|
'''دیلچیلیک''' ({{اینگیلیسجه|Linguistics}})، [[دیل]]ی یوخلاییب، آراشدیران بیر [[علم]]دیر.
{{ویکیلشدیرمک}}
گئنل (عمومی) دیل بیلیمی (دیلچیلیک)
==قایناقلار==
آداملار گرکلرینی (ائحتییاج لارینی) بیر- بیرلرینه دوشوندوروب، چیخیش یولو تاپماق اوچون، دیلدن بیر آراج (وسیله) کیمی یارارلانیرلار (فایدالانیرلار).
{{اتک‌یازی}}
بیچیم بیلیمی (مورفولوژی): هر بیر دیلین اؤزونه گؤره قورولوش (ساختار)، دوزه لیشی واردیر، همین قورولوش دونیا دیل بیلیمی باخیمیندان بیچیم بیلیمی آدلانیر.
دیل بیلیمی قوللارینین چئشیدلری:
۱- تاریخسل بیچیم بیلیم
دیل بیلیمی بیلیمسل (علمی) اولاراق تانینمیش دیللری آردیجیل (دواملی) اولاراق ایزله یه رک (مشاهده ائدرک)، اونلارین بیچیم بیلیمسل (مورفولوژیک) ده ییشیم لرینه (تغییرلرینه) واریر (داخیل اولور) و اونون تاریخی ایله ده یاخیندان ایلگیلنیر (علاقه لنیر).
۲- چاغداش (موعاصیر) بیچیم بیلیم
دیللر زامان گئتدیکجه بیر سیرا ده ییشیملره اوغراماق (متمایل اولماق) زوروندا قالیر. چاغداش بیچیم بیلیم موباحیثه سینده هر بیر دیری دیلینبیچیم بیلیم سیستمینین چاغداش دورومو اؤیره نیلمه لی دیر.
۳- قارشیلیقلی (مقایسه لی) بیچیم بیلیم
دیلین بوتون قارشیلیقلی حادیثه، گئدیشات (پیشرفت) یاخود سورج (روند) و فاکتلاری (واقعیتلری) اؤیره نیلملی دیر. بۇ دیل بیلیمی قولونون باشلیجا ایشی ده، بیر کؤکلو، یاخین و قوهوم اولوب- اولمایان دیللرین ان کیچیک بؤلمه و آیرینتیلارینی (جزئییاتلارینی) اله آلیب تدقیق ائتمک دیر.
دیلچیلیک قوللارینین باغلانتی و علاقه لری
۱- دییالئکتیک باغلانتی دییالئکتیک اصلینده گؤروشوب، تانیشیب، دانیشیب و آنلاشماق (تفاهم) دیر. دییالئکتیک ایلیشکی (ایرتیباط) یاخود باغلانتی دیلین و دیللرین آیری-آیری قوللارینین گلیشمه سینی (توسعه سینی) گوجلندیرملکه یاناشی، یئنی قوللارین دا یارانماسینا یول آچیر. ۲- یئنی یارانمیش قوللار دیل سیستمین ده گرگینلیک (تنش)، چاتیشمازلیق (کمبود)، هر تورلو (نوع) احتییاج اورتایا چیخینجا، آنا و گوجلو قولدان آلیب یئنی حادیثه لر ایله اوز- اوزه گلمیش قولا وئریریک. تطبیقی دیل بیلیمی تطبیق و اوزلاشدیرما بیزه یاردیم ائدر کی، دونیادا وار اولان هر بیر دیلین هم ده او دیلده دانیشیب یاشایانلارین گونده لیک حیات، احتییاج، اینکیشاف، یارادیجیلیق، آغری، آجی، حسرت، اوغور، شنلیک، داوا- دالاش و مینلرجه مسئله لری ایله یاخیندان تانیش اولوب، اؤز یاشامیمیز و دیلیمیزده موثبت یؤنلری ایشله دک، زییان وئریجی جهتلری ده تجروبه ائتمه دن بیر یانا بیراخاق. تطبیق، علمی- نظری باخیمدان یاردیم ائدر کی، چاغداش (موعاصیر) دونیادا دانیشیق دیللری تانینسین، ادبی و یازی دیللری ترجومه ائدیلیب یایینلانسین، هر بیر اولوسون (میللتین) دوشونجه طرزی و مدنی گؤروشو اؤیرنیلسین.
