دیلچیلیک: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
ک ←‏top: مومکون=>مۆمکون using AWB
ک ←‏top: clean up using AWB
خط ۹:
دیل بیلیمی بیلیمسل (علمی) اولاراق تانینمیش دیللری آردیجیل (دواملی) اولاراق ایزله یه رک (مشاهده ائدرک)، اونلارین بیچیم بیلیمسل (مورفولوژیک) ده ییشیم لرینه (تغییرلرینه) واریر (داخیل اولور) و اونون تاریخی ایله ده یاخیندان ایلگیلنیر (علاقه لنیر).
۲- چاغداش (موعاصیر) بیچیم بیلیم
دیللر زامان گئتدیکجه بیر سیرا ده ییشیملره اوغراماق (متمایل اولماق) زوروندا قالیر. چاغداش بیچیم بیلیم موباحیثه سینده هر بیر دیری دیلینبیچیم بیلیم سیستئمینینسیستمینین چاغداش دورومو اؤیره نیلمه لی دیر.
۳- قارشیلیقلی (مقایسه لی) بیچیم بیلیم
دیلین بوتون قارشیلیقلی حادیثه، گئدیشات (پیشرفت) یاخود سورج (روند) و فاکتلاری (واقعیتلری) اؤیره نیلملی دیر. بۇ دیل بیلیمی قولونون باشلیجا ایشی ده، بیر کؤکلو، یاخین و قوهوم اولوب- اولمایان دیللرین ان کیچیک بؤلمه و آیرینتیلارینی (جزئییاتلارینی) اله آلیب تدقیق ائتمک دیر.
دیلچیلیک قوللارینین باغلانتی و علاقه لری
 
۱- دییالئکتیک باغلانتی دییالئکتیک اصلینده گؤروشوب، تانیشیب، دانیشیب و آنلاشماق (تفاهم) دیر. دییالئکتیک ایلیشکی (ایرتیباط) یاخود باغلانتی دیلین و دیللرین آیری-آیری قوللارینین گلیشمه سینی (توسعه سینی) گوجلندیرملکه یاناشی، یئنی قوللارین دا یارانماسینا یول آچیر. ۲- یئنی یارانمیش قوللار دیل سیستئمینسیستمین ده گرگینلیک (تنش)، چاتیشمازلیق (کمبود)، هر تورلو (نوع) احتییاج اورتایا چیخینجا، آنا و گوجلو قولدان آلیب یئنی حادیثه لر ایله اوز- اوزه گلمیش قولا وئریریک. تطبیقی دیل بیلیمی تطبیق و اوزلاشدیرما بیزه یاردیم ائدر کی، دونیادا وار اولان هر بیر دیلین هم ده او دیلده دانیشیب یاشایانلارین گونده لیک حیات، احتییاج، اینکیشاف، یارادیجیلیق، آغری، آجی، حسرت، اوغور، شنلیک، داوا- دالاش و مینلرجه مسئله لری ایله یاخیندان تانیش اولوب، اؤز یاشامیمیز و دیلیمیزده موثبت یؤنلری ایشله دک، زییان وئریجی جهتلری ده تجروبه ائتمه دن بیر یانا بیراخاق. تطبیق، علمی- نظری باخیمدان یاردیم ائدر کی، چاغداش (موعاصیر) دونیادا دانیشیق دیللری تانینسین، ادبی و یازی دیللری ترجومه ائدیلیب یایینلانسین، هر بیر اولوسون (میللتین) دوشونجه طرزی و مدنی گؤروشو اؤیرنیلسین.
۵ تطبیقلی دیلچیلییین قوللاری
 
