لیبرالیسم: نوسخهلر آراسینداکی فرق
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
M.XIII (دانیشیق | چالیشمالار) رسیم آرتیردیم |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۵:
بوگون باتی نین عموم اولکه لری و دونیانی باشقا بولگه لرینده ده چوخ دوولت لرین لیبرالیسم اساسیندا قورولماسی بیر حقیقت دیر اوزه ل لیکله 1991 ده ساوئت بیرلیگی ، دوغو بلوکی و کومونیسمین دیزه چوکمه سی ایله لیبرالیسم رقیب سیز سیاسی ایده ئولوژی یه چئوریلمیش دیر .
لیبرالیسم، بیرئیسل اؤزگورلوک اوزهرینه قورولان بیر سیاسی فلسفی و یا دونیا گؤروشودور. بیرئیسل اؤزگورلوک و بیرئیسل حاقلار دوشونجه سیله یولا چیخان لیبرالیسم، داها سونراقی ایللرده فرقلی شاخه لره بؤلوندو و بیرئیله رین ( فردلرین ) ائشیتلیک ایلکهسینین ده اؤنمینی وورغولامایا باشلادی. کلاسیک لیبرالیسم بیرئیسل اؤزگورلوکلرین رولونو وورغولارکن، سوسیال لیبرالیسم اؤزگورلویه وورغو یاپتیغی قدر؛ بیرئیله رین ( فردلرین ) ائشیتلیک حاققی ایلکهسینین اؤنمینه وورغو یاپار و اؤزگورلوک ایله ائشیتلیک آراسیندا دنگه ( تعادل ) قورماغی آماچلار. لیبرال گؤروشو ساوونانلار گئنیش بیر گؤروش دیزیسی منیمسمکله بیرلیکده گئنللیقله ایفاده اؤزگورلویو، اینانچ اؤزگورلویو، باسین ( مطبوعات ) اؤزگورلویو، آزاد تیجارت، سیویل حاقلار، سکولار دوولت، چوغولجو دموکراسی و اؤزه ل مالکیت کیمی فیکیرلری دستکلر.
۱۸. یوزایلده لیبرال فیکیرلرین آیدینلانما چاغی فیلسوفلاری و ایقتیصادچیلاری آراسیندا یاایلماسایلا لیبرالیسم ایلک کز بلیرگین بیر سیاسی حرکت اولاراق اورتایا چیخار. لیبرال دوشونجه؛ مذهبی آیریجالیق ( تبعیض )، دوولت دینی، موطلق مونارشی و شاهلارین ایلاهی حاقلارینا قارشی چیخماقدایدی.
۱۷. یوزایل دوشونورو جان لاک سیخلیقلا آیری بیر فلسفه گلنه یی اولاراق لیبرالیسمین قوروجوسو شکلینده یانسیتیلیر. لاک ، هر اینسانین حایات، اؤزگورلوک و مالکیت حاقلارینا صاحیب اولدوغونو ساووندو و سوسیال سؤزلشمه یه گؤره ده حکومتلرین بو حاقلاری اخلال ائتمه مهسی گره کلیگینی بلیرله دی ( معین ائله دی ). دؤنملرینین لیبرال فلسفه سینه صاحیب دئوریمچیلر ( انقلاب چیلار )، بو فلسفه نی دهسپوت یؤنهتیملرین دئوریلمه سی اوچون باشلاددیقلاری سلاحلی موجادیله لری مشروع گؤسترمک اوچون قوللاندی. شانلی دئوریم ( انقلاب ) ، آمریکا دئوریمی، فرانسه دئوریمی بونلارین آراسیندایدی. ۱۹. یوزایلده آوروپا، ایسپانیول آمریکا و قوزئی آمریکا'دا لیبرال دوولتلرین قورولدوغو گؤرولدو.
