زلزله: نوسخهلر آراسینداکی فرق
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
بدون خلاصۀ ویرایش |
M.XIII (دانیشیق | چالیشمالار) ک سییاست>سیاست-مدنییت>مدنیت-جمعییت>جمعیت-روسییا>روسیه-موسکوا<موسکو using AWB |
||
خط ۹:
زلزله سایؽ ریشتر ایله دیر و بیر حساب سایؽ زلزلهنین انرژیسین و گۆجون بیلیندیریر.
گۆجلۆ یئرالتؽ تکانلار ائولری و تیکیلیلری اوچورا، سونامی و یئر سۆرۆشمهلری عمله گتیرهبیلر و نتیجهده آداملارین هلاکؽنا سبب اوْلا بیلر. زلزله نتیجهسینده یئرین اۆست قاتی فورماسؽنی دییشه بیلر. زلزلهیه شامیل اوْلان علمه سئیسمولوژی (seismology) دئییلیر.
== ژئوْموْرفوْلوْژی تئرمی ==
خط ۱۵:
== حاققیندا ==
یئرین مۆختلیف داشلاردان تشکیل اوْلۇنماسی، یئرین داخیلی قاتلاریندا اوْلان دما و فیشار فرقی نتیجهسینده لیتوْسفئرده مۆختلیف پروْسئسلر گئدیر. بو پروْسئسلر منشهیینه گؤره داخیلی (ائندوگئن) و خاریجی (ائکزوگئن) اوْلۇر. داخیلی پروسئسلر یئر سطحینده یوکسکلیک و چؤککلیکلری یارادیر. داشلارین یاتیم فورمالارینی پوْزۇر، وۇلکان و زلزهلهلری یارادیر. لیتوْسفئرده چاتلارؽن، قؽرؽشؽقلارؽن عمله گلمهسی ایله موشاهیده اوْلۇنان شاقۇلی و اۇفۇقی حرکتلر تئکتوْنیک حرکتلر آدلانؽر. بو پروسئسلرین تأثیری نتیجهسینده داش لایلارؽ اۇفۇقی، ماییلی، شاقۇلی وضعیت آلؽر و یا چاتلارلا مۆختلیف حیسهلره آیرؽلؽر<ref>Stephen Marshak, Earth: Portrait of a Planet (New York: W. W. Norton & Company, 2001): 305–6.</ref>.
شاقۇلی حرکتلر - دوزهنلیکلره نیسبتهن داغلاردا داها سۆرعتله گئدیر. یئرین داخیلینده باش وئرن پروسئسلر سطحده تدریجی، چۆخسرلیک قالخما و ائنمهیه سبب اوْلۇر. مثلن: هۆلند اؤلکهسی هر ایل ۳ م.م. ائنیر، سکاندیناوییا یارؽمآداسی ایسه ۱ س.م. قالخیر. شاقۇلی حرکتلر نتیجهسینده ائنمیش ساحه قرابئن (گودال)، قالخمیش ساحه ایسه هورست آدلانؽر. قرابئنلرین سو ایله دولماسؽ نتیجهسینده بایکال، اۇرمییه و وان کیمی گؤللر یارانیب. قرابئن و هورستلار پیلله شکلینده اوْلدوقدا فایادلانؽر. اۆفۆقی حرکتلر ده شاقۇلی حرکتلر کیمی تدریجهن باش وئریر. تئکتونیک چاتلارلا پارچالانمؽش لیتۇسفئر تاوالاری اۆست اؤرتوک سطحی ایله ایلده ۲-۳ س.م. سرعتله «سۇرۇشهرک» حرکت ائدیر. اۇفۇقی حرکتلر نتیجهسینده ائنمیش ساحه آنتیکلینال (Anticline) و قالخمیش ساحه ایسه سینکلینال (Syncline) آدلانؽر<ref>"Liquefaction," in Earthquake Glossary of the United States Geological Survey, date accessed: April 23, 2017. https://earthquake.usgs.gov/learn/glossary/?term=liquefaction</ref>.
