لیبرالیسم: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
Anaorhan (دانیشیق | چالیشمالار)
بدون خلاصۀ ویرایش
Anaorhan (دانیشیق | چالیشمالار)
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۷۹:
 
۱۶. یوزایلین سونلارینا دوغرو آوروپا’نین آیری اولوسلارینین مهاجرلری و اینگلیسلر، آمریکا’دا ایلک سوره ک‌لی یئرله شیم ( سکونت ) یئرلرینی قوردولار. بو سیرادا دا Myflower گمی‌سی ایله ۲۰۰ اینگلیس پوریده نی پلیمووت-ا آیاق باسدی. بو پوریده نلر همن ایل چوغونلوک و ائشیت‌لیک اساسینا دایانان بیر یؤنه تیم قوردولار. پوریده نلر، وظیفه داغیلیمی و تمثیل ده ائشیت‌لیک، اینسان اؤزگورلویونون سینیرلانماماسی گره ک دیگی دوشونجه لرینی آمریکادا یایماقدایدیلار. گؤچلر کسینتی‌سیز دوام ائدیر، آوروپا و اینگیلیس’ده کی موطلقیت رژیملرینده ن کاچان گؤچمن لر، ذهن لرینده اومودلاری و آوروپا’داکی اؤزگورلوک دوشونجه لری ایله آمریکا ساحیل-یندن تورپاغا چیخیردیلار. آرتان گؤچلرله برابر چئشیت‌لی کولونی لر آراسین‌دا میللیت‌چی‌لیک گلیشمه یه باشلادی. اینگلیس کولونیلری توپلام‌دا ۱۳ ‌دی و هر کولونینین باشین‌دا بیر والی واردی. والی ایله برابر کولونی خالقی نین سئچدیگی بیر ده مجلیس واردی. والی ایله خالق مجلیسی دوام‌لی چاتیشما حتاینده ایدی. یئدی ایل ساواشلارین‌دا پوزولان بودجه اوچون یئنی و آغیر وئرگیلرین قویولماسی، کولونیلری ائیلمه گئچیردی. اینگیلیس’ه قارشی ائیلم لرین بیرینجی‌سی ۱۷۶۵’ده پول قانونو کونگره ‌سی اولدو. ۵ ائیلول ۱۷۷۴’ده پئننسیلوانیا’نین فیلادلفیا شهرینده توپ‌لانان ایلک پارلمان ایکی قاره کونگره‌سی یاپدی. کونگره، بو اؤنم‌لی قراری آلدی: «سؤمورگه ( استعمار ) فرمانینا اویغون حرکت ائتمه ین والی اقتیدارینی الدن وئرر. حکومت‌سیز کولونی اوز مقدراتینی اوزو تعیین ائده ر. کولونی خالقی، آیری، اؤزگور و باغیم‌سیزدیر». ۱۹ نیسان ۱۷۷۵’ده باشلایان ایلک چاتیشمالارلا آمریکا کولونیلری، اینگیلیس’ه قارشی باغیمسیزلیق اوچون ساواشا باشلادی. بوتون آمریکا’نی ائتکیله ین، اورادان دا آوروپا’نی ائتکی‌سی آلتینا آلاجاق اولان بیر بیاننامه ایله آمریکا باغیمسیزلیق ساواشی باشلانیر. بو بیاننامه ؛ سیاسی لیبرالیسمین ایلک و ان اؤنم‌لی سیاسی بئلگه ‌سی اولاراق تاریخه گئچمیشدیر. بو بیاننامه توماس جفرسون، جان آدامز، بئنجامین فرانکلین، روبئرت ر. لیوینگستون و روگئر سرمان طرفیندن دوزه نله نن، بویوک بؤلومونو توماس جفرسون'ون یازدیغی «۴ تموز ۱۷۷۶ باغیمسیزلیق بیلدیرگه‌سی»دیر. بیلدیرگه آوروپا’نی دا ائتکیله میش، سیاسی لیبرالیسمین تمل فلسفه سینده کی گلیشمه لره سورعت وئرمیش، خالقین اؤزگورلوک و ائشیت‌لیک طلب لرینی آرتدیرمیشدیر.
 
