تورکیه قورتولوش ساواشی: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
4321bot (دانیشیق | چالیشمالار)
بدون خلاصۀ ویرایش
ک clean up using AWB
خط ۹:
|سبب = تۆرک توْرپاقلاری‌نین ایشغالی
|نتیجه = کسین تۆرک ظفری
* عوثمانلیعثمانلی سلطنتی سونا چاتدی.
* لوْزان صۆلحو ایمضالاندی.
* تۆرکیه جۆمهۇریتی قۇرولدو.
خط ۳۳:
[[فایل:Memory of Victory, 1925.jpg|بندانگشتی|ظفر خاطیره‌سی٬ آتاتۆرک و سیلاح آرخاداشلاری]]
[[فایل:After Greek atrocity August 1922.jpg|بندانگشتی|مغلوب اوْلوب چکیلرکن تۆرک قصبه و کندلرینی اوْدلایان یۇنان‌لارین آردیندان جبهه‌یه یئتیشن تۆرک سیلاحلی بیرلیکلری یارالی‌لاری حمل ائدیر.]]
'''تۆرکیه قۇرتولوش ساواشی'''٬ '''ایستیقلال حربی''' یوْخسا '''میلّی مۆجادیله''' اوْلاراق آدلاندیریلان٬ [[بیرینجی دونیا ساواشی|بیرینجی دۆنیا ساواشی]]ندان مغلوب چیخان [[عوثمانلیعثمانلی ایمپیراتورلوغو|عوْثمانلی ایمپیراتوْرلوغو]]نون مۆتّفیق دؤولتلرینجه ایشغالی سوْنوجوندا میثاق-میلّی سینیرلاری ایچینده اؤلکه بۆتونلوگونو قوْروماق اۆچون گیریشیلن چوْخ جبهه‌لی سیاسی و عسگری مۆجادیله. ۱۹۱۹-۱۹۲۲ ایللری آراسیندا گئرچک‌لنمیش و ۱۱ اوکتوبر ۱۹۲۲ده ایمضالانان [[مودانیا صولحو|مۇدانیا صۆلحو]] ایله عملده٬ ۲۴ جولای ۱۹۲۳ده ایمضالانان [[لوزان آندلاشماسی|لوْزان عهدی]] ایله رسماً سوْنا چاتمیش‌دیر.
 
== بیرینجی دۆنیا ساواشی سوْنراسی٬ اوکتوبر ۱۹۱۸ - مئی ۱۹۱۹ ==
{{بیر ده باخ|بیرینجی دونیا ساواشی}}
۱-جی دۆنیا ساواشینا آلمان ایله بیرلیک‌ده گیرن عوثمانلیعثمانلی دؤولتی٬ چاناق‌قالا ساواشینداکی باجاریلی دیفاع ائتمگه٬ عیراق‌دا کوت‌العمّاره‌ده بریتانیا اوْردوسونو مۆحاصیره ائدیب اسیر آلماسینا و ساواشین سوْن آی‌لاریندا قافقاز جبهه‌سینده‌کی باجاریلارا رغماً٬ ساواشین سوْن گۆنلرینده فیلیسطین جبهه‌سینده اِدموند آلنبی امرینده‌کی بیرلشیک قرال‌لیک اوْردولارینا قارشی نابلوس هزیمتینه اۇغرامیش‌دی. ایلدیریم اوْردولاری قروپونون ۱۸ سِپتامبر ۱۹۱۸ده‌کی بۇ ضاییعات‌دان سوْنرا لیمان وان ساندِرس باشچی‌لیغیندان ایستیعفا ائتمیش و یئرینه پادیشاه طرفیندن اؤزونه یاوری‌فخری حضرتی‌شهریاری عونوانی دا وئریلن موصطافا کمال پاشا تعیین ائدیلمیش‌دی. بۇنونلا یاناشی ۱ اوکتوبر ۱۹۱۸ده شام٬ ۱۶ اوکتوبر ۱۹۱۸ده حاما و حومس٬ ۲۵ اوکتوبر ۱۹۱۸ده ده حلب الدن گئتدی.
 