۲۰. یوزایله قدر آزاد تیجارت، سربست اقونومینی دستکله ین حکومت، مینیموم موداخیله ایله وئرگیله ندیرمه و دنگه ( تعادل ) لی بودجه لیبراللارین اقونومی گؤروشلرینین گئنل خطلرینی یانسیتماقدایدی. لیبراللار بو دؤنملرده بیرئیجیلیک، اؤزگورلوک و ائشیت حاقلارا یوغونلاشماقدایدی. آنجاق ۱۹. یوزایلین سونون دا یوخسول لوق، ایشسیزلیک و مدرن صنایع شهرلری اوچونده گؤره لی یوخسونلوق کیمی سبب لر کلاسیک لیبرال فیکیرلره ائییلیملری دئییشدیردی. صنایع لشمه و سربست اقونومینین یاراتدیغی سوسیال دنگه ( تعادل )ده کی دئییشیملره قارشی بویوک پولیتیک تپکیلر بو دؤنم ده گوجله نمه یه باشلادی. ۱۹۲۹ ایلینده باشلایان بویوک بحران لیبرال اقونومی یه یؤنهلیک دسته یین آزالماسینی هیزلاندیردی. آوروپا و قوزئی آمریکا'دا سوسیال لیبرال گؤروشلر بو دؤنم ده یوکسه لیشه گئچدی و رفاه دوولتینین گئنیشله مه سینده اؤنملی بیر نقطه یه دؤنوشدو. ۲۰. یوزایلین سونلاریندا سوسیال لیبرالیسمه قارشی بیر رئاکسیون گئنل لیکله نئولیبرالیسم دئییلن مکتب دن گلدی. ۲۰. یوزایلده اؤنملی بیر ایدئولوژیک بؤلونمه ایسه آمریکا'دا بیرئیجیلیک و سربست اقونومی فیکیرلرینین لیبئرتارین اوکولون تملینی اولوشدورماسی ایدی.
ایچینده کیلر
۱ دوغاسی و کؤکنلری
۱.۱ دوغوشو
۱.۲ ائتیمولوژی و قوللانیمی
۱.۳ اؤنملی تاریخی اولایلار
۱.۳.۱ رونئسانس حرکتی
۱.۳.۲ آمریکا دئوریمی
۱.۳.۳ فرانسه دئوریمی
۲ فلسفه
۲.۱ اؤزگورلوک
۲.۲ بیرئیجیلیک
۲.۳ خوش گؤرو
۲.۴ اؤزه رکلیک
۲.۵ چوغولجولوک ( تکثرگرایی ) و طرف سیزلیک
۲.۶ اؤز-صاحیبلیک
۳ کلاسیک و مدرن
۳.۱ کلاسیک لیبرالیسم
۳.۲ مدرن لیبرالیسم
۴ دیش باغلانتیلار
۵ دیپ نوتلار
دوغاسی و کؤکنلری
دوغوشو
جان لاک، لیبرالیسمین قوروجوسو و باباسی اولاراق تانیملانماقدادیر.
لیبرالیسمین کؤکنله رینین ایلک چاغ'دا اسکی یونان سیاسی و ایقتیصادی دوشونجه سینه دک اوزاندیغی دوشونولمکدهدیر. میلاددان اونجه ۵. یوزایلده سوفیستلرین (پروتاگوراس، گورگیاس، آنتیپهون، کاللیقلاس، تارسیماجئوس و دیگرلری) دوشونجه سیستملرینده لیبرال دوشونجه نین ایزلری گؤروله بیلیر. گئنه ایلک چاغ'دا کیمی دوشونورلر اثرلریله اونلاردان سونراکی دوشونورلر اوزه رینده ائتکی اولوشدورموش و لیبرال ایدئولوژینین دوغوشونا قایناق یارادمیشدیر. اؤرنه یین، آریستودلس'نین پولیتیکا آدلی اثری بو قونویلا ایلیشکیله ندیریلیر.
اورتا چاغ'دایسا مسیحیت و ایسلام دونیاسیندا بعضی لیبرال دوشونورلره راستلانیلیر. مسیحیت دونیاسیندا سنت توماس د'آگوینو ایلک کز اقتیدارین سینیرلاندیریلماسی و اؤزگورلویون قورونماسی یؤنونده فیکیرلر اورتایا آتمیشدیر. آگوین بو آنلامدا آنایاساجیلیغین، اقتیدارین سینیرلاندیریلماسی آنلاییشینین، ایلک ساوونوجولاریندان بیریسی اولاراق قبول ائدیله بیلیر. او دؤنمده ساینت پاولوس'اون بوتون اقتیدار تانری'دان گئلیر سؤزونه قارشیلیق، ساینت تهوماس، بوتون اقتیدار تانری'دان گئلیر، فاکات خالقین آراجیلیغایلا کوللانیلیر گؤروشونو ساوونموشدور. گئنه اورتا چاغ'دا بویوک ایسلام دوشونورو ابن'i هالدون لیبرالیسمین ایلک هابئرجیلریندهندیر. ابن'i هالدون'اون موکاددیمه آدلی اثرینده لیبرالیسمین بعضی تمل ایلکه لرینه راستلانیر.