فرانسه دئوریمی
 
آنا مادده: فرانسه دئوریمی
 
آمریکا دئوریمی قاره آوروپاسینی ائتکیله یه رک اینگیلیس’ئ، فرانسا’یا یول گؤسترمیش و آمریکا دئوریمی'ندن داها ائتکی‌لی اولاراق ۱۷۸۹’دا فرانسه’ده بیر دئوریم یاشانمیشدیر. فرانسه دئوریمی'ایله فئودال دوزه ندن دوغان سوسیال حقوقی آیریجالیق ( تبعیض )لار، قالدیریلدی و توپراق مالکیتی سینیرلاندیریلیب بوتون اینسانلار یاسالار اؤنونده ائشیت قبول ائدیلدی. فرانسه دئوریمی'ایله اینسان و یوردداشلیق حاقلاری بیلدیری‌سی، اولوسال مجلیس طرفیندن ۲۶ آگوست ۱۷۸۹’دا قبول ائدیلدی. بیلدیری گیریش بؤلومونده اینسان حاقلارینین ائوره نسل اولدوغونو بلیرله ییر و اینسان حاقلارینین دوغال حاقلار اولدوغونو آچیقلاییر. دوغال حاقلار اینسانین صرف اینسان اولماسین‌دان دولایی صاحیب اولدوغو حاقلاردیر و اینسانین دیشین‌دا هیچ بیر گوجده ن و اقتیداردان قایناقلانماز. اینسان حاقلاری دئییشیلمه ز. اینسانلار اوزو ایستکلری ایله داهی بو حاقلاردان وازگئچه مزلر. بو حاقلار زامان آشیمینا اوغراماز، قوتسال‌دیر( مقدس دیر ) ، اخلال ائدیله مه زلر. دوولتین آماجی دا اینسانلارین بو قوتسال حاقلارینی قوروماقدیر. اینسانلارین بو دوغال حاقلاری؛ اؤزگورلوک، مالکیت، گووه ن‌لیک و باسقی یا قارشی دیره نمه ‌دیر. بیلدیری هرکسین یاسا اؤنونده ائشیت ساییلاجاغینی آچیقلا ییر و اسکی دوزه نین آیریجالیق ( تبعیض )لارا دایانان اساسینی ییخیر. یاسا اؤنونده ائشیت ساییلان یوردداشلارین یئته نکلرینه گؤره هر طورلو عمومی وظیفه نی، روتبه و موقعیت لره ائشیت اولاراق قبول ائدیله بیله جکلری اعلان ائدیر. بیلدیری، اؤزباشینا توتوقلامالاری و جزالاری قدغن ائدیر؛ قونوشما، یازما و یایین اؤزگورلویونو گتیره ن بیلدیری اسکی دوزه نین سانسورجو سیستمینی ییخیر. وئرگی قویمانی میللتین و یا میللتین تمثیلچیلرینین ایراده سینه باغلایاراق اسکی دوزه نین اؤزباشینا وئرگی لمه سیستمینه، اؤزباشینا ال قویمالارینا سون وئریر، وئرگیده عدالت و ائشیت‌لیک ایلکه‌سینی گتیریردی. بیلدیری، اسکی دوزه نین کاتولیک کیلیسا اؤرگوتونون اینسانلاری ویجدانلاری اوزه رینده قوردوغو بینانی ییخیر، دینی اینانج اؤزگورلویونو گتیریر. کیمسه اینانجلاری اؤزونده ن -کی بونلار دینی اینانج بیله اولسا- راحات‌سیز ائدیلمه یه جکدیر ایلکه‌سینی مودافیعه ائدیر. بیلدیری، لیبرالیسمین تمل ایلکه لرینی بو شکیلده دیله گتیریرکن چاغداش حقوق آنلاییشینی دا لیبرالیسمله اؤرتوشدوروردی. دوولتین، سیاسی توپلومون و اقتیدارین وارلیق سببی اولان اینسانلارین صاحیب اولدوغو حاقلارینین و اؤزگورلوکلرینین قورونماسی‌دیر. دوولت، اقتیدار و خالقین منفعتی اوچون قورولموشدور.
 
