>
 
عصرلر بویو ایشغاللار نتیجه‌سیندهنتیجه سینده آذربایجان تۆرکجه‌‌سی‌نینتۆرکجه‌سی‌نین آدی دییشدیریلمیشدیر. آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی اوزون مدت "«تورکی"»، "«تورک دیلی"»، "«آذربایجان تورکجه‌سی"»، بعضابعضاً ایسه "«تاتار دیلی"»، "«قافقاز تاتارلارینین دیلی"» (خصوصاً روس دیلینده یازیلمیش اثرلرده) آدلاندیریلمیش‌دیر.<ref>[http://www.clb.az/files/mv/4.pdf "آذربایجان دیلی میللی وارلیغیمیزین آیناسی‌دیر". "۲۱ فئورال – آنا دیلی گونو" نه حصر اولنموش مئتودیک وسایت. باکی – ۲۰۱۰]</ref>.
 
[[۱۹۱۸]]-جی ایلده [[آذربایجان دئموکراتیک جومهوریتی]] یاراناندان آز سوْنرا آذربایجاندا کارگوزارلیغین تورک دیلینده آپاریلماسی ایله باغلی قرار قبول ائدیلیر. [[۱۹۲۱]]-جی ایلده [[نریمان نریمانوو]] [[داداش بونیادزاده]] ایله بیرگه [[آذربایجان سسر]]-ده دؤولت دیلی‌نین تورک دیلی اولماسی ایله باغلی دئکرئت ایمضالاییرلار. [[۱۹۲۱]]-جی ایلده آذربایجان سووئت سوسیالیست رئسپوبلیکاسی‌نینجومهوریتی‌نین ایلک کونستیتوسییاسی قبول اوْلونور و اورایا دؤولت دیلی حاقیندا ماده سالینمیر. [[۱۹۲۴]]-جو ایلده مرکزی ایجراییه کومیته‌سی‌نین آذربایجاندا دؤولت دیلی‌نین تورک دیلی اولماسی ایله باغلی قراری قبول اوْلونور.
 
[[۱۹۳۶]]-جی ایلده آذربایجانین یئنی کونستیتوسییا لاییحه‌سی حاضیرلانارکن اورادا آذربایجانین دؤولت دیلی تورک دیلی کیمی قئید ائدیلیر. آنجاق [[۱۹۳۷]]-جی ایلین آوریل آییندا قبول اوْلونون اساس قانوندا دؤولت دیلی حاقیندا هئچ بیر قایدا اؤز عکسینی تاپمیر. آنجاق کونستیتوسییادا خوصوصی ماده اولماسادا، [[۱۹۳۶]]-جی ایلدن سوْنرا بوتون نورماتیو سندلرده دؤولت دیلی آذربایجان دیلی قئید ائدیلیر.
 
[[۱۹۵۶]]-جی ایلده آذربایجانین [[۱۹۳۷]]-جی ایلده قبول اوْلونموش کونستیتوسییاسینا آشاغیداکی مضموندا ماده علاوه ائدیلیر: "«آذربایجانین دؤولت دیلی آذربایجان دیلی‌دیر…"»<ref>"آذربایجان" قزئتی، ۷ نووامبر، ۱۹۹۵</ref>
 
دؤولت دیلینه حصر ائدیلمیش بوتون ایجلاس‌لاردا دئموکراتیک شرایط یارادیلدیغین‌دان موختلیف فیکیرلر اؤزونو گؤستریر:
* آذربایجان دیلیدیر؛
* تورک دیلیدیر؛
* آذربایجان تورک دیلیدیر؛
* آذری تۆرکجه‌‌سیدیر؛ تۆرکجه‌سیدیر؛
* آذربایجان تۆرکجه‌‌سیدیر؛ تۆرکجه‌سیدیر؛
* تورک دیللری عائله‌سینه داخیل اوْلان آذربایجان دیلیدیر.
 
پرزیدنت [[حیدر علیئو]]ین چیخیشیندان: "«گلین تورک‌دیللی خالقلارا باخاق. بلی، بیز تورک‌دیللی خالقلاردان بیریییک و تورک منشألی خالقیق. کؤکوموز بیردیر. [[اؤزبک تورکجه‌سی|اؤزبک دیلی]] وار، [[قازاخ تورکجه‌سی|قازاخ دیلی]] وار، [[قیرغیز تورکجه‌سی|قیرغیز دیلی]] وار، [[تاتار تورکجه‌سی|تاتار دیلی]] وار، باشقیرد دیلی وار، [[تورکمن تورکجه‌سی|تورکمن دیلی]] وار، کومیک دیلی وار. دئمک، بۇ تورک‌دیللی خالقلارین دا هر بیری‌نین دیلی‌نین اؤز آدی وار. تورک‌دیللی خالقلاردا [[تاتار تورکجه‌سی|تاتار دیلی]] ده وار، او بیری قروپ دیللر وار، اونلارین دا هر بیری بۇ قروپا داخیلدیر، آما هر بیری‌نین اؤز آدی وار… آخی نه تَهَر آذربایجان تورکجه‌سی؟ میللتیمیز ندیر؟ آذربایجان تورکو. نه تهر بۇ میللتین ایکی آدی اولسون؟ بس نیه اؤزبک اؤزونه دئمیر کی، اؤزبکیستان تورکو، تاتار نیه دئمیر کی، تاتاریستان تورکویَم"»<ref>"آذربایجان" قزئتی، ۹ نویابر، ۱۹۹۵</ref>
 
