دیوان لغات الترک: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

کیلیسلی رفعت افندی (رفعت بیلگه) کیتابی یایینلاماق اوچون آلدی. الماسینا آلدی، آما کیتابی قویاجاق بیر یئر تاپمادی. کیتابی ایتیرمکدن مودهیش قورخوردو، امنیتلی بیر یئر تاپماق ایچین چیرپینیردی. اؤنجه عومومی کیتابخانایا گؤتوردو. مودور، شیدٍتله ایعتراض ائتدی: «یوزلرجه اوخویوجو گلیب گئدیر. بیری آلیب گئدیرسه، من نه نیئیله‌رم، آلا بیلمم.» دئدی. بونون اوزرینه وفا اوخولونا گؤتوردو اوخولون دمیرکاساسی واردی. مودور آکیف بگ، آمان آمان دئیه‌رک مسئولییتی قبول ائتمک ایسته مه دی. اورادان معاریف موحاسیبه‌جی‌سینه گئتدی. موحاسیبه‌جی صدقی بگ ده دمیر کاساسینا قویمایی قبول ائتمه دی. مطبع امیری نین کاساسینا قویماق ایسته دی مودور حمید بگ، « نه سؤیلویورسون. بیزیم مطبع آغاجدیر. بیر یانغین اولور دا، کیتاب یانارسا منی آسدیراجاقسان می؟ قبول ائتمم، نه ائدیرسن ائت.» دئدی. سونوندا بیر چانتا ایچینده ائوده ساخلاماق زوروندا قالدی. دووارا یئکه بیر چیوی(میخ) چالاراق اورایا آسدی. اوشاقلارینی دواملی سورعتده نؤبته دیکدی. یانقین حالینده اؤنجه بۇ چانتانین قورتاریلماسینی ایسته دی. گئجه لری ایسه چانتانی یاستیغی‌نین آلتینا قویاراق یاتدی. بیر بوچوق ایلده کیتابین باسیمی تاماملاندی. کیلیسلی رفعت افندی نین ال یازماسیندان مطبع ایچین حاضیرلادیغی دفترلر، گونوموزه چاتمیشدیر. میللتمیلّت کیتابخاناسی‌نین امکلی مودورلریندن محمت سرحان تایسی، بۇ دفترلری ایکی جیلد حالینده جیلدلنمیش بیر بیچیمده آرکئولوجی موزه سی کوتوبحانه سینده گؤردوگونو سریله‌مکده دیر. اونون فیکرینه گؤره، مطبع امیره نین او دؤنمده کی سوروملولاری، بۇ دفترلره تاریخی اؤنم عرض ائتمیشلر و جیلد له یه رک کوتوبحانه یه تسلیم ائتمیش اولمالی دیلار بؤیله جه، بؤیوک بیر دویارلیلیق اؤرنه گی سرگی له میشلردیر. دیوان الغات تورک ایچین ان وجیز دگرلندیرمه لردن بیرینی یئنه علی امیری افندی یاپمیشدیر. « بو کیتاب دئگیل، تورکیستان اؤلکه سیدیر. تورکیستان دئگیل بوتون جیهاندیر. تورکلوک، تورک دیلی بو کیتاب سایه سینده باشقا رونق قازاناجاق.» بیر باشقا سؤزونده « تورک دیلینده ایندی‌یه قدر بونون کیمی بیر کیتاب یازیلمامیشدیر. بوندان سونرا دا یازیلماز. بو کیتابا حقیقی قیمتی وئریلمک لازیم گلسه، جیهانین خزینه لری کافی گلمز.» دئمیشدیر.

ایلک شهیدلردن اولور، دییوروز؛ چونکی 1937 ییلی بۇ کز اویغورلاردان شهید آلیر. مشهور اویغور شاعیری کوتلوک شئوکی و ایتیمجی شاعیر محممد علی دیوان الغات تورک و اویغورجایا ترجومه ائتدیکلری ایچین شهید ائدیلیرلر و بوتون چالیشمالاری یاخیلیر. کوتلوک شئوکی، حج یولچولوغو سیراسیندا اوغرادیغی ایستانبولدان کیلیسلی باسقی سینی آلاراق اؤلکه سینه گوتورموشدور. بیلیم دونیاسینا خیدمت ایچین گیریشدیکلری ایش، کندی سونلارینی حاضیرلار. آنجاق کوتلوک شئوکی و محممد علی نین شهید ائدیلیشلری، دیوان الغات تورک شهیدلری کروانی نین یالنیزجا باشلانقیجیدیر. اویغورلار، 1944 ییلیندا شرقی تورکیستان دئولتینین قوردوقلاریندا، ایلک ایش اولاراق دیوان الغات تورک ون ترجومه سی ایشینه گیریشیرلر. بۇ ایش ایچین مشهورعالیم ایسماییل داموللام گورئولندیریلیر. بیرینجی جیلدین ترجومه سی تاماملانمیشدی کی، روسیه ایله چین انلاشاراق شرقی تورکیستان دئولتی اورتادان قالدیریلیر و ایسماییل داموللام شهید ائدیلیر. دیوان ترجومه لری یاخیلیر. شهیدلر کروانی بورادا دا بیتمز: شرقی تورکیستانین قیزیل چین طرفیندن ایشغال ائدیلمه سیندن سوْنرا اویغور بؤلگه سینده سین جانگ اؤزرک یؤنئتیمی قورولور. کاشغر بؤلگه سینین والی سی صیف اللاه صیف للین، ماددی قایناق دا آییراراق تانینمامیش شاعیر و تاریخچی احمد ضیایی دیوان الغات تورک ون ترجومه سی ایچین رسمن گؤرئولندیریر. 54-1952 ییللاری اراسیندا دیوانین ترجومه سی تاماملانیر و پئکینه باسیلماسی ایچین گؤنده ریلیر. باسقینین گیدرلری ده کاشغر والی لیگی بودجه سیندن آیریلمیشدی. آنجاق پئکین« قارشی دئوریمچیلیک و میللتمیلّت چیلیک» سوچلامالاری ایله احمد ضیایی 20 ایل آغیر حبسه محکوم ائدر و ضیایی جزا ائوینده دیوان شهیدلری کروانینا قاتیلیر. دیوانین بوتون ترجومه لری ده یاخانیر.