|
}}
'''تۆرکجه''' یا '''آذربایجان تۆرکجه‌سی'''<ref>[http://e-qanun.az/print.php?internal=view&target=1&docid=1865&doctype=0 آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا دؤولت دیلی حاقیندا آذربایجان جومهوریتینین قانونو. '''نورماتیو حوقوقی آکت‌لارین واحید اینترنت الکترون بازاسی''']</ref> — [[آذربایجان تورکلری|آذربایجان تۆرکلری]]نین آنا دیلی، ائله‌جه ده بوتونبۆتون آذربایجان‌لیلارین اونسیتاۆنسیّت دیلی. [[تورک دیللری]]نین [[گونئی باتی]] قروپونا داخیلدیر. [[آذربایجان جومهوریتی|آذربایجان جومهوریتی]]<nowiki/>نین و [[روسیه|روسیه]]<nowiki/>نین [[داغیستان جومهوریتی|داغیستان جومهوریتینده]]ندا<ref>داغیستان جومهوریتینین کونستیتوسییاسینا گؤره روس دیلی و داغیستان خالق‌لارینین هر بیرینین دیلی رئسپوبلیکانین دؤولت دیلیدیر. یازی‌سی اوْلان ۱۴ دیل، او جمله‌دن آذربایجان دیلی دؤولت دیلی کیمی ایستیفاده اوْلونور.</ref> رسمی دؤولت دیلیدیر.
آذربایجان تۆرکجه‌سیندهتۆرکجه‌سی [[آذربایجان]]، [[ایران]]، [[عراق]]، [[گورجوستان]]، [[روسیه]]، [[تورکیه]]، [[اوکراین]] اراضیسینده گئنیش ایشلنیب.
آذربایجان جومهوریتینده بۇ دیلین جوزئیجۆزئی فرقلنن ۴ دیالکتی واردیر:
# [[دوغو|دوْغو]] دیالکتی — [[قوبا]]، [[شاماخی]]، [[باکی]]، [[موغان]] و [[لنکران]] دیالکت‌لری
# [[باتی]] دیالکتی — [[قازاخ]]، [[قاراباغ]]، [[گنجه]] دیالکت‌لری
# [[قوزئی]] دیالکتی — [[شکی]] و [[زاقاتالا]]-[[قاخ]] دیالکت‌لری
# [[گونئی|گۆنئی]] دیالکتی — [[ناخچیوان]]، [[اوردوباد]]، [[ایروان]] دیالکت‌لری<ref>[http://www.turklib.ru/engine/includes/print.php?category=general_history-lingo-science&altname=azerbaijan_dile_tarixi آذربایجان دیلی تاریخی]</ref>
آذربایجان تۆرکجه‌سی گنئالوژی بؤلگویه اساساً [[تورک دیللری]]نه منسوبدور. باشقا دیل قروپ‌لارین‌دا اوْلدوغو کیمی، بۇ قروپا داخیل ائدیلن دیللر ده بیر-بیرینه لکسیک، مورفولوژی و سینتاکتیک جهت‌دن چوْخ یاخیندیر. دیالکتلر بیر-بیریندن فونئتیکفونِتیک خوصوصیتلرینه گؤره فرقلنیرلر. آذربایجان تۆرکجه‌سی [[تورک دیلی|تورکتۆرک]]، [[تورکمن تورکجه‌سی|تورکمنتۆرکمن]] و [[قاقاوز تورکجه‌سی|قاقاوزقاقاووز]] دیللری ایله یاناشی تورک دیللری قروپونون [[اوغوز دیللری|اوْغوز دیللری]] یاریم‌قروپونا داخیلدیر.