یئنه همین ایجلاسدا دؤولت باشچی‌سی قئید ائدیر: "… طالعیمیز بئله گتیریب کی، مثلا بیزه تاتار دئییبلر. اما بیز تاتار دئییلیک آخی. نئچه ایللر بیزه تاتار دئییبلر. ائله حسن بَی زردابی ده اؤزونه تاتار دئییبدیر، او بیریسیلر ده اؤزلرینه تاتار دئییبلر. بۇ باکیدا، آذربایجاندا بیر بئله آذربایجانلی ضیالی اولدوغو حالدا مکتبلر آچیلمیشدی – "روسسکو-تاتارسکایا ایشکولا"… من بونونلا سا­ده‌جهساده‌جه دئمک ایسته‌ییرمایسته‌ایرم کی، بیزیم طالعیمیز بئله اوْلوبدور. روسیادا بیزه تاتار دئییبلر. روسییانین بورادا قوبئرناتورلاری بیزه تاتار دئییبلر. اوندان سوْنرا ۱۹۱۸-جی ایلدن ۱۹۳۶-جی ایله قدر تورک دئییلیب. ۶۰ ایلدیر بیز "آذربایجان دیلی"، "آذربایجانلی" دئییریک. ایندی بس نه ائدک؟ بونلارا جاواب اولمالیدیر کی، بیر قرار قبول ائدک".
 
مساله‌نینمسئله‌نین جیدیلیگینی نظره آلان دؤولت رهبری موتخصلرین ایشتیراکی ایله گئنیش موذاکیره‌لر کئچیردی و همین موذاکیره‌لر مؤوجود پروبلئملرین حلی اوچون کیفایت قدر محصولدار اوْلدو. همین موذاکیره‌لر گؤستردی کی، یالنیز میلی ایجتماعی تفکور دئییل، بیلاواسیطه موتخصلر ده آنا دیلینین قئید-شرطسیز "«تورک دیلی"» آدلاندیریلماسینین علئیهینه‌دیرلر. بونا سبب ایسه:
* ایکی موستقیل تورک منشألی دیلین هر ایکیسی‌نین عینی بیر آدلا آدلاندیریلماسی اؤزونو دوغرولتمور و تجروبه‌ده اونلاری آیری-آیری آدلارلا (آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی – تورکیه تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی) آدلاندیرماق لازیم گلیر؛
* آذربایجان اراضی‌سینده یاشایان غئیری-تورک منشألی موختلیف خالقلار، ائتنوسلار ([[تالیشلار]]، [[تاتلار]]، [[کوردلر]]، [[لزگی‌لر]] و س.) "«آذربایجان دیلی"» نین "«تورک دیلی"» آدلاندیریلماسیندان هر هانسی حالدا ناراحات اولورلار، بیر سیرا قوه‌لر ایسه بوندان ایستیفاده ائدرک "«خیردا میلتچیلیک"» حیسلرینی قیزیشدیریرلار؛
* "«آذربایجان دیلی"» آدی آرتیق نئچه اون ایللردیر کی، اوغورلا ایشله‌نیر، کیفایت قدر بؤیوک ایشلنمه تجروبه‌سینه مالیکدیر.<ref>[http://www.muallim.edu.az/arxiv/2008/n14/ardi1.html نظامی جعفروف. حیدر علیئو و آذربایجان دیلی]</ref>
 
=== آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ایکی دؤورو حاقیندا ===
آذربایجان تۆرکجه‌‌سی‌نینتۆرکجه‌سی‌نین ادبی دیلی اؤز ۸۰۰ ایله یاخین اینکیشافی مودتینده ایکی بؤیوک دؤورو ایحاطه ائدیر. اسکی دؤور آدلاندیریلان بیرینجی دؤور ۱۳-جو عصردن ۱۸-جی عصره قدر اوْلان دؤورو، یئنی آدلاندیریلا بیلن ایکینجی دؤور ایسه ۱۸-جی عصردن یاشادیغیمیز گونلره قدر اوْلان بیر دؤورو ایحاطه ائدیر.
 
اسکی آذربایجان دیلینده سؤز بیرلشمه‌لری‌نین قورولوشو داها چوْخ عرب و فارس دیللرینین سینتاکتیک مودئلینده اوْلموشدور: فصلی-گول (گول فصلی)، ترکی-طریقی-عشق (عشق طریقینین (یولونون) ترکی)، داخیلی-اهلی-کمال (کمال اهلینه داخیل)… یعنی تعیین ائدن سؤز تعیین اوْلونان سؤزدن سوْنرا ایشلنمیشدیر. ایکینجی دؤور آذربایجان دیلینده تامامیله عکسینه‌دیر: تعیین ائدن سؤز تعیین اوْلونان سؤزدن موطلق و همیشه اول ایشلنیر.
[[File:Declaration of independence of Azerbaijan in Azerbaijani.jpg|thumb |left|220px|[[آذربایجان دئموکراتیک رئسپوبلیکاسیجومهوریتی]]نین ایستیقلال بیاننامه‌سی (اسکی الیفبا ایله)]]
 
دیگر سینتاکتیک فرق کیمی، بیرینجی دؤورده بوداق جومله‌نین باش جومله‌نین ایچری‌سینده یئرلشدیگی تابعلی مورکب جومله‌لر داها چوْخ ایشلندیگی حالدا (کیمی کیم، بی‌وفا دونیادا گؤردوم، بی‌وفا گؤردوم)، یئنی دؤورده بۇ تیپدن اوْلانلارین اوزینه داها چوْخ فعلی صیفت ترکیبلری‌نین ایشلندیگینی گؤروروک.<ref>[http://www.elibrary.az/docs/remz/pdf/atr_dil.pdf آذربایجان رئسپوبلیکاسیجومهوریتی پرزیدنتینین ایشلر ایداره‌سینین پرزیدنت کیتابخاناسی]</ref>
 
هر ایکی دؤورون ادبی دیلی اؤز نؤوبه‌سینده موختلیف مرحله‌لری ایحاطه ائدیر.
 