۵ تطبیقلی دیلچیلییین قوللاری
۱- گرافیک قولو [[گراف]] و گرافیک سؤزو سسله نینجه، یازی، یازماق و یازی واسیطه لری دوشونولور. هر بیر دیل اوچون اویغون (سازگار) الیفبا سیراسی و حرفلر دوشونوب سئچندن سونرا، اونلارین فورماسی دوشونولور. اؤرنک (مثال) اوچون بیر [[حرف]]ین نئچه شکیلی، نئچه رولو اولمالی و هانسی یئرلرده هانسی شکیلده یازیلماسی اؤنملی (مهم) دیر. بۇ مسئله لری حل ائتمک اوچون گرافیک قولو یارانمیش دیر. ۲-اورفوگرافی حرفلرین بیر – بیرلرینین یانیندا نئجه و هانسی قایدا – قانونلا، هانسی یازی فورماسی ایله یازیلماسی بۇ قولدا دانیشیلیر. ۳-اورفوائپی بۇ قولدا دانیشیق فورماسی آراشدیریلیر (بررسی اولور) و عمومی هم ده ادبی دیله یاخین بیر دانیشیق بیچیمی (اولگوسو) نظرده توتولور. دیلین ادبی، سییاسی، فیزیکی، تاریخی، ایجتیماعی، دینی، موسیقی و باشقا نورما (اؤلچو) ایله واحیدلری اولمالی دیر. همین بؤلمه لرین هر بیرینده ائشیدن اوچون تام معنادا سؤز تحویل وئریب آنلایشش یاراتماق اوچون، گؤتورولن مؤوضوعون اؤزونه عایید واحیدلر لازیم دیر. ۴-لئکسیکوگرافی هر بیر دیل اوچون سؤز قایناغی (منبعی) لازیمدیر. دیلچیلر آراشدیرما نتیجه سینده هم یئنی سؤزلرین یئرین آیدینلادیرلار، هم ده ایشدن چیخمیش اسکی (قدیم) سؤزلره یئنی یئر آچیرلار. دئمک، بیر دیلین لوغت یاراتما، سؤزلوک توپلاما، اولان سؤزلرین آراشدیریلماسی و بوتؤولوکده دیلین گوندمده(Up to Date) قالماسی اوچون یارائدیلمیش اساس دیلچیلیک قوللاریندان بیری دیر. ۵-چئویرمنلیک (ترجومه شوناسلیق) دیللری قارشیلیقلی (تطبیقی) بیلمکله یاناشی، ترجومه اوچون نظرده توتولموش دیللرین بوغاز ادبیاتی، یازیلی [[ادبیات]]ی، ادبی دیل واحیدلرینی، دئییم طرزلرینی، فولکلورونو، عمومی تاریخینی، انسانی جوغرافییاسینی، عادت- عنعنه لرینی، دینی گؤروشلرینی، میلّی مراسیملرینی و … ده اؤیرنمک لازیم دیر.
۶ دیلچیلیک بیلیکینین (علمی نین) قوللاری
۱- فونئتیک (سس بیلیمی) بورادا فونئم اساس اولاراق نظرده توتولور. هر بیر وارلیق هم ده دوغرو- دوزگون وارلیق بیر چئشید (نؤوع) قورولوش (ساختار) و سیستمه یییه اولمالی دیر. دیل سیستمی آیدین و دورو بیر واحید یا دا واحیدلردن دوزه لیر. دیلین سیستملریندن بیری ده سس سیستمی دیر. سس سیستمینده فون و فونئملر اؤز بؤیوک روللارینی اوینایاراق، او دیلین ایلکین، اورتا و چاغداش دورومونو آچیقلاییر و دیل سسلردن دوزه لن بیر وارلیق کیمی گونده لیک ایشینی گؤرور. ۲- لئکسیکولوژی (لغت بیلیمی) هر دیلین آیاقدا دوروب دونیا دیللری ایله قارشیلیقلی یاشاماسی اوچون، اونون بؤیوک و گئنیش سؤز قایناغی اولمالی دیر. دیلین سؤز قایناغی نه قدر گئنیش اولورسا، او دیل بیر او قدر گوجلو، آنلاملی، اوخوناقلی و یازاناقلی اولار.