== قیسا تاریخی ==
آذربایجان تۆرکجهسینین و آذربایجان خالقی‌نین تشککولوتشکّۆلو ۳–۷-جی عصرلرده باش وئرمیش، ۷–۸-جی عصرلرده باشا چاتمیشدیر. بۇ زامان آذربایجاندا گئدن دینی موباریزهمۆباریزه آرتیق سوْنا یئتمیشدیر.<ref>"آذربایجان تاریخی"، ۱۹۹۴. ز.م. بونیادوو و Y.B.Yusifovun رئداکته‌سی ایله، س. ۲۳۵</ref> XI عصرده آذربایجان دیلی [[قافقاز]]دا و قونشوقوْنشو اؤلکه‌لرده گئنیش توسعه تاپیر. آذربایجان تۆرکجه‌سی تورکتۆرک دیللرینین اوغوزاوْغوز قروپونا داخیلدیر. یئرلی اهالی‌نین اساس دیلی اوْلان آذربایجان تۆرکجه‌سی ۱۱-جی عصرین اورتالاریندااوْرتالاریندا اوغوزاوْغوز طایفالاری دیلینین گوجلوگۆجلۆ تأثیری آلتیندا تام شکیلده فورمالاشمیشدیرفوْرمالاشمیشدیر. ۱۲-جی عصرده ادبی آذربایجان دیلی تشککولتشکّۆل تاپدی. شاعیرلر فارس و عرب دیللری ایله یاناشی بۇ دیلده ده اثرلر یازیردیلار.<ref>[http://www.elibrary.az/docs/asursirv.pdf شیروانشاهلار دؤولتی، سارا آشوربَی‌لی]</ref>
ن. جعفروف "آذربایجان تورکجهسینین میلی‌لشمه‌سی تاریخی" اثرین‌ده "XI-XII عصرلردن باشلایاراق
آذربایجاندا مئیدانا چیخان مؤحتشم تورکتۆرک دؤولتلرینده رسمی دیل کیمی عرب، فارس دیللری ایله یاناشی تورکجه‌دن‌دهتۆرکجه‌دن‌ده ایستیفاده اولوندوغونواوْلوندوغونو" گؤستریر.<ref>جعفروف ن.ق. آذربایجان تورکجهسینین میلّیلشمه‌سی تاریخی. В. ، ۱۹۹۵. سه. ۱۸۱</ref>
[[صفویلر دؤولتی]]نده آذربایجان تۆرکجه‌سی سارایدا و اوردودااوْردودا حاکمحاکیم دیل اوْلماقلا ایمپئرییانینایمپریانین ایلک رسمی دؤولت دیلی ایدی.<ref>او. افندیئو – صفویلر دؤولتی، باکی، ۲۰۰۷</ref><ref>آذربایجان تاریخی (یئددی جیلدده)، باکی، ۲۰۰۷، III جیلد</ref> روس عالیمی V.V.Bartold ۱۹۱۲-جی ایلده یازیردی: «... خاندانین تشکول ائتدیگی یئرده آذربایجان اهالیسی تورکجهتۆرکجه دانیشیردی و نتیجه‌ده تورکجهتۆرکجه صفویلر دؤولتینده سارای و اوردواوْردو دیلی اولاراقاوْلاراق قالدی.»<ref>مممدوو ا. شاه طهماسیبین آذربایجان تورکجه‌سینده بیر مکتوبو. آدو-نون "علمی خبرلر"ی (دیل و ادبیات سئرییاسی). ۱۹۶۴، ن۶. سه. ۷۳</ref>
عصرلر بویوبوْیو ایشغاللار نتیجه سیندهنتیجه‌سینده آذربایجان تۆرکجهسینین آدی دییشدیریلمیشدیر. آذربایجان تۆرکجه‌سی اوزوناۇزون مدتمۆدّت «تورکیتۆرکی»، «تورکتۆرک دیلی»، «آذربایجان تورکجه‌سیتۆرکجه‌سی»، بعضاً ایسه «تاتار دیلی»، «قافقاز تاتارلارینین دیلی» (خصوصاً روس دیلینده یازیلمیش اثرلرده) آدلاندیریلمیش‌دیر.<ref>[http://www.clb.az/files/mv/4.pdf "آذربایجان دیلی میلّی وارلیغیمیزین آیناسی‌دیر". "۲۱ فئورال – آنا دیلی گونو" نه حصر اولنموش مئتودیک وسایت. باکی – ۲۰۱۰]</ref>
[[۱۹۱۸]]-جی ایلده [[آذربایجان دئموکراتیکخالق جومهوریتی|آذربایجان دموکراتیک جومهوریتی]] یاراناندان آز سوْنرا آذربایجاندا کارگوزارلیغین تورک دیلینده آپاریلماسی ایله باغلی قرار قبول ائدیلیر. [[۱۹۲۱ (میلادی)|۱۹۲۱]]-جی ایلده [[نریمان نریمانوو]] [[داداش بونیادزاده]] ایله بیرگه [[آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتی|آذربایجان سسر]]-ده دؤولت دیلینین تورکتۆرک دیلی اولماسیاوْلماسی ایله باغلی دئکرئتدِکرِت ایمضالاییرلار. ۱۹۲۱-جی ایلده [[آذربایجان سووئتشوروی سوسیالیست جومهوریتی‌نینجومهوریتی|آذربایجان شوروی سوسیالیست جومهوریتی]]<nowiki/>نین ایلک کونستیتوسییاسیکونستیتوسیاسی قبول اوْلونور و اورایااوْرایا دؤولت دیلی حاقیندا ماده سالینمیر. [[۱۹۲۴ (میلادی)|۱۹۲۴]]-جوجۆ ایلده مرکزی ایجراییه کومیته‌سی‌نینکوْمیته‌سی‌نین آذربایجاندا دؤولت دیلینین تورکتۆرک دیلی اولماسیاوْلماسی ایله باغلی قراری قبول اوْلونور.