بیرینجی دؤور آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی اؤز اینکیشافیندا ایکی مرحله‌دن کئچمیشدیر:
# ادبی دیلین تشکول مرحله‌سی (۱۳ - ۱۴۱۳–۱۴-جو عصرلر)،
# کلاسیک شعر دیلی مرحله‌سی (۱۵ - ۱۷۱۵–۱۷-جی عصرلر).
 
ایکینجی دؤور آذربایجان تۆرکجه‌‌سیتۆرکجه‌سی ایسه اوچ مرحله‌نی ایحاطه ائدیر:
# ادبی دیلین خلقیلشمه‌سی مرحله‌سی (۱۸-جی عصر)،
# میلی دیلین یارانماسی و اینکیشافی مرحله‌سی (۱۹ - ۲۰۱۹–۲۰-جی عصرین اولی)،
# موعاصیر مرحله (۲۰-جی عصرین ۱-جی روبعوندن سوْنرا).
 
== فونئتیک خصوصیتلری ==
فونئتیک خصوصیتینه گؤره "«ا"» فونئمینین بوتون یئرلرده ایشلنمه تئزلیگی ایله فرقلنیر.
 
تورک دیللریندن بیری کیمی معاصرمۆعاصیر آذربایجان دیلی اؤزوملو خصوصیتلری ایله فرقلنن فونئتیک و قراماتیک قورولوشو اوْلان بیر دیل‌دیر. اؤز فونئتیک قانونااویغونلوقلارینا گؤره، بۇ دیل‌ده املگلمه یئرینه گؤره فرقلنن ساییتلر، یعنی اؤن سیرا (ای(i)، او(ü)، ائ، ا، اؤ) و آرخا سیرا (ای(ı)، او(u)، آ، او(o)) سایت‌لر عینی بیر سؤز و یا سؤزفورما داخیلین‌ده ایشلنه بیلمز ("ایشیق"، "ایلدیریم" کیمی "ای" سایتی ایله باشلایان بیر نئچه سؤز استثنادیر): عینی زامان‌دا بۇ دیل‌ده دیل‌اورتاسی صامیت‌لرین (گ، ک) آرخاسیرا، دیلارخاسی ساییتلرین (ک، ق، غ، خ) اؤن سیرا ساییتلرله بیر هئجادا ایشلنمه‌سی ده مومکون‌سوزدور.
 
آذربایجان دیلینین فونئم ترکیبین‌ده ۱۵ ساییت و ۲۵ صامیت واردیر. بۇ ۴۰ فونئم آذربایجان الیفباسین‌دا ۳۲ حرفله ایشاره ائدیلیر.
خط ۱۰۴:
 
== سینتاکتیک خصوصیتلری ==
 
[[File:Ana Dili.JPG|thumb |left|220px|آنا دیلی عابده‌سی ([[ناخچیوان (شهر)|ناخچیوان]])]]
آذربایجان دیلینین مورفولوژی قورولوشونا اساس ([[ایسم]]، [[صیفت (نیطق حیصه‌سی)|صیفت]]، [[سای]]، [[اوزلیک]]، [[ظرف (نیطق حیصه‌سی)|ظرف]]، [[فعل]]) و کؤمک‌چی ([[قوشما]]، [[باغلاییجی]]، [[ادات]]، [[مودال سؤزلر]]، [[نیدا]]) [[نیطق حیسه‌لری]] داخیل‌دیر.
سطر ۱۱۶ ⟵ ۱۱۵:
آذربایجان دیلینین سینتاکتیک قانونونا گؤره، بیر قایدا اولاراق، موبتدا جومله‌نین اولین‌ده، خبر جمله عضوو سوندا، تعیین ائتدیگی سؤزدن قاباق‌دا گلیر.
 
آذربایجان دیلین‌ده سؤزیارادیجیلیغین‌دا اساساً مورفولوژی (دمیرچی، اوزوم‌چو، تبلیغات‌چی؛ دمیرچی‌لیک، اوزومچولوک، تبلیغات‌چی‌لیق؛ دولچا، قازانچا، اوتلوق، مئشه‌لیک؛ قالدیریجی، ائندیریجی؛ سئوینج، گولونج؛ یاواشجا، ایندیجه و س.) و سینتاکتیک (اوت‌بیچن، واختاموزد، بویون‌باغی، گون‌دوغان، ساری‌کؤینک، الی‌دولو، آدلی-سانلی، قیرخایاق، بئشاچیلان و س.) اصول‌لاردان ایستیفاده ائدیلیر.
 
== الیفباسی ==
[[File:South Azeri Turks (in Iran) uses the Arabic script.jpg|thumb |left|200px|آذربایجان تورکجه‌سی – [[عرب الیفباسی]] ایله یازیلمیش شعر کیتابی ([[میرزه محمد تاغی قومری]] [[۱۸۱۹]]-[[۱۸۹۱]])]]
تورک یازی تاریخی [[اویغورلار]]ین الیفباسییلا باشلاسا دا، تۆرکجه‌‌نینتۆرکجه‌نین یازیلماسینا [[عرب الیفباسی]]نین بیر واریانتی ایله باشلانیب. [[سلجوقلار|سلجوق]] و [[عثمانلیلار|عثمانلی تورکلری]] ۱۰-جو عصردن باشلایاراق عرب قرافیکالی الیفبانی اساس توتموش و بۇ الیفبا ایله چوخلو دیرلی اثرلر یاراتمیش‌لار. عرب الیفباسی تورک دیللری اوچون موکمل الیفبا اولماسا دا، تخمیناً ۲۰-جی عصرین اوللرینه قدر بۇ الیفبادان آذربایجان‌دا گئنیش ایستیفاده اوْلونوب و بۇ الیفبایلا آذربایجان تاریخینین، ادبیاتینین قیمتلی اثرلری قلمه آلینیب.
 