فلسفه
 
اؤزگورلوک
 
لیبرال گله نک ایچینده منفی اؤزگورلوک و مثبت اؤزگورلوک اولماق اوزره ایکی نوع اؤزگورلوک آنلاییشی بولونماقدادیر. کلاسیک لیبرال و لیبئرتارین لر «منفی اؤزگورلوک» آنلاییشینا صاحیبلردیر. منفی اؤزگورلوک آنلاییشی، بیرئیی ( فردی ) باشقالارینا ضرر وئرمه ین اوزو ترجیح لری قونوسون‌دا آزاد بیراخماق دیشین‌دا ایکینجی کیشیلره هئچ بیر مثبت یوکوملولوک یوکله مز. بو چرچیوه ده، «بیرئیسل اؤزگورلوک، بیرئیین آیری بیرئیلردن مشروع اولاراق طلب ائده بیله جه یی تک شئی‌دیر. اؤزگورلویون منفی یورومونا باغلی قالان لیبرال لار سینیرلی دوولتی ساوونور.
 
آنجاق، گئنیش لیبرال گله نک ایچه ریسینده یئر آلان بوتون دوشونورلر، اؤزگورلویون بو منفی یورومونا باغلی قالمازلار. نئجه کی، ۱۹. یوزایلده توماس هیلگرین، بیرئیله رین ( فردلرین ) دیشاری‌دان بیر باسقی یا معروض بوراخیلمامالارینین اونلارین گئرچک دن اؤزگور اولدوقلاری آنلامینا گلمه دیگینی ایفاده ائتمیشدیر. هیلگرین’ا گؤره، بیرئیله رین ( فردلرین ) اؤزگور ساییلابیلمه ‌سی اوچون اونلارین انسانلیق پوتانسیئللرینی گئرچک له شدیرمه دوغرولتوسون‌دا ایسته دیکلری شئیلری انجام وئرمه یه قادر اولمالاری دا گرکدیر. گرین اوچون اؤزگورلوک؛ یاپمایا و یا ذوق آلمایا ده یر بیر شئیی یاپماق، یاخود دا ذوق آلماق باره سینده  اولوم‌لو بیر گوج و یا باشاریق دیر. دولاییسایلا، اینسانین گئرچک دن اؤزگور اولابیلمه‌سی اوچون، یالنیزجا اونا بو ایمکانی ساغلایان حقوقی بیر چرچیوه نین اولماسی یئترلی دئییلدیر. عینی زامان‌دا فعلی ایمکانلاردان، توپلومون اوره تدیگی مال و خیدمتلردن پای آلمالی و بیرئیین گوجو اورتاق رفاها قاتقیدا بولوناجاق اؤلچوده آرتمالی‌دیر. اؤرنه یین سیاحت اؤزگورلویونه گئرچک  آنلام‌دا صاحیب اولابیلمه‌سی اوچون اونون سیاحت ائتمک ایسته مه‌سی حالینده انگل لنمه مه‌سی یئتمه ییب، بیلیت آلابیله جک مادی ایمکانلارا دا صاحیب اولماسی گرکدیر. گرین، بو باغلام‌دا توپلوما، بیرئیی رفاه دوولتی بنزه ری مثبت دستکلر ساغلایاراق اؤزگورله شدیرمه آماجی یوکلر. اؤزگورلویون بو مثبت یورومونا باغلی قالان لیبرال لار، «مدرن لیبرال لار» اولاراق تانینیرلار. مدرن لیبرال لارا گؤره بیرئیله رین ( فردلرین )، اوز یاخشی حایات آنلاییشلارینی اولوشدورابیلمه لری اوچون اونلارین دیش باسقی‌دان قورونمالاری (منفی اؤزگورلوک) یئتمئز؛ بیرئیلر عینی زامان‌دا ایمکانلارلا (مثبت اؤزگورلوک) دا گوجلنمه لیدیرلر.
 