ائتیمولوژی و استفاده سی
لیبرال کلمه سی لاتینجه اؤزگور آنلامینا گلن لیبئر'دن توره میشدیر. کلمه ، اؤنجه لری اینگیلیس قایناقلی، یابانجی قایناقلی پولیتیکالاری ایفاده ائتمک آماجی ایلا کؤتوله ییجی و سوچلاییجی بیر آنلامدا کوللانیلمیشدیر. ایزله ین ایللرداه ایسه ایسپانیوللار لیبرال صیفاتینی اینگیلیس قایناقلی پولیتیکالارین نیته له ندیریلمه سی آماجی ایله قوللانمایا باشلامیش و لاک آنایاسال مونارشی ایله پارلامئنتئر یؤنه تیم ایلکه لرینی ساوونان میللت وکیللرینی لیبرالئس اولاراق ایسیمله ندیرمیشدیر. بیر باشقا گؤروشه گؤره، آدام اسمیت، اولوسلارین زنگینلییی'نده کی لیبرال صادرات و واردات سیستمی ایفاده سیله لیبرال قاورامینی ( مفهومونو ) ایلک قوللانان یازار اولموشدور. زامانلا استفاده سی یایغین لاشان قاورام، یوزایلین اورتالارینا و سونلارینا دوغرو سیاست سؤزلوگونه اییییجه یئرلشه رک بیراخین یاپسینلار، بیراخین گئچسینلر ایفادهسینین یئرینی آلمیش و دوشونجه اؤزگورلویونو، ایفاده اؤزگورلویونو، باسین ( مطبوعات ) اؤزگورلویونو و آزاد تیجارتی ساوونانلارین آدلاندیریلماسیندا قوللانیلان ائتیکت دورومونا دؤنوشموشدور. آنجاق داها سونرالاری دونیانین چئشیتلی یئرلرینده لیبرالیسمین بیر قاورام اولاراق آشیری مقبولیت قازاندیغی گؤرولموشدور.
اؤنملی تاریخی اولایلار
رونئسانس حرکتی
۱۵۰۸-۱۵۱۱ آراسیندا راففائللو طرفیندن یاپیلان بو فهرست ده اسکی یونان'ین ان اونلو دوشونورلری تصویر ائدیلمکدهدیر.
رونئسانسین وورغوسو، اونونلا بیرلیکده گلیشه ن یئنی بیر اینسان آنلاییشی و بو آنلاییشا باغلی اولاراق وورغولانان اؤزگورلوک قاورامیدیر. رونئسانسین اصیل اؤنمی اؤزگورلوک قاورامی اطرافیندا اولوشان بیرئیجیلیک آنلاییشینین گلیشیمینه تمل اولوشدوران یئنی بیر اینسان فلسفه سی دوغورموش اولماسیدیر. بو فلسفه لیبرالیسمین ان اؤنملی ایلکه لری اولان بیرئیجیلیک و اؤزگورلوک آنلاییشینین گلیشمه سینه قاتقیدا بولونموشدور. رونئسانسین اینسان آنلاییشینین ان اؤنملی اؤزه للیگی؛ اینسانین اوز ائیلم ایله اوزونو گئرچک لشدیرن، اوز تاریخینی اوزو یاپیپ ائتدیکلریله اولوشدوران بیر وارلیق اولدوغو آنلاییشیدیر. رونئسانس ایله بیرلیکده اینسان، بیرئی ( فرد ) اولاراق توپلومدان آیری بیر وارلیق حالینده آنلاشیلمایا باشلانمیشدیر. اینسانی جماعت، ایله و یا توپلومسال طبقه لرین اؤنجه دن هیرارشیک و دئییشمز قالیب لرینین دیشیندا، آیری بیر وارلیق اولاراق آنلاشیلماسینین کؤکلری آتیلمیشدیر. اینسان عقلی نین تک یول گؤسته ریجی اولدوغو قبول ائدیلمیش، اینسان عقلی نین سوره کلی بیر شکیلده ایلری یه دوغرو گلیشدییی آنلاییشی سونوجو عقل دیشی انگل لرین قالدیریلاراق عقله اویغون «راسیونل» بیر دوزه ن قورمانین گرکلی اولماسی آنلامیندا پروژه لر و آراییشلار باشلامیشدیر. لیبرال آراییشلار و فرانسه انقلابی ایله اؤزگورلوک، ائشیتلیک، قارداشلیق شعارلاری بو آراییشلارین تاریخی سونوچلاری اولموشدور.