۳- اونومولوژی (اونوماستیک)
هر دیلده آدلار ایکی آیری قولا آیریلیر، بیری اؤزل (خصوصی) و او بیریسی گئنل (عمومی) اولاراق تانینیر. عمومی گئنل (هامیلیق) آدلار تکرار اولوب دؤنه لرجه ایشلندییی بیر حالدا، اؤزل آدلار بیر دؤنه ایشلنیر. دیلین اؤزل آدلارینین توپلوسونا (مجموعه سینه) اونومولوژی دئییلیر. ۴-سئماسیئولوژی) معنا شوناسلیق) دیل و دیلین سؤزلری، جومله لری، دئییم-دویوملاری ائله اولمالی دیر کی، دئین ایله یازانین دوشونجه، گؤروش و فیکیر طرزی چاتسین. فیکیر آنلاییشی و دوشونجه آیدینلیغینی اؤیره نیب، اؤیره دن قول و سیستمه، او دیلین سئمانتیکی یا دا سئما سیئولوژیسی دئییرلر. ۵-فرازئولوژی (ایصطیلاح شوناسلیق) بیر سیرا سؤز، سؤزجوک (کلمه)، دئییم (اصطلاح)، دویوم (ائحساس) و عبارتلر ده واردیر کی، زامان گئچیمیندن آسیلی اولمایاراق، گوندمده دورور و هر کسین دوشونه بیلدییی اؤلچوده اؤز وظیفه سینی داشیییر. بئله سؤزلر اوست- اوسته بیرلشمیش سؤزلر دیر و همین دیلده ده ییشیلمز اولاراق ایشلنیرلر. بۇ عبارتلری تدقیق ائدیب اؤیردن قولا فرازئولوژی دئییلیر. اؤرنک: اوره یی آغزینا گلمک، باغری چاتلاماق و اؤدو پارتلاماق. ۶-ائتیمولوژی (ریشه شوناسلیق) سؤزلر ایکی آیریجا بؤلمه یعنی کؤک و اکدن (شکیلچی دن) عبارت اولور. سؤزلرین کؤکونو یعنی باشلانغیج بؤلومونو اؤیرنمک اوچون دیلچیلیک علمینده اؤزل بیر قول یارانمیش و همین قولون آدی ائتیمولوژی دیر. ۷- دئریواتولوژی (ائشتیقاق شوناسلیق) بۇ قول، یئنی سؤزلرین نئجه و نه شکلیلده دوزلمه سینه باشچیلیق ائدیر و دیلده هر هانسی بیر اؤز باشینالیغین، دیدرگین لییین (سرگردان لیغین) قارشیسینی آلیر. بۇ قول اولمازسا، هر کس اؤز بیلدیی کیمی یئنی سؤزلر اورتایا آتار، دیلی علمی مجرادان چیخارار. ۸- مورفولوژی (صرف) دیلده کی هر بیر سؤزو هانسی فورمادا، هانسی قورولوشدا ایشلتمک اوچون دیلین دوزنینه (انتیظامینا) اویغون (موناسیب) اولان بیر چالیشما قولو لازیم دیر و همین قول مورفولوژی دیر. بۇ قول سؤزلرین قورولوش و شکلینی ائله دوزنله ییر کی، اؤیرتیم و تعلیم زامانی هر کس اونو باشا دوشور و دیل تعلیمینده بؤیوک بیر بیرلیک یارانیر. ۹- سینتاکس (نحو) بۇ قولدا هر تورلو دوزن، نظم، سیرا، ترتیب، دوروش و یئرلشیمدن سؤز گئدیر. سؤزون یا کلمه نین قورولوشونو یوخلاییب اونا ریتمیک بیر دوزن وئرمک اوچون سینتاکس قولوندان یارارلانیریق (فایدالانیریق).