بیرئیجی‌لیک
 
قونولار و قاوراملار[گؤستر]
 
دوشونورلر[گوستر]
 
فلسفه لر[گوستر]
 
قایغیلار[گوستر]
 
بیرئیجی‌لیک کلاسیک لیبرال گله نکده اؤنم‌لی بیر یئر توتار. باش‌لیجا ایکی نوع آنلامی داشیماقدادیر. بونلاردان ایلکی توپلومون، توپلومسال دوزه نین و توپلومسال یاپیلارین آنجاق بونلارین قوروجو عنصرو و یا تمل بیریملری اولان بیرئیلردن، اونلارین داورانیشلاری دوغرولتوسون‌دا آچیقلانابیله جه یینی ساوونور. باشقا بیر ایفاده ایله، لیبرالیسمین بیرئیجیلیگی اونون توپلومسال اولانین وارلیغینی رد ائتدیگی آنلامینا گلمز؛ یالنیزجا توپلومسال گئرچه یین بیرئیسل المان لاری آچیقلانابیله جه یینی سؤیلر. ایکینجی اولاراق، لیبرالیسم اخلاقی و یا نورماتیو آنلام‌دا دا بیرئیجی‌دیر. نورماتیو بیرئیجی‌لیک هر بیر بیرئیین آیری بیر ده یر اولدوغونون قبول ائدیلمه‌سینی ایفاده ائدر. هر بیر بیرئی اوزو‌ اوچون یاشامی نه یین ده یرلی قیلدیغینا آنجاق اوزو قرار وئره بیلیر. بو چرچیوه ده، بیر سویوتلاما اولاراق توپلومون اونو اولوشدوران بیرئیله رینکیندن آیری بیر وارلیغی، ایراده‌سی و آماجلاری یوخدور. بیرئیلره باغیم‌سیز بیر ده یر اولاراق سایغی گوسترمک گره یی اونلارین هر بیرینین اخلاقی بیر ایستاتوسا صاحیب اولمالارین‌دان قایناق‌لانیر. اخلاقی بیر ده یر اولاراق بیرئیجی‌لیک، بیرئیسل اینسانلارین اوز پوتانسیئللرینی گلیشدیره بیله جکلری و ده یرلرینی بلیرله ییب گئرچک له شدیربیله جکلری بیر آلانین وارلیغینا احتیاج دویار. اوزونو گلیشدیرمه آنجاق بیرئیسل اولاراق باشاریلابیلیر.
 
اؤزگورلوک بیرئیسل بیر دورومو بلیرتیر، اؤزگورلویون اؤزنه‌سی هرهانگی بیر توپلو وارلیق بیچیمی (توپلوم، اولوس، گروپ، جماعت وس.) دئییل، یالنیزجا و هر زامان بیرئی اولاراق اینسان‌دیر. دولاییسایلا، لیبرال لارین «اؤزگور توپلوم» سؤزویله بلیرله دیکلری ( معین ائله دیکلری ) گئنل لیکله، اؤزگور بیرئیلردن اولوشان و اؤزگورلویو تضمین ائدن قوروملارلا دوناتیلمیش اولان بیر توپلوم‌دور. لیبرال قورام‌دا اؤزگورلوک، تمل پولیتیک بیر ده یردیر. پولیتیک آنلام‌دا اؤزگورلوک، سیاسی باسقی‌دان قورونموشلوق دورومونو بلیرتیر.
 
خوشگؤرو
 
خوشگؤرو، اینسانلارین اونایلامادیقلاری داورانیشلارا و یا ائیلم لره موداخیله ائتمه مه لری گرکدیگی اینانجی‌دیر. بو اینانجین ایکی تمل نیته لیگی واردیر: بلیرلی بیر داورانیشین اونایلانماماسی و فردلرین اوز گؤروشلرینی باشقالارینا دایاتمالارینین رد ائدیلمه‌سی. اخلاقی آچی‌دان اقناع ائتمک، موحاکمه ده بولونماق و یا آرگومانلار ایلری سورمک کیمی بعضی موداخیله بیچیملری مشروع اولابیلیر، آنجاق باسقی یاپماق و یا گوج قوللانماق دئییلدیر. خوشگؤرو، بیرئیسل اؤزگورلویه باغلیلیغین اؤنم‌لی ایفاده لریندن بیری‌دیر. بیرئیسل اؤزگورلویون اولدوغو بیر یئرده اینسانلار چوخ اینسانین گؤروشوندن چوخ فرق‌لی اولسا بیله، یاخشی بیر حایات سورمه یه دایر اوز گؤروشلرینی تعقیب ائده بیلیرلر. بیرئیلر باغیم‌سیز، اوز حایاتلاری و ایچینده اولدوقلاری شرط لر اوزه رینده کنترول صاحبی اولابیلمه لیدیرلر.
 