آمریکا دئوریمی
جان ترومبولل'ین تابلوسو. کونگره'نین باغیمسیزلیق بیلدیرگه سی اوزه رینه چالیشماسی..
۱۶. یوزایلین سونلارینا دوغرو آوروپا’نین آیری اولوسلارینین مهاجرلری و اینگلیسلر، آمریکا’دا ایلک سوره کلی یئرله شیم ( سکونت ) یئرلرینی قوردولار. بو سیرادا دا Myflower گمیسی ایله ۲۰۰ اینگلیس پوریده نی پلیمووت-ا آیاق باسدی. بو پوریده نلر همن ایل چوغونلوک و ائشیتلیک اساسینا دایانان بیر یؤنه تیم قوردولار. پوریده نلر، وظیفه داغیلیمی و تمثیل ده ائشیتلیک، اینسان اؤزگورلویونون سینیرلانماماسی گره ک دیگی دوشونجه لرینی آمریکادا یایماقدایدیلار. گؤچلر کسینتیسیز دوام ائدیر، آوروپا و اینگیلیس’ده کی موطلقیت رژیملرینده ن کاچان گؤچمن لر، ذهن لرینده اومودلاری و آوروپا’داکی اؤزگورلوک دوشونجه لری ایله آمریکا ساحیل-یندن تورپاغا چیخیردیلار. آرتان گؤچلرله برابر چئشیتلی کولونی لر آراسیندا میللیتچیلیک گلیشمه یه باشلادی. اینگلیس کولونیلری توپلامدا ۱۳ دی و هر کولونینین باشیندا بیر والی واردی. والی ایله برابر کولونی خالقی نین سئچدیگی بیر ده مجلیس واردی. والی ایله خالق مجلیسی دواملی چاتیشما حتاینده ایدی. یئدی ایل ساواشلاریندا پوزولان بودجه اوچون یئنی و آغیر وئرگیلرین قویولماسی، کولونیلری ائیلمه گئچیردی. اینگیلیس’ه قارشی ائیلم لرین بیرینجیسی ۱۷۶۵’ده پول قانونو کونگره سی اولدو. ۵ ائیلول ۱۷۷۴’ده پئننسیلوانیا’نین فیلادلفیا شهرینده توپلانان ایلک پارلمان ایکی قاره کونگرهسی یاپدی. کونگره، بو اؤنملی قراری آلدی: «سؤمورگه ( استعمار ) فرمانینا اویغون حرکت ائتمه ین والی اقتیدارینی الدن وئرر. حکومتسیز کولونی اوز مقدراتینی اوزو تعیین ائده ر. کولونی خالقی، آیری، اؤزگور و باغیمسیزدیر». ۱۹ نیسان ۱۷۷۵’ده باشلایان ایلک چاتیشمالارلا آمریکا کولونیلری، اینگیلیس’ه قارشی باغیمسیزلیق اوچون ساواشا باشلادی. بوتون آمریکا’نی ائتکیله ین، اورادان دا آوروپا’نی ائتکیسی آلتینا آلاجاق اولان بیر بیاننامه ایله آمریکا باغیمسیزلیق ساواشی باشلانیر. بو بیاننامه ؛ سیاسی لیبرالیسمین ایلک و ان اؤنملی سیاسی بئلگه سی اولاراق تاریخه گئچمیشدیر. بو بیاننامه توماس جفرسون، جان آدامز، بئنجامین فرانکلین، روبئرت ر. لیوینگستون و روگئر سرمان طرفیندن دوزه نله نن، بویوک بؤلومونو توماس جفرسون'ون یازدیغی «۴ تموز ۱۷۷۶ باغیمسیزلیق بیلدیرگهسی»دیر. بیلدیرگه آوروپا’نی دا ائتکیله میش، سیاسی لیبرالیسمین تمل فلسفه سینده کی گلیشمه لره سورعت وئرمیش، خالقین اؤزگورلوک و ائشیتلیک طلب لرینی آرتدیرمیشدیر.
|