زلزلهنی «سئیسموْقراف» آدلؽ جیهازلا اؤلچۇرلر. زلزلهلر داغؽدؽجی تأثیرینه گؤره ۱۲ ردهلی ریشتئر جدولی ایله قیمتلندیریلیر. باش وئرن داغؽنتؽلارا گؤره زلزلهلر مئرکاللی جدولی ایله قیمتلندیریلیر. زلزلهلر یئر قابؽغؽنؽن فعال وۇلکانیزم زۇنالاریندا داها چوخ تکرارلانؽر. هر ایل دونیادا ۱۰۰ مینلرله زلزله باش وئریر کی، اونلارین دا ۱۵-۲۰-سی داها فلاکتلی اوْلۇر. اونلار اساساً اوکئانلاردا باش وئریر<ref>Simon J. Day, "Landslides," in Encyclopedia of the Natural World Ser.: Encyclopedia of Islands ed. Rosemary Gillespie and David Clague (California: University of California Press, 2009): 535.</ref>.
یئرین داخیلینده زلزله تؤرهدن حرکتلرین باش وئردیگی یئره زلزله اوْجاغؽ و یا هیپوسئنتر دئییلیر. زلزله اوْجاغؽنؽن اوزرینده اوْلان یئر سطحینه زلزله مرکزی و یا ائپیسئنتر دئییلیر. یئرالتی تکانلار زلزلهدن ان قیسا مسافه قت ائتدیی اۇچون ان گۇجلۇ داغؽنتؽ ائپیسئنترده باش وئریر. ائپیسئنتردن آرالاندؽقجا داغؽنتؽ و اینسان تلفاتی آزالؽر. زلزله اوْجاغی درینده یئرلشدیکجه زلزله داها گئنیش اراضینی ایحاطه ائدیر. زلزله اوْجاغی دایازدا یئرلشدیکده ایسه زلزهلهنین یئر سطحینده یایؽلدؽغی ساحه کیچیک اوْلسا دا، داها چوخ داغؽنتؽ تؤرهدیر. زلزلهلر چوْخ گۇجلۇ وۇلکان پارتلاییشی نتیجهسینده ده باش وئریر. دونیادا ان گۇجلۇ زلزلهلر آمئریکانین باتؽ ساحیلیندهکی کوردیلیئر-آند داغلاریندا، جنوبی آوروپا ایله آسییا آراسؽنداکی آلپ-هیمالیا داغلیق قورشاغؽندا، ساکیت اوکئانؽن باتی ساحیلیندهکی مۇعاصیر گئوسینکلینال قورشاقدا (یاپونییا، ایندونئزییا، فیلیپپین و س.) باش وئریر. آوسترالییا، برازیلییا یایلاسی، لابرادور یارؽمآداسؽندا ایسه زلزلهلر دئمک اوْلار کی، باش وئرمیر. ایزوسئیسلر- سئیسمیک خریتهلرده –عینی گۆجلۆ سئیسمیک تکانلارین حیسس اوْلۇندۇغۇ منطقهلری بیرلشدیرن خطلردیر. مانتییانین یوخارؽ حیسهسیندهکی اریمیش ماددهلر – ماقما یوکسک فیشار آلتؽندا داخیلی پروسئسلر نتیجهسینده یئر قابؽغؽندا عمله گلمیش چاتلارلا یوخارؽیا دوْغرۇ حرکت ائدیر. ماقمانین بیر حیسهسی یئر سطحینه چاتمامؽش سوْیۇیۇب یئر قابؽغؽنؽن مۇختلیف حیسهلرینده قالؽر، دیگر حیسهسی ایسه یوکسک فیشار آلتؽندا سطحه چؽخاراق سئل کیمی آخیر. سطحه چیخمیش ماقما – لاوا آدلانؽر. لاوا سوْیۇدۇقدان مۆختلیف هۆندۆرلۆکلۆ تپهلر عمله گتیریر کی، بونا وۇلکان دئییلیر. «ووْلکان» قدیم رومالیلاردا اوْد تانریسیدیر. ماقمانؽن یئر سطحینه چؽخدؽغی کانالا وۇلکان بوغازؽ دئییلیر. وۇلکان پۇسکۇرمهسی زامانی عمله گلمیش تپهنین زیروهسیندهکی چؤککلییه کراتئر دئییلیر. کراتئردن یئر سطحینه چوْخلۇ میقداردا قاز، سۇ بۇخارؽ، وۇلکانیک توْز، کۆل و لاوا چؽخؽر. دیامئتری ۱،۵ ک.