[[آذربایجان خالق جومهوریتی]] اعلان اوْلوندوقدان سوْنرا [[۱۹۱۹]]-جو ایلده [[خوداداد بی ملیک‌آسلانوف]]ون رهبرلیگی ایله [[لاتین الیفباسی]]نا کئچمک اوچون کومیسیا یارادیلیر. کومیسیانین حاضیرلادیغی تدبیرلر پلانینیمجلیس تصدیق ائدیر. [[آذربایجان خالق جومهوریتی]] سوقوط ائتدیگیندن بۇ مسئله‌نی حیاتا کئچیرمک مومکون اولمور.
 
[[۱۹۲۹]]-جو ایله کیمی عرب قرافیکالی الیفبادان ایستیفاده اوْلون‌سا دا آذربایجان رئسپوبلیکاسیجومهوریتی اراضی‌سین‌ده [[۱۹۲۹]]-[[۱۹۳۹]]-جو ایللرده لاتین قرافیکالی الیفبادان، [[۱۹۳۹]]-[[۱۹۹۱]]-جی ایللرده ایسه کیریل الیفباسین‌دان ایستیفاده اوْلونوب. [[۱۹۹۱]]-جی ایلدن باشلایاراق تدریجاتدریجاً یئنی‌دن لاتین الیفباسینا کئچیلیب. [[جنوبی آذربایجان]]دا یاشایان آذربایجان تورکلری ایسه عرب الیفباسین‌دان ایستیفاده ائدیرلر.
 
[[آذربایجان رئسپوبلیکاسیجومهوریتی]]نین [[دؤولت دیلی]] اوْلان توکجه‌نین الیفباسی [[لاتین قرافیکالی آذربایجان الیفباسی]]دیر.<ref>آذربایجان رئسپوبلیکاسین‌دا دؤولت دیلی حاقین‌دا آذربایجان رئسپوبلیکاسینین قانونو [http://economy.gov.az/~economy/index.php?option=com_content&view=article&id=1600 دؤولت دیلینین الیفباسی. ماده ۱۴]</ref>
 
=== تورکجه‌ده الیفبا دییشیک‌لری و قارشیلیق‌لاری ===
{|border=1 cellpadding=2 cellspacing=1 align=left
|-
! width="20%"|عرب <br/> {{سخ}}گونئی آذربایجان‌دا (۱۹۲۹-جو ایله قدر هم ده قوزئی آذربایجان‌دا)
! width="20%"|لاتین <br/> {{سخ}}(۱۹۲۹–۱۹۳۹) <br/> {{سخ}}قوزئی آذربایجان‌دا
! width="20%"|کیریل <br/> {{سخ}}(۱۹۳۹–۱۹۹۱) <br/> {{سخ}}قوزئی آذربایجان‌دا
! width="20%"|لاتین <br/> {{سخ}}(۱۹۹۲-ه. ه.) <br/> {{سخ}}قوزئی آذربایجان‌دا
|-
| '''آ ا''' || A a || А а || '''A a'''
|-
| '''بـ ـبـ ـب ب''' || B b || Б б || '''B b'''
|-
| '''جـ ـجـ ـج ج''' || C c || Ҹ ҹ || '''C c'''
|-
| '''چـ ـچـ ـچ چ''' || Ç ç || Ч ч || '''Ç ç'''
|-
|''' ـد د''' || D d || Д д || '''D d'''
|-
| ا || E e || Е е || '''E e '''
|-
|''' ع''' ,(کسره)|| Ə ə || Ә ә || '''Ə ə'''
|-
| '''فـ ـفـ ـف ف''' || F f || Ф ф || '''F f'''
|-
| '''گـ ـگـ ـگ گ''' || G g || Ҝ ҝ || '''G g'''
|-
| '''غـ ـغـ ـغ غ''' || |Ƣ ƣ || Ғ ғ || '''Ğ ğ'''
|-
| '''حـ ـحـ ـح ح''','''هـ ـهـ ـه ه''' || H h || Һ һ || '''H h'''
|-
| '''خـ ـخـ ـخ خ''' || X x || Х х || '''X x'''
|-
| style="background-color:pink;" | &nbsp; || Ь ь || Ы ы || '''I ı'''
|-
| '''ی''' || I i || И и || '''İ i'''
|-
| '''ـژ ژ''' || Ƶ ƶ || Ж ж || '''J j'''
|-
| '''کـ ـکـ ـک ک''' || K k || К к || '''K k'''
|-
| '''قـ ـقـ ـق ق''' || Q q || Г г || '''Q q'''
|-
| '''لـ ـلـ ـل ل''' || L l || Л л || '''L l'''
|-
| '''مـ ـمـ ـم م''' || M m || М м || '''M m'''
|-
|''' نـ ـنـ ـن ن''' || N n || Н н || '''N n'''
|-
|''' ـو و''' || O o || О о || '''O o'''
|-
| style="background-color:pink;" | &nbsp; || Ɵ ɵ || Ө ө || '''Ö ö'''
|-
|''' پـ ـپـ ـپ پ''' || P p || П п || '''P p'''
|-
|'''ـر ر''' || R r || Р р || '''R r'''
|-
| '''ثـ ـثـ ـث ث''','''سـ ـسـ ـس س''','''صـ ـصـ ـص ص''' || S s || С с || '''S s'''
|-
| '''شـ ـشـ ـش ش''' || Ş ş || Ш ш || '''Ş ş'''
|-
| '''تـ ـتـ ـت ت''','''ﻁـطـ ـط ـط ط''' || T t || Т т || '''T t'''
|-
| '''و''' || U u || У у || '''U u'''
|-
| '''و''' || Y y || Ү ү || '''Ü ü'''
|-
| '''و''' || V v || В в || '''V v'''
|-
| '''یـ ـیـ ـی ی''' || J j || Ј ј || '''Y y'''
|-
| '''ـذ ذ''','''ـز ز''','''ضـ ـضـ ـض ض''','''ظـ ـظـ ـظ ظ''' || Z z || З з || '''Z z'''
|-
|}
سطر ۲۰۵ ⟵ ۲۰۴:
 