اؤزه رک‌لیک ( مختاریت )
 
لیبرال اؤزه رک‌لیک چوخ زامانلار اوزونون، باشقالارینین و توپلومسال پراتیکلرین دوام‌لی اولاراق عقلجی اینجه له مه دن گئچیریلمه سیله ایلیشکیله ندیریلمیشدیر. Andrew دا بونا بنزه ر شکیلده، اؤزه رکلیگین اوز اوزونو یؤنتمه و یا اوز سرنوشت-ینی قرارلاشدیرمایلا ایلگی‌لی اولدوغونو بلیرتمکده و بونون عقل طرفیندن یؤنتیلمه ک و باشقالارینین ایراده سیندن باغیم‌سیز اولماق، قیساجا اوزو‌ طرفیندن یؤنتیلمه ک کیمی ایکی عنصرو بولوندوغونو بلیرتمکده‌دیر. بو ایکینجی عنصرلا ایلگی‌لی باش‌لیجا اؤزه رک‌لیک آنلاییشلاری ایسه «باغیم‌سیز دوشونجه‌لی» اولماق و «ائلشتیره ل-دوشونمه» یئته نه یی‌دیر. سوسان مئندوس ایسه اؤزه رکلیگی، کانت‌چی بیر طرزده، کیشینین اوزو‌ اوچون بلیرله دیگی بیر یاسایا اطاعت ائتمه‌سی اولاراق تانیملاماقدادیر. اونون اوچون، اوزه رینده دوشونوب تاشینمادان گله نه یه و یا گونون پراتیگینه اویان آدامین دوغرو آنلام‌دا اؤزه رک اولدوغو سؤیله نه مز، چونکو اونون ایراده‌سی چئوره سینده کیلرین ایراده‌سی طرفیندن بلیرله نمکده‌دیر. اؤزه رکلیگین بو آنلاتیمی آداملارین یالنیزجا زوردان، سینیرلاندیرمادان و محدودیت دن اوزاق اولما کیمی ایستاندارد منفی اؤزگورلوکلری دئییل، فقط عینی زامان‌دا توپلومسال تؤره نین و گله نکلرین بوغوجو سینیرلارینین عهده سینه گئچیب اؤزگور اولماغی دا گرکدیرمکده‌دیر. قیساجا اؤزه رک‌لیک فیکری انسانین سئچیملرینین دیش ائتکن لر طرفیندن بلیرله نمه مه‌سینی، اوز گئرچک  ایراده‌سینین سونوجو اولماسی گره کلیگینی ساوونور.
 
چوغولجولوک ( تکثرگرایی ) و طرفسیزلیک
 
لیبرالیسم، توپلومسال و سیاسی تاساری‌می آچی‌سین‌دان باخیلدیغین‌دا چوغولجو بیر تئوری‌دیر. چارلز لارمور’آ گؤره لیبرالیسم، نهایی اؤنمده کی مسئله لر حاققینداکی گؤروش فرقلیلیک لرینه رغما، بیرلیکده یاشامانین زورا باش وورمایان بیر یولونون بولونابیله جه گینه ایلیشکین اومودو سیمگه لر. اونا گؤره اینسانلار حایاتی نه یین یاشانمایا ده یر قیلدیغی قونوسونداکی فرق‌لی گؤروشلرینی قورویاراق مخصوص بیر اخلاقلی لیق آچی‌سین‌دان آنلاشمایا وارابیلیر.
 