م-دن بؤیۆک اوْلان کراتئر کالدئرا آدلانؽر. ائروزییا و دئنوداسییا پروسئسلری وۇلکان داغؽنؽ آشؽندؽرؽر، لاکین وۇلکان بوْغازؽندا قالؽب، سوْیۇیاراق برکیمیش لاوا-نئکک آدلانان قایالی رئلیئف عمله گتیریر. بوغاز و کراتئر وۇلکانؽن اجزاسؽ دیر. وۇلکانلار - فعالییتده اوْلان و سؤنمۇش وۇلکانلارا بؤلۆنۆرلر. پۆسکۆرمهسی بشریتین یادداشؽندا قالان وۇلکانلار فعالیتده اوْلان وۇلکان آدلانؽر. دونیادا ۸۱۷ فعالیتده اوْلان وۇلکان مؤوجود دور کی، اونلارین ۶۲۰ - سی یاخؽن کئچمیشده پۆسکۆرۆب. بو وۇلکانلارین ۷۵%-ی ساکیت اوْقیانوسؽن «اودلو حلقهسینده» (مس. کلیوجئوسکایا سوپکا، فودزییاما و س.) و ایندونئزییا آدالارؽندادیر. بوندان باشقا گونئی آوروپا و آند داغلارؽندا دا چوْخلۇ فعالیتده اوْلان وۇلکان مؤوجود دور. فعالیتده اوْلان وۇلکانلاردان - وئزووی، ائتنا، ایسترومبولی (ایتالییا)، هئکلا (ایسلاندییا)، کامئرون (آفریکا)، فودزییاما، آزو (یاپونییا)، کلیوچئوسکایا سوپکا (
زلزله و وولکانلار اساساً داغلیق اراضیلرده - لیتوسفئر تاوالارؽنؽن سرحددینده گئنیش یایؽلؽب. قدیم پلاتفورما ساحهلرینده (دوزهنلیکلرده) زلزله و وۇلکانلارا راست گلینمیر. وۇلکانلارین بیر نؤعی اوْلان پالچؽق وۇلکانلاری پۆسکۆردوکلری لاوانؽن دماسؽنؽن آز اوْلماسؽ ایله فرقلنیرلر. لاوانؽن ترکیبینده سۇ چوْخ اوْلدۇغۇنا گؤره سؽیؽق پالچؽغا اوخشار گیللی کۇتله کیمی آخیر و ایچریسیندن قاز قابارجؽقلارؽ چؽخؽر. بو وۇلکانلارا ان چوْخ نفتلی-قازلی ساحهلرده راست گلینیر و اوْنلاردان مۆعالیجه مقصدی ایله ایستیفاده ائدیلیر. وۇلکان بوْرۇسۇنۇن اطرافیندا توپلانان کسهکلی پالچؽق-برئکچی آدلانؽر. آذربایجان پالچؽق وۇلکانلارؽنؽن ان چوْخ یایؽلدؽغی اراضیلردندیر (خصوصیله آبشئرون و قوبوستاندا). وۇلکان و زلزلهلرین یایؽلدؽغی بعضی اراضیلرده یئرالتؽ سۇلار عادتن یوکسک دمایا مالیک اوْلۇر. بۇ سۇلاردا چوْخلۇ دۇز و قاز اوْلدۇغۇ اۇچۇن اوْنلار معدنی سۇلار آدلانؽر. سولارؽن ایستی اوْلماسؽنا سبب یئر سطحینه یاخؽن اوْلان قاینار ماقمانین تأثیریدیر. ایستی سۇلار یئرین داخیلیندهکی چاتلارلا سطحه چؽخؽر، بولاق شکلینده چای و دنیزلره تؤکۆلۆر. بعضهن یئرآلتی سۇلار یوکسک فیشارآلتؽندا سطحه چؽخاراق فوواره وۇرۇرلار<ref>Kirk, R.M (1977). "Rates and forms of erosion on intertidal platforms at Kaikoura Peninsula, South Island, New Zealand". New Zealand Journal of Geology and Geophysics 20 (3): 571–613. DOI:10.1080/00288306.1977.10427603.</ref>.