== عرب کؤکلو تورک الیفباسی ==
[[جنوبی آذربایجان]]دا ایشلنن عرب الیفباسی [[فارس دیلی|فارس دیلین‌دن]] و [[عثمانلی تورکجه‌سی]]ندن تأثیرلنیب. بۇ الیفبا عرب دیلینه اویغون اولسادا، تورک دیل عائله‌سینه منسوب اوْلان آذربایجان دیلینه سسلرین چوخ‌لوغونا گؤره اساس فورمادا ال‌وئریش‌لی دئییل. بۇ الیفبانین برپاسی اوغرون‌دا معاصرمۆعاصیر عصریمیزده بیر نئچه آدیم آتیلسادا بۇ چالیشمالار خالق ایچین‌ده یاییلماییب‌دیر. [[جنوبی آذربایجان]]دا اهالی فارس دیلین‌ده تحصیل آلماغا مجبور اوْلدوقلاری اوچون عرب و فارس سؤزلریله اوریژینال دیکته ایله تانیشدیرلار.
 
حاضردا ایران‌دا تۆرکجه‌تۆرکجه اوچون ایشلدیلن عرب الیفباسی ایله باغلی وضعیت چوْخ قاریشیق‌دیر. گونئی آذربایجان ضیالی‌لارینین لاتین الیفباسینین داها موناسیب اوْلدوغونو قبول ائتمه‌لرینه باخمایاراق بۇ الیفبانین تطبیقینه دؤولت طرفین‌دن قاداغا و محدودیتلر قویولوب. ایران‌دا آذربایجان تۆرکجه‌‌سیندهتۆرکجه‌سینده کیتاب و قزئت‌لر یالنیز عرب الیفباسی ایله ایشیق اوزو گؤرور.
[[جنوبی آذربایجان]]دا ایشلنن عرب الیفباسی [[فارس دیلی|فارس دیلین‌دن]] و [[عثمانلی تورکجه‌سی]]ندن تأثیرلنیب. بۇ الیفبا عرب دیلینه اویغون اولسادا، تورک دیل عائله‌سینه منسوب اوْلان آذربایجان دیلینه سسلرین چوخ‌لوغونا گؤره اساس فورمادا ال‌وئریش‌لی دئییل. بۇ الیفبانین برپاسی اوغرون‌دا معاصر عصریمیزده بیر نئچه آدیم آتیلسادا بۇ چالیشمالار خالق ایچین‌ده یاییلماییب‌دیر. [[جنوبی آذربایجان]]دا اهالی فارس دیلین‌ده تحصیل آلماغا مجبور اوْلدوقلاری اوچون عرب و فارس سؤزلریله اوریژینال دیکته ایله تانیشدیرلار.
 
عرب الیفباسی‌نی برپا ائتمه تشبوس‌لرینین بیری [[تورک دیل اورتوقرافیا سئمیناری]] طرفین‌دن حیاتا کئچیریلیب. بۇ سئمینار دوکتور [[جاواد هئیت]]ین باشچیلیغییلا [[۲۰۰۱]]-جی ایلین اوکتوبرون‌دا [[تهران]]دا کئچیریلمیش‌دیر. عرب الیفباسین‌دا یازیلان آذربایجان تۆرکجه‌‌سینینتۆرکجه‌سینین ایملاسین‌دا (یازیلماسین‌دا) بیرلیک یاراتماق سئمینارین باش هدفی سئچیلمیش‌دیر. [[تورک دیلی یازی قوراللاری]] آدلی قرارلار سئمینارین سونون‌دا قبول اوْلونموش‌دور.
حاضردا ایران‌دا تۆرکجه‌ اوچون ایشلدیلن عرب الیفباسی ایله باغلی وضعیت چوْخ قاریشیق‌دیر. گونئی آذربایجان ضیالی‌لارینین لاتین الیفباسینین داها موناسیب اوْلدوغونو قبول ائتمه‌لرینه باخمایاراق بۇ الیفبانین تطبیقینه دؤولت طرفین‌دن قاداغا و محدودیتلر قویولوب. ایران‌دا آذربایجان تۆرکجه‌‌سینده کیتاب و قزئت‌لر یالنیز عرب الیفباسی ایله ایشیق اوزو گؤرور.
 
عرب الیفباسی‌نی برپا ائتمه تشبوس‌لرینین بیری [[تورک دیل اورتوقرافیا سئمیناری]] طرفین‌دن حیاتا کئچیریلیب. بۇ سئمینار دوکتور [[جاواد هئیت]]ین باشچیلیغییلا [[۲۰۰۱]]-جی ایلین اوکتوبرون‌دا [[تهران]]دا کئچیریلمیش‌دیر. عرب الیفباسین‌دا یازیلان آذربایجان تۆرکجه‌‌سینین ایملاسین‌دا (یازیلماسین‌دا) بیرلیک یاراتماق سئمینارین باش هدفی سئچیلمیش‌دیر. [[تورک دیلی یازی قوراللاری]] آدلی قرارلار سئمینارین سونون‌دا قبول اوْلونموش‌دور.
 
عرب الیفباسین‌دا بعضی حرفلرین فورماسی کلمه آراسیندا هارادا گلمه‌سین‌دن آسیلی‌دیر. بۇ حرف‌لر کلمه باشین‌دا، سونون‌دا و اورتاسین‌دا دییشیر.
سطر ۲۱۶ ⟵ ۲۱۴:
آشاغی‌داکی جدول، عرب الیفباسی ترتیبی ایله دوزولوب و لاتین الیفباسین‌دا یاخین اوْلان قارشی‌لیق‌لاری گؤستریر.
 