۷ دیلچیلیک علمینین ساحه لری
۱-نظری دیلچیلیک ۲- تطبیقی دیلچیلیک ۳- عمومی دیلچیلیک ۴- خصوصی دیلچیلیک دیل ساحه سینین اؤنملی (مهم) مسئله لری: ۱- یازی مسئله سی سسلری، سسلیک لری، حرفلری و سؤزلری تانییاندان سونرا، اونلاری نئجه یاناشدیرماق (بیربیرینه یاخین ائتمک)، اویغونلاشدیرماق (موناسب ائتمک)، فورما و شکیل وئرمک و… کیمی دوشونجه لر، اؤزو ده بؤیوک مسئله ایدی. یازی ائله اولمالییدی کی، اونو هر بیر دیله باغلی اولانلارین هامیسی اوخویا بیلسین. بونا گؤره ده، یازینین ثابیت و دینج اؤیرنیملی یول- یؤنتمی اولمالیدیر. ۲-نورما مسئله سی دیلچیلیک علمی بیر سیرا آنلاتما واسیطه یا دا واحیدلرینه یییه دیر. بیر علم قولونو راحات و دینج لیکله آنلاتماغا چالیشدیغیمیز زامان ایستیفاده ائتدیییمیز واحیدلر یا دا تئرمینلر (اصطلاحلار) نورما (معیار) دیر. اؤرنک: ادبیات قولوندا گؤزلجه ایشله دیلیب سئویلن دئییم، دویوم، بنزتمه و سؤز اویناتمالاری طبیعی کی، ریاضییاتدا یئرسیز دیر. دیلده سس، سسلیک، حرف، فون، فونئم، آغیز، بوغاز و … کیمی سؤزلر اولدوغو حالدا، ریاضییاتدا چارپی، ائکسی، آرتی، بؤلو و … کیمی دئییم و واحیدلر یئر توتور. ۳-لوغت مسئله سی لوغت یا سؤز، هر بیر دیلین لئکسیک قایناغی و گوج آنباری ساییلیر. هر بیر موعاصیر و چاغداش دیل اوچون سئچیلمیش لوغت و سؤزجوکلر او دیلین قورولوش، گونده لیک دانیشیق و اینسانی جوغرافییاسینی دا نظرده توتمالی دیر. زامان آشاماسیندا اسکیلیب و یوخ اولوب گئدن لوغتلرین یئرینی دیل و دیلچیلیک عالیملرینین دوشونوب داشیندیغی سؤزلرله دولدورماق لازیم دیر. ۴-نورماتیو (قایدالی) اثرلر هر بیر توپلومون و ایجتیماعنین انسانلاری آیری آیری بؤلگه و منطقه لرده یاشادیغی اوزوندن، اونلار اوچون واحید، بنزر و اویغون درس واسیطه لری حاضیرلاماق لازیم دیر. درسلیک لر ایسه، دیلین اؤزونه مخصوص نورما (معیار) یا دا واحیدلرین کؤمه یی ایله ال وئریشلی (مطلوب) دیر. درسلیکلر اورتاق فیکیر، اورتاق الیفبا، اورتاق شکیل و رسیم، اورتاق فونت و یازی قایداسی ایله الده ائدیلیرسه، نورماتیو اثر کیمی آلیناجاق دیر. ۵- آوتوماتیک ترجومه مسئله سی بیر دیلده یارانان مؤوضوعنو زامان ایتیرمه دن و قیسا بیر موددت ایچریسینده باشقا دیللی خالقلارا چاتدیرماق ایسته ییریک سه، او اثری آوتومات اولاراق چئویرمه لی و آنلاشیلان شکیلنده عموم خالقا تقدیم ائتمه لییک. ترجومه چی هر ایکی دیلی اولدوغو کیمی بیلمه لی و اونون خالق آراسینداکی بوغازلارینی قاورامالی (هر یؤنونو آنلامالی) دیر. بئله اولمازسا، نظرده توتولموش ترجومه اثری طبیعی وارلیغینی ایتیرر و آیری بیر آنلاییشلا اورتایا چیخار.