== عمومی معلومات ==
زلزله یئرده باش وئرهن دینامیک پروسئسلر نتیجهسینده باش وئریر. بونون بیر نتیجهسی کیمی لای تئکتونیکاسؽنی گؤسترمک اوْلار. یئرین اؤزهیی و قابؽغی آراسینداکی لیتوسفئر لایلار زلزلهلرین یارانماسؽندا بؤیۇک روْل اوینایؽرلار. زلزلهلر اساساً بۇ لایلارؽن سرحد زۇنالاریندا عمله گلیرلر. مۆختلیف لایلارؽن بیر-بیرینه نظرهن سۆرۆشمهسی و توْققۇشماسی یئرآلتی تکانلارا سبب اوْلۇرلار. یئرآلتؽ داشلارین کسیجیلیک مؤحکملیگی حددی کئچدیکده اوْنلار بۇرادا یارانان گرگینلیگی سؽچرایؽشلا بوشلایؽر و نتیجهده یئرآلتؽ تئکتونیک تکانلار باش وئریر. یارانان ائنئرژینین قیمتی هیدروژئن بومباسینین گۆجوندن ده ۱۰۰ دفعه چوْخ اوْلماسی معلۇمدۇر. بۇ گرگینلیک بۇشالماسی لایلارؽن سرحد زۇنالاریندا باش وئردیگی کیمی، اوْنلارین اوْرتا حیسسهلرینده، مؤحکملیگی ضعیف زۇنالاردا دا یارانا بیلر.
زلزلهنین دایم باش وئردیگی یئرلر سئیسمیک قۇرشاق آدلانؽر. دونیادا ۲ سئیسمیک قۇرشاق وار. آلپ-هیمالیای قۇرشاغؽ، آرام اوْقیانوس قۇرشاغؽ.
یئر قابؽغؽنؽن درینلیکلرینده توْپلانان پوْتئنسیال ائنئرژینین تأثیری ایله یئر سطحینین آنی واخت عرضینده تیترهمهسینه زلزله دئییلیر. زلزلهنی اؤیرهنهن علم سئیسمولوژییا (زلزله شناسی) آدلانؽر. زلزلهلر عمله گلمه شرایطینه گؤره ۲ یئره آیریلیر: 1.وۇلکان منشألی زلزهلهلر.(وولکان پۆسکۆرمهسیندن) 2.تئکتوْنیک منشألی زلزلهلر.(لیتوسفئر تاوالارینین سرحددیندهکی داخیلی گرگینلیکدن). زلزله ۱۲ ردهلی ریشتئر مئقیاسؽ ایله اؤلچۆلۆر.
■ ۱۰ دقیقه دوام ائدن ۷ ریشتئر زلزله ۲۵۰۰۰ تی.ائن.تی-نین عینی واختدا پارتداماغؽنا برابردیر.■
■ ۱۰ ریشتئر زلزله ۱۰۰ک.م-ی، ۳۲ سانییهیه قت ائدیر.■
== زلزهلهلرین نؤعلری ==
خط ۴۷:
دئنوداسییا زلزلهلری تورپاغا سۆزۆلهن سۇ، اوْنۇن بعضی حیسسهلرینی حل ائدیر و اؤزۇ ایله آپارؽر. یئرآلتؽ سۇلار داغؽدؽجی فعالییتی آسانلؽقلا حل اوْلان داشلاردا، مثلن، داش، دوز، گیپس، اهنگداشی و اینکیشاف ائتدیی یئرلرده میدانا چؽخؽر. بۇ سۇلارین یئرینه بوْشلۇقلار و یا ماغارالار عمله گلیر. زامان کئچدیکجه همین بوشلوقلارین تاوان حیسسهلری آغؽرلؽق قوهسینین تأثیری آلتؽندا آشاغی اۇچۇر و شیددتلی یئره دیهرک زلزلهنین عمله گلمهسینه سبب اوْلۇر.
موشاهیدهلر گؤستریر کی، اۇچما بیردن-بیره باش وئریرسه، زلزله بیر نئچه دقیقهدن آرتیق داوام ائتمیر. بعضهن سئیسمیک حرکتلر بیر نئچه زلزله شکلینده مئیدانا چؽخؽر. بیر ضربهنین آردؽنجا ایکینجی و سونراکیلار حیسس اوْلۇنۇر: بۇرادا آیرؽ-آیرؽ زلزلهلر آراسؽنداکی فاصیله بیر نئچه گون اوْلا بیلر. همین حادیثهنین سببی اوْدۇر کی، عمله گلمیش باش ضربه همین ماغارانین باشقا یئرلرینده و قونشو ماغارالاردا مۇوازینتین پوْزۇلماسی و علاوه اۇچقۇنلارؽن عمله گلمهسینه سبب اوْلۇر.