{|border=1 cellpadding=2 cellspacing=1
{| class="wikitable"
|+ '''آذربایجان دیلین‌ده عرب و لاتین الیفبا قارشیلیق‌لاری'''
سطر ۲۲۶ ⟵ ۲۲۴:
! لاتین
! میثال (لاتین)
! میثال (عرب)
! میثال (فارسجا)
 
|- align="center"
| <font size="5">ا</font>
| <font size="5">آ / ا</font> || <font size="5">ا</font> || <font size="5">ا</font>
| الیف
| a / ə / o / ’
| aç || <font size="4">آچ</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ب</font>
| <font size="5">ب</font> || <font size="5">ﺒـبـ</font> || <font size="5">ب</font>
| بِ
| b
| baba ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> بابا </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">پ</font>
| <font size="5">پ</font> || <font size="5">ﭙـپـ</font> || <font size="5">پ</font>
| پِ
| p
| papaq ||<font size="4"> پاپاق</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ت</font>
| <font size="5">ت</font> || <font size="5">ﺘـتـ</font> || <font size="5">ت</font>
| تِ
| t
| Tat ||<font size="4"> تات</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ث</font>
| <font size="5">ث</font> || <font size="5">ﺜـثـ</font> || <font size="5">ث</font>
| ثِ
| s
| saniyə ||<font size="4"> ثانیه</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ج</font>
| <font size="5">ج</font> || <font size="5">ﺠـجـ</font> || <font size="5">ج</font>
| جیم
| j
سطر ۲۷۲ ⟵ ۲۷۰:
 
|- align="center"
| <font size="5">چ</font>
| <font size="5">چـ</font> || <font size="5">ـچـ</font> || <font size="5">ـچ</font>
| چِ
| ch
سطر ۲۷۹ ⟵ ۲۷۷:
 
|- align="center"
| <font size="5">ح</font>
| <font size="5">ح</font> || <font size="5">ﺤـحـ</font> || <font size="5">ح</font>
| حِ
| h
| hal || <font size="4">حال</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">خ</font>
| <font size="5">خ</font> || <font size="5">ﺨـخـ</font> || <font size="5">خ</font>
| خِ
| x
سطر ۲۹۳ ⟵ ۲۹۱:
 
|- align="center"
| <font size="5">د</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﺪـدـ</font>
| دال
| d
| dil ||<font size="4"> دیل</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ذ</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﺬـذـ</font>
| ذال
| z
| Azərbaycan || <font size="4"> آذربایجان / آذربایجان</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ر</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﺮـرـ</font>
| رِ
| r
| rəng ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> رنگ </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ز</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﺰـزـ</font>
| زِ
| z
| zor || <font size="4"> </font> || <font size="4">زور </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ژ</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ـژ</font>
| ژِ
| zh
| Jalə ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> ژاله</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">س</font>
| <font size="5">س</font> || <font size="5">ﺴـسـ</font> || <font size="5">ـﺲـس</font>
| سین
| s
| sal ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> سال</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ش</font>
| <font size="5">ش</font> || <font size="5">ﺸـشـ</font> || <font size="5">ـﺶـش</font>
| شین
| ş
| şirin ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> شیرین</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ص</font>
| <font size="5">ص</font> || <font size="5">ﺼـصـ</font> || <font size="5">ـﺺـص</font>
| صاد
| s
| Səməd || <font size="4">صمد</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ض</font>
| <font size="5">ﺿض</font> || <font size="5">ﻀـضـ</font> || <font size="5">ـﺾـض</font>
| ضاد
| z
سطر ۳۵۶ ⟵ ۳۵۴:
 
|- align="center"
| <font size="5">ط</font>
| <font size="5">ط</font> || <font size="5">ﻄـطـ</font> || <font size="5">ـﻂـط</font>
| طا
| t
| təbil ||<font size="4"> طبیل</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ظ</font>
| <font size="5">ظ</font> || <font size="5">ﻈـظـ</font> || <font size="5">ـﻆـظ</font>
| ظا
| z
| zahir ||<font size="4"> ظاهیر/ ظاهر </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ع</font>
| <font size="5">ع</font> || <font size="5">ﻌـعـ</font> || <font size="5">ـﻊـع</font>
| عین
| ə / ‘
| əməl ||<font size="4"> عمل</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">غ</font>
| <font size="5">غ</font> || <font size="5">ﻐـغـ</font> || <font size="5">ـﻎـغ</font>
| غین
| ğ
سطر ۳۸۴ ⟵ ۳۸۲:
 
|- align="center"
| <font size="5">ف</font>
| <font size="5">ف</font> || <font size="5">ﻔـفـ</font> || <font size="5">ـﻒـف</font>
| فِ
| f
| fil ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> فیل</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ق</font>
| <font size="5">ق</font> || <font size="5">ﻘـقـ</font> || <font size="5">ـﻖـق</font>
| قاف
| q
| qələm ||<font size="4"> قلم</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ک</font>
| <font size="5">ک</font> || <font size="5">ﮑـکـ</font> || <font size="5">ـﮏـک</font>
| کاف
| k
سطر ۴۰۵ ⟵ ۴۰۳:
 
|- align="center"
| <font size="5">گ</font>
| <font size="5">گ</font> || <font size="5">ﮕـگـ</font> || <font size="5">ـﮓـگ</font>
| گاف
| g
| gül || <font size="4"> </font> || <font size="4">گل/گول </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ل</font>
| <font size="5">ل</font> || <font size="5">ﻠـلـ</font> || <font size="5">ـﻞـل</font>
| لام
| l
| lalə ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> لاله</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">م</font>
| <font size="5">م</font> || <font size="5">ﻤـمـ</font> || <font size="5">ـم</font>
| میم
| m
سطر ۴۲۶ ⟵ ۴۲۴:
 