سوریه جبهه‌سی‌نین داغیلماسی اۆزرینه ایتّیحاد و ترقّی حۆکومتی ۸ اوکتوبر ۱۹۱۸ده ایستیعفا ائتدی. حۆکومت ایلری گلن‌لریندن طلعت٬ انور و جمال پاشالار خاریجه‌یه قاچدی‌لار. عۆمومی عفو اعلان ائدیله‌رک٬ سۆرگون و حبس‌ده‌کی مۆخالیف‌لرین ایستانبولا دؤنوشونه ایجازه وئریلدی. ۳۰ اوکتوبر ۱۹۱۸ده ایمضالانان موْندروس صۆلحو ایله عوثمانلیعثمانلی حۆکومتی مغلوبیّتی قبول ائتدی.
 
موْندروْس صۆلحو لازیمینجا مۆتّفیق دؤولت‌لرینه تهلۆکه‌سیزلیک‌لری گریی ایسته‌دیکلری یئرلری ایشغال ائتمه صلاحیّتی تانیندیردی. ۳۰ اوْکتوبر ۱۹۱۸-جی ایلده موْندروس صۆلحو ایمضالاندیغیندا موصول و اطرافی هله علی احسان سابیس پاشا امرینده‌کی تۆرک بیرلیکلری‌نین ایداره‌سینده ایدی. آتش‌کس‌دن سوْنرا بریتانیالی‌لار٬ موصول و زاهوداکی وطنداش مسیحی‌لرین توْپلوجا اؤلدورولدوگونو ایدّیعا ائده‌رک تۆرک بیرلیک‌لرینین موصولو ترک ائتمه‌سینی ایسته‌دیلر. علی احسان سابیس پاشا٬ بۇ استگی ردّ ائتدی آنجاق سوریه جبهه‌سینده موصطافا کمال پاشا (آتاتۆرک) امرینده‌کی ایلدیریم اوْردولاری قروپونون شام‌دان سوْنرا حلب‌ده ده بریتانیالارا مغلوب اوْلوب{{قایناق؟}} آدانایا قدر چکیلمه‌سی نتیجه‌سینده دمیریوْلو ایکمال خطلری‌نین کسیلمه‌سی اۆزَره و ایستانبول حۆکومتی‌نین ده بۇ یوْلدا امر وئرمه‌سیندن سوْنرا موصولو بۇراخیب نصیبینه قدر چکیلدی. بریتانیا عسگرلری هئچ‌بیر مۆقاویمته قارشیلاشمادان موصولا گیردی‌لر. ایستانبول‌دان بنزر بیر امر موصطافا کمال پاشایا دا چۇکوروْوا بؤلگه‌سینی ترک ائتمه‌سی اۆچون گلمیش‌سه ده موصطافا کمال پاشا آدانانی بوْشالتماییب نیظامی نظارت ایله ائتدیگی تلگراف‌لاشمالاردا امرین قانون‌سوز اوْلدوغونو سؤیله‌یه‌رک امره مۆقاویمت گؤسترمیش‌دی. نیظامی نظارتی٬ کمال پاشانی وظیفه‌دن آلیب قرارگاها چاغیردیغیندا٬ کمال پاشا (آتاتۆرک) اوْردونون بیر قیسیم سیلاح‌لارینی خلقه پایلایاراق دۆشمان الینه گئچمه‌سینه مانع اوْلموشدو. بعضی سیلاحلار ایسه٬ آنادوْلودا بیر دۆشمان مۆقاویمتینده ایستیفاده اۆزَره تشکیلاتی‌محسوسه ایشچی‌لری طرفیندن داها اهمیت‌لی اوْلان دوْغو جبهه‌سینه داشینمیش‌دی. موصطافا کمال پاشانین ایستانبولا دؤنمه‌سیندن سوْنرا علی فوواد پاشا٬ امرینده‌کی ۲۰. قوْل‌اوْردونو تجهیزات ایله بیرلیک‌ده اؤنجه قوْنیایا سوْنرا دا آنکارایا گتیره‌رک ایستیقلال ساواشی حاضیرلیق‌لارینا باشلادی. بۇ سیرادا کاظیم قارابکیر پاشا دا امرینده‌کی ۱۵. قوْل‌اوْردونو ترخیص ائتمه‌ییب ارض‌روم‌دا ساواشا حاضیر تۇتوردو.
خط ۴۹:
 