== وۇلکانیک زلزلهلر ==
۲-جی تیپ زلزلهلر وۇلکانیک فعالییتله علاقهدار دیر. بۇرادا وۇلکان فعالییتینین ان دهشتلی دؤورۆنو خاطؽرلاماق کیفایتدیر: هر بیر پارتلایؽش زامانی مۆختلیف بؤیۇکلۇکده اوْلان برک پۆسکۆرمه محصوللاری آتؽلؽر، کراتئرین دیبی تیترهییر. پۆسکۆرمهدن اؤنجه وۇلکان اطرافیندا حیسس اوْلۇنان مۆختلیف یئرآلتئ ضربهلر بو قبیلدندیر. وۇلکانیک زلزلهلرین سببلری اۆستدهکی لایلارؽن فیشارینا اۆستون گله بیلمهیهن قازلارین پارتلاماسیندان عیبارتدیر. یئرین تیترهمهسینین بؤیۆک قۆوهیه چاتماغؽنا باخمایاراق، اونلار بؤیۆک ساحهیه یایؽلا بیلمیر.
== تئکتونیک زلزلهلر ==
۳-جۆ تیپ زلزلهلر یئر قابؽغؽندا قؽرؽشؽقلارؽن و چاتلارؽن عمله گلمهسی ایله علاقداردیر.
زلزلهلرین آنجاق اؤنمسیز حیسسهسی وۇلکانیزم، ماغارا تاوانلارؽنؽن اۇچماسؽ، شاختالاردا اۇچقۇنلارؽن باش وئرمهسی ایله علاقداردیر. دئمک اوْلار کی، زلزلهلرین هامیسی تئکتونیک زلزلهلردیر. کۆرهمیزین داخیلینده تأثیر ائدن داخیلی قۇوهلر تدریجهن توْپلانیر و هر هانسی بیر یئرده داشلارین مۆقاویمت ائتمه قابیلیتیندن آرتؽق اوْلدۇقدا، همین داشلارین بیردن-بیره پارچالانماسؽ و یا چاتلاماسؽ باش وئریر. پارچالانما، هر طرفه یایؽلماقدا اوْلان و اؤز یوْلۇندا راست گلن ماددهلری رقصی حرکته گتیرهن ائلاستیک دالغالار یارادؽر. داشلارین ایلک پارچالانما یئری زلزلهنین مرکزی اوْلۇر. مرکزده زلزله همیشه قؽسا مۆددتلی اوْلۇر. ان گۆجلۆ تکانلار دا بئله بیر نئچه سانییه داوام ائدیر. یالنیز شیلیده اوْلان زلزلهلر بیر نئچه اون سانییه داوام ائدیب. توپلانمؽش ائنئرژینین آزاد اوْلماسی سۆرعتله باش وئریر: ائنمه، قالخما، اۆفیقی جهتده سۆرۆشمه و یا مورککب حرکتله پارچالانما یایؽلؽر.
یئر داخیلینده زلزلهیه سبب اوْلمۇش ایلک حرکتین باش وئردیگی یئره هیپوسئنتر دئییلیر.
== قروپلاری ==
خط ۶۶:
*چوْخ بؤیۆک درینلیکلی زلزلهلری(هیپوسئنتر ۳۰۰-۷۰۰ کم درینلیکده یئرلشیر)
یئر کۆرهسینده باش وئرهن زلزلهلر داها چوخ سطح و نوْرمال زلزلهلردیر. چوخ بؤیۆک درینلیکلی زلزهلهلر عادتهن ساکیت اوکئان "اودلو قؤوسو"ده باش وئریر.زلزله اوجاغی نه قدر دریندیرسه دالغالارین تأثیر ائتدیی اراضی ده بیر او قدر گئنیش اوْلۇر.زلزله اوجاغینین یئر سطحینه پئرپئندیکولیار پرویئکسییاسی "ائپیسئنتر" آدلانؽر <ref>[http://www.bakspt.narod.ru/FenBK/Tebiet-Elmleri/vusale-sadiqova/tebietshunastligin-esaslari.doc Təbiətşünaslığın əsasları]
== قایناقلار ==
|