اؤز-صاحیب‌لیک
 
جان لاک’ین «اؤز-صاحیب‌لیک» دوشونجه‌سی لیبرالیسمین تمللریندن بیری‌دیر. بیرئیلر اوزولرینین صاحیبلری‌دیر. بو، هر بیرئیین بدنی اوستونده کی بوتون قوللانیم حاقلارینا صاحیب اولدوغو آنلامینا گلیر. آیریجا، یاپیلماق ایسته نیله ن هر شئی اوچون خاریجی ماللارین استفاده سینه احتیاج اولدوغون‌دان لاک، بونلار اوزه رینده ده بیر شکیلده مالکیت ائدینیلمه‌سی گره کلیگینی دوشونموشدور. بونون دا طبیعی یولو، صاحیب اولونان امه یین بو خاریجی ماللارا قاتیلماسی‌دیر. بؤیله جه بیرئی اونلاری مولک ائدینمیش اولور. آنجاق، لاک’آ گؤره خاریجی ماللاری اؤزه ل مولک حالینه گتیره بیلمه نین بیر سینیری واردیر. «لاک شرط» دئییله ن بو سینیرا گؤره، صاحیبله نمه نین مشروع اولماسی اوچون گئری یه «باشقالارینین اورتاق استفاده سی اوچون یئترلی مقداردا و یاخشی دوروم‌دا» بوراخیلمیش اولمالی‌دیر.
 
کلاسیک و مدرن
 
کلاسیک لیبرالیسم
 
کلاسیک لیبرالیسم، سیویل اؤزگورلوکلر و پولیتیک اؤزگورلوک ایله حقوقون ائگئمنلییی آلتین‌دا تمثیلی دموکراسینی ساوونان و اکونومیک اؤزگورلویو وورغولایان لیبرالیسمین بیر دالی‌دیر.
 
کلاسیک لیبرال لار، بیرئیسل اؤزگورلوک اوزه رینه قورولو و بو اؤزگورلوکلرین قورونماسایلا سینیرلاندیریلمیش، توپلوما یوکسک اوران‌دا آوانتاژ ساغلایاجاق بعضی خیدمتلری سونان بیر دوولتین اولماسی، گئری یه قالان بوتون عملکردلرین دوشوروله رک آزاد بازار طرفیندن قارشیلانماسی گره کلیگینی ساوونور. کلاسیک لیبرال لار آزاد بازار پولیتیکالارینی ساوونور، ایقتیصادی اؤزگورلوکلر و آزاد بازار اکونومی‌سینی وورغولار، دوولتین گؤره و آلانینین گئنیشله دیلمه سینه قارشی چیخار.
 
مدرن لیبرالیسم
 
سوسیال لیبرالیسم، مدرن لیبرالیسم و یا رئفورم لیبرالیسمی اولاراق دا بیلینیر. بیرئیسل اؤزگورلوک و سوسیال عدالت آراسین‌دا دنگه ( تعادل ) قورمایی آماجلایان پولیتیک بیر ایدئولوژی‌دیر. کلاسیک لیبرالیسم کیمی بازار اکونومی‌سی، سیویل و سیاسی حاقلار ایله اؤزگورلوکلرین گئنیشله مه‌سینی اونایلاماسی باخیمی ایله هماهنگ اولور آنجاق بونلارا اضافه اولاراق حکومتین مشروع رولونون یوخسول لوق، ساغلیق و ائییتیم کیمی اکونومیک و سوسیال قونولاری دا ایچردیگی فیکرینی باریندیریر. سوسیال لیبرالیسمده توپلومون یاخشیلیغی بیرئیین اؤزگورلویو ایله اویوم‌لو گؤرولور. ایکینجی دونیا ساواشی سونراسین‌دا سوسیال لیبرال فیکیرلر دونیانین بیرچوخ اولکه سینده منیمسنمیش دیر. سوسیال لیبرال دوشونجه لر ایله پارتیلر مرکز و یا مرکز سول اولاراق قبول ائدیلیر.
 
مدرن لیبرال لار رفاه آنلاییشینی فرصت ائشیتلیگی تملینده ساوونموشلاردیر. بیرئی و گروپلار، موجود سوسیال شرطلردن دولایی ضرره اوغراییرسا، دوولتین بو ضررلاری آزالتماق و یا تماما اورتادان قالدیرماق اوچون اوستله نمه‌سی گره کن سوسیال سوروملولوقلاری واردیر. یوردداشلار؛ ائو ، ائییتیم و چالیشما حاققی کیمی چئشیت‌لی رفاه و سوسیال حاقلارا صاحیب دیر. سوسیال لیبرال لارا گؤره دوولتین اقتصادین یؤنه تیم یندن، ان آزین‌دان رئگیوله ائدیلمه سیندن سوروم‌لو اولماسی گره کمک ده‌دیر.
«https://azb.wikipedia.org/wiki/لیبرالیسم»-دن آلینمیش‌دیر