۸ دیل و دیلچیلیک ایکی آیریجا بؤلمه ده اؤیره نیلیر
۱- اؤزل (خصوصی) بۇ ساحه ده چالیشانلار یا اوزمانلار (موتخصیص لر) بیر دیلین یا دا بیر دیل قروپونون ییغجام اولاراق علمی آراشدیرما و تدقیقی ایله مشغول اولورلار. ایکینجی یاندان، اؤزل دیلچیلیکده یالنیز بیر دیل گؤز اؤنونه آلینیر و باشقا دیللر قیراغا قویولور. ۲- گئنل (عمومی) بۇ ساحه دیلین عمومی نظرییه لرینی اؤز ایچینه آلیر و همین یؤنده چالیشیر. بورادا آنجاق بیر دیل یوخ، بیر نئچه دیل و اونلارین یاخین، اورتاق، بنزر و یا شریک نوقطه لرینی آراشدیریر و گؤز اؤنونه آلدیغی دیلین بوتون قوللارینی هم ده آسان بیر شکیلده تدقیق ائدیر. دیلچیلییین ایجتیماعی اولمایان علملرله علاقه سی: ۱-آنتروپولوژی (اینسان بییولوژیسی) اینسان اوغلو هارادا، نئجه، هانسی شراییطده، نه زامان و نه اؤلچوده یارانمیش و اورتایا چیخمیش، مؤوضوعسونو آراشدیران قول آنتروپولوژی آدلانیر. ۲-فیزییولوژی (بدن قورولوشو) اینسان و حئیوانلارین بدن قورولوشو، چالیشما طرزی و سیستم چرچیوه سی ایله مشغول اولان علمه فیزییولوژی دئییلیر. ۳-فیزیک (طبیعی حادیثه، حرکت و قورولوش) طبیعتده باش وئرن حادیثه لر بوتونلوکجه قانوناً اویغون و موثبت حادیثه لر دئییل دیر، طبیعتین قورولوشو، سیستمی و همین قورولوشون ایچریسینده کی حرکت و ترپنیش لری آراشدیران علمه فیزیک دئییلیر. ۴-سئمییوتیک (ایشاره لر سیستمی) طبیعت و جمعییتی اؤز دوزن و چرچیوه سینه آلیب اینتیظاملی بیر شکیلده یئریدن ایشاره لر سیستمینه سئمییوتیک دئییلیر. ۵-جوغرافییا (یئرله باغلی علم) بۇ علم، طبیعی هم ده محصول وئریجی توپراقلارین تدقیق و آراشدیرماسی ایله مشغول اولور. جوغرافییا علمی بشره یاردیم ائدیر کی، یئر کوره سینده کی بوتون وارلیقلار ایله داغ، داش، توپراق، یاتاق، سو و … باخیمیندان تانیش اولسون و اوندا کی ایمکانلاردان درین هم ده آسانلیقلا فایدالانسین. ۶- ریاضییات رییاضییات سویوتلاما(انتزاع) و منطیقی قوللاناراق و سیستملی چالیشما ایله فیزیکسل مؤوضوعلارین بیچیملرینی و حرکتلرینی ساییماغی، حئسابلاماغی و اؤلچمه یی مۆمکون ائدیر. ۷- سایبئرنئتیک (ایداره ائتمک) ایجتیماعدا ضروری و واجیبی چالیشمالاری دوزگون یولونا قویماق اوچون، دقیق و باش بیلن آداملارین کؤمه یی ایله بیر سیستم و ایداره یارانمیش و همین ایداره نین آدی سایبئرنئتیک آدلانمیش دیر ۸- تئکنیک تئکنیک اصلینده موهندسیلیک دیر و بیزیم بورادا کی موباحیثه میز ده موهندسیلیک دیلچیلییی دیر. ۹- آسترونومی (اولدوزچولوق) بۇ علم و ساحه کائنات ایله مشغول اولان بیر علم دیر، گؤی جیسیملرینی اؤز ایچینه آلان و اونلار ایله باغلی گئنیش معلومات وئرن بیر ساحه دیر؛ و سایر …