خط ۲۰:
۶ دیلچیلیک بیلیکینین (علمی نین) قوللاری
 
۱- فونئتیک (سس بیلیمی) بورادا فونئم اساس اولاراق نظرده توتولور. هر بیر وارلیق هم ده دوغرو- دوزگون وارلیق بیر چئشید (نؤوع) قورولوش (ساختار) و سیستئمهسیستمه یییه اولمالی دیر. دیل سیستئمیسیستمی آیدین و دورو بیر واحید یا دا واحیدلردن دوزه لیر. دیلین سیستئملریندنسیستملریندن بیری ده سس سیستئمیسیستمی دیر. سس سیستئمیندهسیستمینده فون و فونئملر اؤز بؤیوک روللارینی اوینایاراق، او دیلین ایلکین، اورتا و چاغداش دورومونو آچیقلاییر و دیل سسلردن دوزه لن بیر وارلیق کیمی گونده لیک ایشینی گؤرور. ۲- لئکسیکولوژی (لغت بیلیمی) هر دیلین آیاقدا دوروب دونیا دیللری ایله قارشیلیقلی یاشاماسی اوچون، اونون بؤیوک و گئنیش سؤز قایناغی اولمالی دیر. دیلین سؤز قایناغی نه قدر گئنیش اولورسا، او دیل بیر او قدر گوجلو، آنلاملی، اوخوناقلی و یازاناقلی اولار.
 
۳- اونومولوژی (اونوماستیک)
 
هر دیلده آدلار ایکی آیری قولا آیریلیر، بیری اؤزل (خصوصی) و او بیریسی گئنل (عمومی) اولاراق تانینیر. عمومی گئنل (هامیلیق) آدلار تکرار اولوب دؤنه لرجه ایشلندییی بیر حالدا، اؤزل آدلار بیر دؤنه ایشلنیر. دیلین اؤزل آدلارینین توپلوسونا (مجموعه سینه) اونومولوژی دئییلیر. ۴-سئماسیئولوژی) معنا شوناسلیق) دیل و دیلین سؤزلری، جومله لری، دئییم-دویوملاری ائله اولمالی دیر کی، دئین ایله یازانین دوشونجه، گؤروش و فیکیر طرزی چاتسین. فیکیر آنلاییشی و دوشونجه آیدینلیغینی اؤیره نیب، اؤیره دن قول و سیستئمه،سیستمه، او دیلین سئمانتیکی یا دا سئما سیئولوژیسی دئییرلر. ۵-فرازئولوژی (ایصطیلاح شوناسلیق) بیر سیرا سؤز، سؤزجوک (کلمه)، دئییم (اصطلاح)، دویوم (ائحساس) و عبارتلر ده واردیر کی، زامان گئچیمیندن آسیلی اولمایاراق، گوندمده دورور و هر کسین دوشونه بیلدییی اؤلچوده اؤز وظیفه سینی داشیییر. بئله سؤزلر اوست- اوسته بیرلشمیش سؤزلر دیر و همین دیلده ده ییشیلمز اولاراق ایشلنیرلر. بۇ عبارتلری تدقیق ائدیب اؤیردن قولا فرازئولوژی دئییلیر. اؤرنک: اوره یی آغزینا گلمک، باغری چاتلاماق و اؤدو پارتلاماق. ۶-ائتیمولوژی (ریشه شوناسلیق) سؤزلر ایکی آیریجا بؤلمه یعنی کؤک و اکدن (شکیلچی دن) عبارت اولور. سؤزلرین کؤکونو یعنی باشلانغیج بؤلومونو اؤیرنمک اوچون دیلچیلیک علمینده اؤزل بیر قول یارانمیش و همین قولون آدی ائتیمولوژی دیر. ۷- دئریواتولوژی (ائشتیقاق شوناسلیق) بۇ قول، یئنی سؤزلرین نئجه و نه شکلیلده دوزلمه سینه باشچیلیق ائدیر و دیلده هر هانسی بیر اؤز باشینالیغین، دیدرگین لییین (سرگردان لیغین) قارشیسینی آلیر. بۇ قول اولمازسا، هر کس اؤز بیلدیی کیمی یئنی سؤزلر اورتایا آتار، دیلی علمی مجرادان چیخارار. ۸- مورفولوژی (صرف) دیلده کی هر بیر سؤزو هانسی فورمادا، هانسی قورولوشدا ایشلتمک اوچون دیلین دوزنینه (انتیظامینا) اویغون (موناسیب) اولان بیر چالیشما قولو لازیم دیر و همین قول مورفولوژی دیر. بۇ قول سؤزلرین قورولوش و شکلینی ائله دوزنله ییر کی، اؤیرتیم و تعلیم زامانی هر کس اونو باشا دوشور و دیل تعلیمینده بؤیوک بیر بیرلیک یارانیر. ۹- سینتاکس (نحو) بۇ قولدا هر تورلو دوزن، نظم، سیرا، ترتیب، دوروش و یئرلشیمدن سؤز گئدیر. سؤزون یا کلمه نین قورولوشونو یوخلاییب اونا ریتمیک بیر دوزن وئرمک اوچون سینتاکس قولوندان یارارلانیریق (فایدالانیریق).
۷ دیلچیلیک علمینین ساحه لری
 