=== قووایی-میلّیّه ===
ایتّیحاد و ترقّی رهبرلیگی‌نین٬ گیزلی بیر تشکیلات اوْلان تشکیلاتی-محسوسه واسیطه‌سی ایله آنادوْلو و رۇم‌ائلی‌ده ساواش سوْنراسی بیر مۆقاویمت حرکتی تشکیلات‌لان‌دیردیغی آیدین اوْلدو. مۆقاویمتین آماجی٬ دوْغو اوستان‌لری‌نین ائرمنی‌لره٬ ائگه بؤلگه‌سینده بعضی یئرلرین یۇنانلی‌لار و آدانا بؤلگه‌سی‌نین فرانسه الینده‌کی سوریه‌یه وئریلمه‌سی‌نی نظرده تۇتان دخالت‌لره قارشی مۆجادیله ائتمک ایدی. هابئله٬ ساواش ایللرینده چئشیدلی اۆصۇل‌لار ایله اؤنملی ثروت و یئرلی ایقتیدارا قوْووشان ایتّیحاد و ترقّی طرفداری زۆمره‌لرین مؤوقع‌لرینین قوْرونماسی٬ ساواش سیراسیندا سۆرولن غئیری-مۆسلمان عوثمانلیعثمانلی وطنداشلاری‌نین گئری دؤنمه‌سی‌نین قارشی‌سینی آلماق٬ بۇندان اؤتَری چیخا بیله‌جک قاریشیق‌لیق‌لار سبب ایله مۆتّفیق دؤولت‌لرین اوْلا بیله‌جک مۆداخیله‌سینه قارشی قوْیولماسی آماج‌لانماق‌دا ایدی.
 
۱۹۱۹ باشلاریندان عیبارتاً قووایی-میلّیّه (میلّی قووّت‌لر) آدی ایله سیلاح‌لانان بعضی قروپلار٬ ائگه و قارادنیز بؤلگه‌سینده رۇم‌لارا٬ گۆنئی‌دوْغودا ایسه ائرمنی‌لره قارشی چاتیشمالارا گیردی‌لر. بۇ قروپ‌لارین چوْخو ۵۰ ایله ۲۰۰ نفرلیک نیظام‌سیز قووّت‌لردن اوْلوشماقدا و تشکیلاتی-محسوسه عۆضوو اوْلدوغو بیلینن شخص‌لرجه ایداره اوْلونماق‌دا ایدی.
خط ۵۹:
ایزمیرین ایشغالی دۆشونجه‌سی ۱۹۱۹-ون فِوریه اوْرتالاریندا یونان باشباخانی وِنیزِلوْسون اؤنری‌سی ایله٬ بیرلشمیش کراللیک باشباخانی لوْید جوْرج طرفیندن اوْرتایا آتیلدی. ایزمیرین ایشغالی٬ ۱-جی دۆنیا ساواشی سوْنراسیندا پاریس‌ده توْپلانان اۇلوسلار آراسی باریش کوْنفرانسی‌نین قراری ایله اوْرتایا چیخدی. آمریکا باشباخانی ویلسوْن بۇ اؤنریه اؤنجه کسینلیک‌له قارشی چیخدی٬ آنجاق ۲۵ مارس اوْلاییندا داها یۇموشاق بیر رفتاری منیمسه‌دی. ۷ مئی‌ده بیرلشمیش کراللیک٬ آمریکا و فرانسه٬ یونان دنیزسل اوْردوسونون ایزمیره گؤندریلمه‌سینده موتابیق قالدی‌لار.
 
ایزمیرین ایشغالی قانسیز باشلادی. حتّی ایزمیرین ایشغالی‌نی ۱ گون اؤنجه‌دن بیلدیگیندن ایزمیرده‌کی عوثمانلیعثمانلی اوْردوسونا قارشی‌لیق وئرمه‌مه‌سینی امر ائتمیش‌دیر. بئله‌جه ایزمیرده‌کی عوْثمانلی اوْردوسو حرکت‌سیز قالیب یوْنان‌لارا تسلیم اوْلدو.
 