۹ دیلچیلیک ایله ایلگیلی علم قوللاری
۱-فلسفه ۲-منطیق ۳-پسیکولوژی (روان شوناسلیق) ۴-پئداقوژی (تعلیم و تربیت) ۵-تاریخ ۶-سوسیولوژی (جامیعه شوناسلیق) ۷-ائستئتیک (گؤزللیک تانیتیمی)
دیلچیلیک و ادبیاتچی لیق: الف) ادبیات نظریه سی ۱-بدیع ادبیاتین اجتیماعی ماهییتی (ایچ اوزو) ۲-بدیع ادبیاتا باغلی یؤن و جهتلر ۳-ادبیاتدا و بدیعییاتدا قانوناً اویغونلوق ۴-بدیع اثرلرین ژانری یا نؤوعو ۵-دیل و باشقا اؤزللیک لر (خصوصییاتلار)
ب) ادبیات تاریخی ۱-ادبیاتین انکیشاف (توسعه) تاریخینی آردیجیل اولاراق آراشدیرما ۲-ادبی پروسس یا ادبی گئدیشاتین ایزلنمه سی (تعقیب ائتمه سی) ۳-ادبی حادیثه لرین اؤنم و اهمییتی
ج) ادبی تنقید ۱-ادبی حادیثه نی ایده (بدیعی باخیم)-دان تحلیل ائدیر ۲-هر دؤنم و دؤورون ادبی گئدیشاتینا یؤن و جهت وئریر ۳-یارانمیش اثری دیل، تصویر، دئییم، اوبراز (تصویر) یا گؤرکم (ظاهر) و آیری جهتلردن آچیقلاییر
دیلچیلیک علمی نین اجتیماعی قوللاری: ۱-ادبیات شوناسلیق ۲-متن شوناسلیق ۳-فلسفه چیلیک ۴-منطیق ۵-پسیکولوژی ۶-پئداقوژی ۷- تاریخ ۸-سوسیولوژی (جامیعه شوناسلیق) ۹-ائتیک (اخلاق علمی)
۱۰ دیلچیلیک و اجتیماعی آخینی
دیلچیلیک اجتیماعی باخیمدان ایزلنمیش و بۇ جهتده موختلیف فیکیرلر، مکتب لر و کاناللار یارانمیش دیر. بۇ آخینین ان تانینمیش و اولو باشچیلاری دا بونلاردیر: ۱-آ. مئیئه ۲-ژ. واندیری یئس ۳-آ. سئشئه ۴-ش. باللی دیلچیلیک علمینه آخین ائتمیش و بیر تور ساحه یاراتمیش همین مسئله و مؤوضوعنون ایکی آیریجا مکتبی ده یارانمیش دیر: الف) جئنئوره مکتبی قول و ساحه لری: ۱- عمومی دیل و دیلچیلیک ۲- فرانسه اوسلوبلاری ۳- دیل و دیریلیک ۴- عمومی دیلچیلیک و فرانسه دیلی ب) پاریس مکتبی بۇ مکتبده آشاغیداکی قوللار اؤیره نیلیر: ۱- هیند- آوروپا دیللری ۲-تاریخی دیلچیلیکده موقاییسه لی مئتود ۳- کلاسیک دیللرین موقاییسه لری گرامئری ۴- لاتین دیلی نین تاریخی ۵- عموم ایسلاو دیللری
۱۱ یئنی دیلچیلیک آخینی
م. بارتولی بۇ آخینین ایلکه لرینی و تمل داشینی قویموش و اؤز فعالییتلرینی دیلین هر آن یئنی بیر دوروما گلدییینی و هر گون داها بیر تاپینتی ایله قارشیلاشا بیله جه یینی دوشونه رک مئیدانا چیخارمیش دیر. اونون اثرلرینین آدلاری بئله دیر: یئنی دیلچیلییه گیریش-۱۹۲۵ یئنی دیلچیلییین دورومو- ۱۹۴۷ بۇ یولدا فئردینات د. سؤسسور(۱۸۵۷–۱۹۱۳) آشاغیدا قئید اولان قونولارا گؤره اثرلر یاراتمیش: ۱-دیلین گؤستریش کاراکتئری ۲- دیل سیستم اولاراق ۳- دیل و دانیشیغین ایلگیسی ۴- سینکرونیک (بیر زاماندا) دیل ۵- دیاکرونیک (زامان کئچیمینده) دیل موسکو دیلچیلیک مکتبی بۇ مکتبین باشلایانلاری بونلاردیرلار: ۱-ف. فورتوناتوو (باشچی) ۲-آ. شاخماتوو ۳-م. پوکروویسکی اونلارین چالیشدیقلاری ساحه لرین قونولاری بئله دیر: ۱-دیل ایله تفککورون ایلیشکی یا دا باغلانتیسی ۲-قارشیلیقلی دیلچیلیک