|- align="center"
| <font size="5">ن</font>
| <font size="5">ن</font> || <font size="5">ﻨـنـ</font> || <font size="5">ـﻦـن</font>
| نون
| n
سطر ۴۳۳ ⟵ ۴۳۱:
 
|- align="center"
| <font size="5">و</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ﻮـوـ</font>
| واو
| v / o
سطر ۴۴۰ ⟵ ۴۳۸:
 
|- align="center"
| <font size="5">ه</font>
| <font size="5">‌ه</font> || <font size="5">ه</font> || <font size="5">ه</font>
| هِ
| h , ə
| hava , dədə ||<font size="4"> هاوا ,هاوا، دده</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">ی</font>
| <font size="5">ی</font> || <font size="5">ﻴـیـ</font> || <font size="5">ی</font>
| یِ
| y , i
| yaz ||<font size="4"> یاز</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">-</font>
| <font size="5">ئـ</font> || <font size="5">ـئـ</font> || <font size="5">-</font>
| همزه
| ı , e
سطر ۴۶۴ ⟵ ۴۶۲:
بو حرف‌لر اؤزلرین‌دن سوْنرا هئچ بیر حرفه وصل اولمازلار:
 
<font size="4">
آ، ا، د، ذ، ر، ز، ژ
آ،ا،د،ذ،ر،ز،ژ
</font>
 
== لاتین کؤکلو تورک الیفباسی ==
{|border=1 cellpadding=2 cellspacing=1
 
{|border=1 cellpadding=2 cellspacing=1
{| class="wikitable"
|+ '''آذربایجان دیلین‌ده لاتین و عرب الیفبا قارشی‌لیق‌لاری'''
سطر ۴۷۹ ⟵ ۴۷۶:
! عرب سون‌دا
! میثال (لاتین)
! میثال (عرب)
! میثال (فارسجا)
 
|- align="center"
| <font size="5">Aa</font>
| <font size="4">آ / ا</font>
| <font size="4">آ / ا</font> || <font size="5">ا</font> || <font size="5">ا</font>
| al || <font size="4">آل</font> || <font size="4">آزاد</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Bb</font>
| <font size="5">ب</font>
| <font size="5">ب</font> || <font size="5">ﺒـبـ</font> || <font size="5">ب</font>
| baş ||<font size="4"> باش </font> ||<font size="4"> بنده </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Cc</font>
| <font size="5">ج</font>
| <font size="5">ج</font> || <font size="5">ﺠـجـ</font> || <font size="5">ج</font>
| can ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> جان </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Çç</font>
| <font size="5">چ</font>
| <font size="5">چـ</font> || <font size="5">ـچـ</font> || <font size="5">ـچ</font>
| çal ||<font size="4">چال</font> ||<font size="4">چونکه</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Dd</font>
| <font size="5">د</font>
| <font size="5">د</font> || <font size="5">د</font> || <font size="5">د</font>
| diş ||<font size="4">دیش</font> ||<font size="4">دوست</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Ee</font>
| <font size="5"> ائ </font>
| <font size="5"> ائـ </font> || <font size="5">ئـ </font> || <font size="5"> ئ</font>
| sel <br /> {{سخ}}el <br /> {{سخ}}ev ||<font size="4"> سئل <br /> {{سخ}}ائل <br /> {{سخ}}ائو</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Əə</font>
| <font size="5"> </font>
| <font size="5"> ع / ا </font> || <font size="5"> عـ/ ـَ </font> || <font size="5"> ـه / ه </font>
| əl <br /> {{سخ}}sələ <br /> {{سخ}}əmi ||<font size="4"> اَل <br /> {{سخ}}سَله <br /> {{سخ}}عمی</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Ff</font>
| <font size="5"> ف </font>
| <font size="5"> فـ </font> || <font size="5">ـفـ</font> || <font size="5"> ف </font>
| fil ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> فیل </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Gg</font>
| <font size="5"> گ </font>
| <font size="5"> گـ </font> || <font size="5">گـ</font> || <font size="5"> گ</font>
| göz ||<font size="4"> گوز </font>||<font size="4"> گل </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Ğğ</font>
| <font size="5"> غ </font>
| <font size="5"> غـ</font> || <font size="5">غـ </font> || <font size="5"> غ</font>
| Ağır ||<font size="4"> آغئر </font>||<font size="4"> زغال، غوک </font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Hh</font>
| <font size="5"> ه / ح </font>
| <font size="5"> هـ / حـ</font> || <font size="5">هـ / حـ </font> || <font size="5"> ـه / ح/ ه</font>
| hərbə ||<font size="4">حربه</font>||<font size="4">هزار</font>
 