خط ۳۰:
۸ دیل و دیلچیلیک ایکی آیریجا بؤلمه ده اؤیره نیلیر
 
۱- اؤزل (خصوصی) بۇ ساحه ده چالیشانلار یا اوزمانلار (موتخصیص لر) بیر دیلین یا دا بیر دیل قروپونون ییغجام اولاراق علمی آراشدیرما و تدقیقی ایله مشغول اولورلار. ایکینجی یاندان، اؤزل دیلچیلیکده یالنیز بیر دیل گؤز اؤنونه آلینیر و باشقا دیللر قیراغا قویولور. ۲- گئنل (عمومی) بۇ ساحه دیلین عمومی نظرییه لرینی اؤز ایچینه آلیر و همین یؤنده چالیشیر. بورادا آنجاق بیر دیل یوخ، بیر نئچه دیل و اونلارین یاخین، اورتاق، بنزر و یا شریک نوقطه لرینی آراشدیریر و گؤز اؤنونه آلدیغی دیلین بوتون قوللارینی هم ده آسان بیر شکیلده تدقیق ائدیر. دیلچیلییین ایجتیماعی اولمایان علملرله علاقه سی: ۱-آنتروپولوژی (اینسان بییولوژیسی) اینسان اوغلو هارادا، نئجه، هانسی شراییطده، نه زامان و نه اؤلچوده یارانمیش و اورتایا چیخمیش، مؤوضوعسونو آراشدیران قول آنتروپولوژی آدلانیر. ۲-فیزییولوژی (بدن قورولوشو) اینسان و حئیوانلارین بدن قورولوشو، چالیشما طرزی و سیستئمسیستم چرچیوه سی ایله مشغول اولان علمه فیزییولوژی دئییلیر. ۳-فیزیک (طبیعی حادیثه، حرکت و قورولوش) طبیعتده باش وئرن حادیثه لر بوتونلوکجه قانوناً اویغون و موثبت حادیثه لر دئییل دیر، طبیعتین قورولوشو، سیستئمیسیستمی و همین قورولوشون ایچریسینده کی حرکت و ترپنیش لری آراشدیران علمه فیزیک دئییلیر. ۴-سئمییوتیک (ایشاره لر سیستئمیسیستمی) طبیعت و جمعییتی اؤز دوزن و چرچیوه سینه آلیب اینتیظاملی بیر شکیلده یئریدن ایشاره لر سیستئمینهسیستمینه سئمییوتیک دئییلیر. ۵-جوغرافییا (یئرله باغلی علم) بۇ علم، طبیعی هم ده محصول وئریجی توپراقلارین تدقیق و آراشدیرماسی ایله مشغول اولور. جوغرافییا علمی بشره یاردیم ائدیر کی، یئر کوره سینده کی بوتون وارلیقلار ایله داغ، داش، توپراق، یاتاق، سو و … باخیمیندان تانیش اولسون و اوندا کی ایمکانلاردان درین هم ده آسانلیقلا فایدالانسین. ۶- ریاضییات رییاضییات سویوتلاما(انتزاع) و منطیقی قوللاناراق و سیستئملیسیستملی چالیشما ایله فیزیکسل مؤوضوعلارین بیچیملرینی و حرکتلرینی ساییماغی، حئسابلاماغی و اؤلچمه یی مۆمکون ائدیر. ۷- سایبئرنئتیک (ایداره ائتمک) ایجتیماعدا ضروری و واجیبی چالیشمالاری دوزگون یولونا قویماق اوچون، دقیق و باش بیلن آداملارین کؤمه یی ایله بیر سیستئمسیستم و ایداره یارانمیش و همین ایداره نین آدی سایبئرنئتیک آدلانمیش دیر ۸- تئکنیک تئکنیک اصلینده موهندسیلیک دیر و بیزیم بورادا کی موباحیثه میز ده موهندسیلیک دیلچیلییی دیر. ۹- آسترونومی (اولدوزچولوق) بۇ علم و ساحه کائنات ایله مشغول اولان بیر علم دیر، گؤی جیسیملرینی اؤز ایچینه آلان و اونلار ایله باغلی گئنیش معلومات وئرن بیر ساحه دیر؛ و سایر …
۹ دیلچیلیک ایله ایلگیلی علم قوللاری
 