۱۲ قازان دیلچیلیک مکتبی
بو مکتبین بینؤوره کرپیجینی قویانلار بونلاردیر: ۱-بودئن دئ کورتئنئه (باشچی) ۲-ن. و. کروشئویسکی ۳-و. آ. باقرودیتسکی ۴-س. ک. بولیچ ۵-آ. ای. آلئکساندروو اونلارین آشاغیداکی ساحه لرده فعالییت و چالیشمالاری اولوبدور: ۱-دییالئکتولوژی (دئییم طرزینی گؤسترن بیر یول و یؤنتم) ۲-لئکسیکوگرافی (لوغتلرین کؤکونو آراشدیرماق) ۳-فونولوژی (فون، مورف و فونئملری آراشدیرماق) ۱۹-جو یوز ایلین سونلاری و گنج گرامئرچی لر: ۱-کارل بروکمان ۲-هارمان اوستهوف ۳-آوگوست لئسکین ۴-هئرمان پائول بئرتولد دئبروک اونلارین اثرلری: ۱-مورفولوژی تدقیقاتا گیریش ۲-دیل تاریخی نین پرینسیپ لری ۳-هیند- آوروپا دیللری نین اؤیره نیمینه گیریش گنج گرامئرچی لرین فعالییت لرینین سونوجو: ۱-ناتورالیزمدن (دوغاچیلیقدان) اوزاقلاشماق ۲-دیلین فونئتیک ده ییشیکلیک لرینین تدقیقی ۳-دیری دیللری و اونلارین دییالئکتلرینی اؤیرنمک ۴-دیلین دیلچیلیک جهتلرینی آراشدیرماق یوخاریدا قئید اولونان گنج لرین دیلچیلیک ساحه سینده قصورلاری و عئیبلری بونلاردان عیبارت دیرلر: ۱-آنا (اوریجینال) دیلی یاخشی و اولدوغو کیمی تانیمیرلاردی ۲-اونلار دیل واحیدلرینی سیستم کیمی گؤرمورلردی ۳-لئکسیک سیستمینه اؤنم و اهمییت وئرمیرلردی ۴-سینتاکسین اؤزللیک لرینی نظرده توتمورلاردی
۱۳ اون دوققوزونجو یوز ایللیک و میصیر هئروقلیفی
بو ساحه ده فرانسوا شامپولیئون آدینی اونوتماق اولماز. بورادا و مربوط اولان موجادیله لرین آرخاسینجا آشاغیداکی مسئله لر هم ده گئنیش شکلیده اورتایا آتیلیب: ۱- دیل اجتیماعی حادیثه دیر ۲-دیل ناتورالیزم جریانی دیر. آوگوست شلئیخئر، ژئرمن، ایسلاو و بالتیک دیللرینی آراشدیرما و تحلیل مؤوضوعسو اولاراق گؤتورموش و آشاغیداکی فیکیرلری سؤیله میش دیر: دیل اصلینده تفککوردور و سسلرله ایفاده ائدیلیر. دیل جانلی و دیری اورقانیزم ایله بیرلشیر. دیل واردیرسا دا، آنا دیل قورماق ضروری دیر. هیند- آوروپا دیللری آغاجی و خوللاری نظرییه دیر. دیل معنا و موناسیبت ساییلیر. منطیقیزم: بۇ ساحه ده کی فیکیر و دوشونجه، دیلین بیچیم، تؤکوم، قورولوش، سیستم، مورفولوژی و سینتاکس کیمی مسئله لرینی منطیق و قانون چرچیوه سینه گتیریب اثبات ائتمک ایسته میشلردی. کارل بئککئرین فیکرینجه منطیق ایله مورفولوژینین گؤزه گلیم بیر سینیر و سرحدی یوخدور. فییودور ایوانوویچ دئییر کی، منطیق و فلسفه ان قدیم علم ساحه و قوللاریندان اولاراق دونیانین بیر چوْخ علم مرکزلرینده تعلیم وئریلمیش و بیر چوْخ آیری علملری ده اؤز باشینا توپلامیش دیر.