|- align="center"
| <font size="5">Iı</font>
| <font size="5"> ای /اێ </font>
| <font size="5"> ای /اێ </font> || <font size="5"> ئـ/ێ </font> || <font size="5"> ی/ێ </font>
| mıx ||<font size="4"> </font>||<font size="4"> میخ / مێخ</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> İi </font>
| <font size="5"> ای </font>
| <font size="5"> ایـ </font> || <font size="5"> یـ </font> || <font size="5"> ی </font>
| diz ||<font size="4"> دیز</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Jj </font>
| <font size="5"> ژ </font>
| <font size="5"> ژ</font> || <font size="5"> ژ </font> || <font size="5"> ژ </font>
| Jalə ||<font size="4"> </font>||<font size="4"> ژاله</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Kk </font>
| <font size="5"> ک </font>
| <font size="5"> کـ</font> || <font size="5"> کـ </font> || <font size="5"> ک </font>
| Kitab ||<font size="4"> کیتاب </font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Ll </font>
| <font size="5"> ل </font>
| <font size="5"> لـ</font> || <font size="5"> لـ </font> || <font size="5"> لـ </font>
| lülə ||<font size="4"> لوله </font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Mm </font>
| <font size="5"> م </font>
| <font size="5"> مـ</font> || <font size="5"> مـ </font> || <font size="5"> م </font>
| muqam ||<font size="4"> موقام </font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Nn </font>
| <font size="5"> ن </font>
| <font size="5"> نـ</font> || <font size="5"> نـ </font> || <font size="5"> نـ </font>
| Nina ||<font size="4"> نینا</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Oo</font>
| <font size="5">اوْ/او </font>
| <font size="5"> اوْ/او </font> || <font size="5"> وْ/ و </font> || <font size="5"> و/وْ </font>
| Dolu ||<font size="4"> دولو / دوْلو </font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Öö</font>
| <font size="5"> او / اؤ </font>
| <font size="5"> او / اؤ </font> || <font size="5"> و/ؤ </font> || <font size="5">و/ؤ</font>
| söz , özüm ||<font size="4"> سوز / سؤز ,سؤز، اوزوم / اؤزوم </font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Pp</font>
| <font size="5"> پ </font>
| <font size="5"> پـ </font> || <font size="5"> پـ </font> || <font size="5"> پ</font>
| pul ||<font size="4"> </font> ||<font size="4"> پول</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Qq</font>
| <font size="5"> ق </font>
| <font size="5"> قـ</font> || <font size="5"> قـ </font> || <font size="5">ق</font>
| qaşıq ||<font size="4"> قاشیق</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Rr</font>
| <font size="5"> ر </font>
| <font size="5"> ر </font> || <font size="5"> ر </font> || <font size="5">ر</font>
| radar ||<font size="4"> رادار</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Ss</font>
| <font size="5"> ث/س/ص </font>
| <font size="5"> ثـ/سـ/صـ </font> || <font size="5"> ثـ/سـ/صـ </font> || <font size="5">ث/س/ص</font>
| müsəlləs <br />{{سخ}}səggiz<br /> {{سخ}}səhifə ||<font size="4"> صحیفه<br />{{سخ}}سگگیز<br /> {{سخ}}مثلّث / موثللث</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Tt</font>
| <font size="5"> ت/ط </font>
| <font size="5"> تـ/ط </font> || <font size="5"> تـ/ط </font> || <font size="5">ت/ط</font>
| tut <br /> {{سخ}}təbil ||<font size="4"> توت <br />{{سخ}}طبیل </font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Uu</font>
| <font size="5"> او/اۇ </font>
| <font size="5"> او/اۇ </font> || <font size="5"> و/ۇ </font> || <font size="5">و/ۇ</font>
| uzun <br /> {{سخ}}quzu ||<font size="4"> اوزون / اۇزون<br />{{سخ}}قوزو / قۇزۇ </font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Üü</font>
| <font size="5"> او/اۆ </font>
| <font size="5"> او/اۆ </font> || <font size="5"> و/ۆ </font> || <font size="5">و/ۆ</font>
| üzüm<br />{{سخ}}düz ||<font size="4">اوزوم / اۆزۆم<br />{{سخ}}دوز / دۆز</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Vv</font>
| <font size="5">و </font>
| <font size="5"> و </font> || <font size="5"> و</font> || <font size="5">و</font>
| vahid ||<font size="4"> واحید</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Xx</font>
| <font size="5">خ </font>
| <font size="5"> خـ </font> || <font size="5"> خـ</font> || <font size="5">خ</font>
| xahiş ||<font size="4"> </font>||<font size="4"> خاهیش</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Yy</font>
| <font size="5">ی </font>
| <font size="5"> یـ </font> || <font size="5"> یـ </font> || <font size="5">ی</font>
| yay ||<font size="4"> یای</font>
 
|- align="center"
| <font size="5"> Zz</font>
| <font size="5">ز/ض/ظ</font>
| <font size="5"> ز/ذ/ضـ/ظ </font> || <font size="5"> ز/ذ/ضـ/ظ</font> || <font size="5">ز/ذ/ض/ظ</font>
|zor<br />{{سخ}}nəzir<br />{{سخ}}zamin<br />{{سخ}}münəzzəm ||<font size="4"> <br />{{سخ}}نذیر<br /> {{سخ}}ضامین<br /> {{سخ}}منظّم / مونظظم</font>||<font size="4"> زور </font>
 
|}</font></font>
سطر ۶۷۳ ⟵ ۶۷۰:
 
== ادبیات ==
* محمد رضا هئیت. "«شاعرلریمیز بیزی و دیلیمیزی نئجه آدلاندیریرلار"» // "«وارلیق"» مجموعه‌سی، تهران، ۱۳۷۶.
* محمدتقی زهتابی. "«ایران تورکلرینین اسکی تاریخی"» – تبریز، ۱۳۷۸.
* خاقان بابایئو. آذربایجان دیلینین دؤولت دیلی کیمی تشکول تاریخین‌دن (۱۶ - ۲۰۱۶–۲۰-جی عصرلر). "«علم و حیات"» نشریاتی. باکی. ۲۰۰۲
 
== بیرده باخ ==
سطر ۶۹۰ ⟵ ۶۸۷:
* [http://library.aliyev-heritage.org/az/3692757.html پرزیدنت حیدر علیئوین یئنی کونستیتوسیا لاییحه‌سی‌نی حاضرلایان کومیسیانین ایجلاسین‌دا گیریش و یئکون سؤزو]
* [http://www.solgunaz.com/TURKISH/Alphabet.htm لاتین و عرب قرافیکالی آذربایجان الیفباسی]
 
== قایناقلار ==
{{قایناق}}
 
{{تورک دیل‌لری}}
سطر ۶۹۷ ⟵ ۶۹۵:
{{آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ادبیاتی}}
 
{{DEFAULTSORTترتیب‌پیش‌فرض:Azərbaycan dili}}
<!--Categories-->
[[بؤلمه:آذربایجان تورکجه‌سی]]
«https://azb.wikipedia.org/wiki/تورکجه»-دن آلینمیش‌دیر