خط ۴۷:
۱۱ یئنی دیلچیلیک آخینی
 
م. بارتولی بۇ آخینین ایلکه لرینی و تمل داشینی قویموش و اؤز فعالییتلرینی دیلین هر آن یئنی بیر دوروما گلدییینی و هر گون داها بیر تاپینتی ایله قارشیلاشا بیله جه یینی دوشونه رک مئیدانا چیخارمیش دیر. اونون اثرلرینین آدلاری بئله دیر: یئنی دیلچیلییه گیریش-۱۹۲۵ یئنی دیلچیلییین دورومو- ۱۹۴۷ بۇ یولدا فئردینات د. سؤسسور(۱۸۵۷–۱۹۱۳) آشاغیدا قئید اولان قونولارا گؤره اثرلر یاراتمیش: ۱-دیلین گؤستریش کاراکتئری ۲- دیل سیستئمسیستم اولاراق ۳- دیل و دانیشیغین ایلگیسی ۴- سینکرونیک (بیر زاماندا) دیل ۵- دیاکرونیک (زامان کئچیمینده) دیل موسکو دیلچیلیک مکتبی بۇ مکتبین باشلایانلاری بونلاردیرلار: ۱-ف. فورتوناتوو (باشچی) ۲-آ. شاخماتوو ۳-م. پوکروویسکی اونلارین چالیشدیقلاری ساحه لرین قونولاری بئله دیر: ۱-دیل ایله تفککورون ایلیشکی یا دا باغلانتیسی ۲-قارشیلیقلی دیلچیلیک
۱۲ قازان دیلچیلیک مکتبی
 
بو مکتبین بینؤوره کرپیجینی قویانلار بونلاردیر: ۱-بودئن دئ کورتئنئه (باشچی) ۲-ن. و. کروشئویسکی ۳-و. آ. باقرودیتسکی ۴-س. ک. بولیچ ۵-آ. ای. آلئکساندروو اونلارین آشاغیداکی ساحه لرده فعالییت و چالیشمالاری اولوبدور: ۱-دییالئکتولوژی (دئییم طرزینی گؤسترن بیر یول و یؤنتم) ۲-لئکسیکوگرافی (لوغتلرین کؤکونو آراشدیرماق) ۳-فونولوژی (فون، مورف و فونئملری آراشدیرماق) ۱۹-جو یوز ایلین سونلاری و گنج گرامئرچی لر: ۱-کارل بروکمان ۲-هارمان اوستهوف ۳-آوگوست لئسکین ۴-هئرمان پائول بئرتولد دئبروک اونلارین اثرلری: ۱-مورفولوژی تدقیقاتا گیریش ۲-دیل تاریخی نین پرینسیپ لری ۳-هیند- آوروپا دیللری نین اؤیره نیمینه گیریش گنج گرامئرچی لرین فعالییت لرینین سونوجو: ۱-ناتورالیزمدن (دوغاچیلیقدان) اوزاقلاشماق ۲-دیلین فونئتیک ده ییشیکلیک لرینین تدقیقی ۳-دیری دیللری و اونلارین دییالئکتلرینی اؤیرنمک ۴-دیلین دیلچیلیک جهتلرینی آراشدیرماق یوخاریدا قئید اولونان گنج لرین دیلچیلیک ساحه سینده قصورلاری و عئیبلری بونلاردان عیبارت دیرلر: ۱-آنا (اوریجینال) دیلی یاخشی و اولدوغو کیمی تانیمیرلاردی ۲-اونلار دیل واحیدلرینی سیستئمسیستم کیمی گؤرمورلردی ۳-لئکسیک سیستئمینهسیستمینه اؤنم و اهمییت وئرمیرلردی ۴-سینتاکسین اؤزللیک لرینی نظرده توتمورلاردی
۱۳ اون دوققوزونجو یوز ایللیک و میصیر هئروقلیفی
 
«https://azb.wikipedia.org/wiki/دیلچیلیک»-دن آلینمیش‌دیر