۱۴ دیلچیلییین یئنی دؤورو
۱۹-جو یوز ایلین ایلکینده یئنی جیغیرلار آچیب سؤز دئینلر بونلاردیلار: آ.ف. بئرن قارد- دوشونجه لرینین باشلیقلاری: دیل ایله علاقه دار تعلیم-دیلچیلیک علمی نین ایلک اساسلاری فریدریک شلئگئل- دوشونجه لرینین باشلیقلاری: مورفولوژیک تصنیف مسئله سی- دیللرین قارشیلیقلی آراشدیرماسی- هیندلرین دیل و حیکمتی فرانس بوپ، راسموس راسک، یاکوب قریم، آلئکساندر ووستوکوو- دیللرین قوهوم اولماغی دوشونجه لری: ۱- دیل بیلگیسی اویغونلوغو باخیمیندان ۲- لئکسیک اویغونلوغو باخیمیندان «هومبولت» ون عمومی نظری دیلچیلیک آراشدیرمالاری: ۱- دیلین ایچ اوزو ۲- دیلین بیچیمی ۳- دیلده دوشونجه نین یئری ۴-دیلین قایناغی، کؤکو و انکیشافی. ۵-دیلین تیپولوژی یا دا تؤکوم تصنیفی و سیرالانماسی ۶- اؤنجه اولموش، آنجاق اونودولموش بیر سیرا یازیلارین نئجه اوخونماسی.
۱۵ دیل و مدنییت گلیشمه سینین آددیملاری
۱- کلاسیک و قدیم فیلولوژی علملرینه ماراق آرتمیش و سامی دیللری لوغت، دیل بیلگیسی و … باخیمیندان اؤیره نیلمه یه باشلانمیش دیر. ۲- دیلین ماددی وارلیغا چئوریلمه سی مسئله سی اورتایا چیخیب بوتون آیرینتیلاری ایله اینجه لنمه یه باشلامیش دیر. ۳- دیلین کؤکو و تملی مسئله سی چوْخ جیددی اولاراق اورتایا گلمیش و بۇ یؤنده گئنیش دارتیشمالار اوزه چیخمیش دیر. ۴- اؤیره نیلمیش و تانینمیش دیللرین گئنیش لنمه سی و داها آچیق و بؤیوک بیر آلاندا تدقیق ائدیلمه سی بیر سیرا دیلچی عالیملر طرفیندن ایره لی سورولموش دور. ۵- دیللرین یاخینلیق و قوهوملوق مسئله سی بحثه یول تاپیب آراشدیریلمیش دیر. ۶- دیلین گلیشمه آنلاییشی بیر داها دا موذاکیره مؤوضوعسو اولموش دور. ۷- دیری دیللرین یئنی تیپلی لوغت و سؤزلری ایکی آیریجا بؤلمه ده: ۱- ایضاحلی لوغت. ۲- چوْخ دیللی لوغت. فورماسیندا تدقیق ائدیلمیش دیر. ۸- میلّی دیللرین دیل بیلگیسی، بیر احتییاج اولاراق یارانمیش دیر و همین مؤوضوعو ایکی آیریجا بؤلمه ده: ۱- قورالسال (قایدالی) گرامئر ۲- عمومی گرامئر. شکیلینده اورتایا قویولوب بحث ائدیلمیش دیر. قایناق:عمومی دیلچیلیک، دوکتور علی داشقین
اؤزتله ین: مهدی شاهوردی زاده
{{مین مقاله}}
| 