ایشغال گۆنو یونان اوْردوسونون ان یامان بیرلیک‌لری اوْلان اِوزوْن عسگرلری شهرده ظفر تۇرو آتدیلار. بۇ ظفر تۇرو سیراسیندا تۆرک افسرلری ساحیل خطّینده دۆزدولر. عزیز نسین بۇ اوْلایی داها سوْنرا آراشدیرمالارینا دایاناراق کیتابیندا بئله یازیب: بیر تۆرک افسری اِوزوْن عسگری‌نین ''زیتوْ وِنیزِلوْس (یاشاسین وِنیزِلوْس)'' دیه باغیرماسینی ایسته‌دیگی حالدا ائتمه‌دیگی اۆچون اؤلدورولدو. اِوزوْن عسگرلری شهری هر گزدیکلرینده و افسره گئری دؤندوکلرینده بیر دفعه سۆنگولنیردی. بۇ تۆرک افسری ۲۲ دفعه سۆنگولنیب اؤلدورولدو. یونانلار داها ایلک گۆن بیر چوْخ تۆرک عسگر و وطنداشی اؤلدوردو. بئله‌جه ایشغالین ایلک گۆنده ۴۰۰ نفر{{قایناق؟}} اؤلدورولدو.
خط ۷۸:
۴ سپتامبر ۱۹۱۹-دا تۆرکیه‌نین هر یانیندان گلن نۆماینده‌لرین ایشتیراکی ایله سیواس‌دا توْپلانان کونگره‌ده٬ گئنل سئچیملر ائدیلیب یئنی مبعوثان مجلیسی قۇرولانا قدر ایستانبول حؤکومتی ایله بۆتون رسمی باغلارین کسیلمه‌سی قرارلاشدیریلدی. اؤلکه سویّه‌سینده یئنی بیر ایداری و سیاسی تشکیلات‌لانما قۇرماق هدفی ایله بیر هئیأت-تمثیلیه قۇرولدو.
 
=== عوثمانلیعثمانلی مجلیسی‌نین آچیلماسی و میثاق-میلّی٬ نووامبر ۱۹۱۹ - ژانویه ۱۹۲۰ ===
دسامبر آییندا کئچیریلن گئنل سئچیملر سوْنوندا سوْن عوْثمانلی مجلیس-مبعوثانی (۱۹۲۰) قۇرولدو. مجلیسه آنادوْلودان ساده‌جه میلّی مۆجادیله طرفلی‌سی میلّت‌وکیلی کاندیدلری سئچیلدی. ایکی آیری ویلایت‌دن میلّت‌وکیلی سئچیلن [[مصطفی کمال آتاتورک|مصطفی کمال پاشا]]نین ایستانبولا گئتمه‌نی رد ائتمه‌سی اۆزَره٬ سیواس کونقره‌سی باشقان وکیلی اوْلان رئوف اوْربای مجلیس رییس‌لیگینه سئچیلدی. ۲۸ ژانویه ۱۹۲۰-ده مبعوثان مجلیسی داها سوْنرا میثاق-میلّی آدییلا خاطیرلانان «عهد-میلّی بیان‌نامه‌سی»نی قبول ائتدی. بیان‌نامه٬ موندروس مۆتاریکه‌سی سرحدلری ایچینده تام باغیمسیزلیق ساغلایینجایا کیمی مۆجادیله‌یه داوام ائتمه‌نی اؤن‌گؤرمکده ایدی.
 
=== عوثمانلیعثمانلی مجلیسی‌نین باغلانیلماسی٬ مارس ۱۹۲۰ ===
۱۶ مارس ۱۹۲۰-ده مجلیس-مبعوثان دا داخیل اوْلدوغو حالدا باب-عالی و بۆتون حؤکومت داییره‌لرییله برابر ایستانبول٬ بریتانیالیلار طرفیندن ایشغال ائدیلمیشدیر. بیرلشمیش شاهلیق بیرلیک‌لری ایستانبولدا تاپیلان٬ باشدا رئوف بی اوْلماق اۆزَره اؤنده گلن میلّی مۆجادیه طرفداری میلّت‌وکیل‌لرینی تۇتوقلادیلار. هابئله تلقراف‌خانالار دا ایشغال آلتیندا آلینمیش و رسمی مقاملار آراسیندا علاقه قۇرماق ایمکانی قالمامیشدی. بۇ شرطلره گؤره٬ آنادوْلو٬ ایستانبول و رسمی مقاملارلا اوْرتاق حرکتدن محروم قالمیشدی.