[[۱۹۳۶ (میلادی)|۱۹۳۶]]-جی ایلده آذربایجانین یئنی کونستیتوسییاکونستیتوسیا لاییحه‌سی حاضیرلانارکن اورادااوْرادا آذربایجانین دؤولت دیلی تورکتۆرک دیلی کیمی قئید ائدیلیر. آنجاق [[۱۹۳۷ (میلادی)|۱۹۳۷]]-جی ایلین آوریل آییندا قبول اوْلونوناوْلونان اساس قانوندا دؤولت دیلی حاقیندا هئچ بیر قایدا اؤز عکسینی تاپمیر. آنجاق کونستیتوسییاداکونستیتوسیادا خوصوصی ماده اولماسادا، [[۱۹۳۶ (میلادی)|۱۹۳۶]]-جی ایلدن سوْنرا بوتونبۆتون نورماتیونوْرماتیو سندلرده دؤولت دیلی آذربایجان دیلی قئید ائدیلیر.
[[۱۹۵۶ (میلادی)|۱۹۵۶]]-جی ایلده آذربایجانین [[۱۹۳۷ (میلادی)|۱۹۳۷]]-جی ایلده قبول اوْلونموش کونستیتوسییاسیناکونستیتوسیاسینا آشاغیداکی مضموندا ماده علاوه ائدیلیر: «آذربایجانین دؤولت دیلی آذربایجان دیلیدیر…»<ref>"آذربایجان" قزئتی، ۷ نووامبر، ۱۹۹۵</ref>
دؤولت دیلینه حصر ائدیلمیش بوتونبۆتۆن ایجلاس‌لاردا دئموکراتیکدموکراتیک شرایط یارادیلدیغین‌دان موختلیف فیکیرلر اؤزونواؤزۆنو گؤستریر:
* آذربایجان دیلیدیر؛
* تورکتۆرک دیلیدیر؛
* آذربایجان تورکتۆرک دیلیدیر؛
* آذری تۆرکجه‌سیدیر؛
* آذربایجان تۆرکجه‌سیدیر؛
* تورک دیللری عائله‌سینه داخیل اوْلان آذربایجان دیلیدیر.
پرزیدنت [[حیدر علیئو|حیدر علی‌یئو]]ین چیخیشیندان: «گلین تورک‌دیللیتۆرک‌دیللی خالقلارا باخاق. بلی، بیز تورک‌دیللیتۆرک‌دیللی خالقلاردان بیریییکبیری‌ییک و تورکتۆرک منشألی خالقیق. کؤکوموزکؤکۆمۆز بیردیر. [[اؤزبک تورکجه‌سی|اؤزبک دیلی]] وار، [[قازاخقازاق تورکجه‌سی|قازاخقازاق دیلی]] وار، [[قیرغیز تورکجه‌سی|قیرغیز دیلی]] وار، [[تاتار تورکجه‌سی|تاتار دیلی]] وار، [[باشقیرد دیلی]] وار، [[تورکمن تورکجه‌سی|تورکمنتۆرکمن دیلی]] وار، کومیک[[قوموق دیلی]] وار. دئمک، بۇ تورک‌دیللیتۆرک‌دیللی خالقلارین دا هر بیرینین دیلینین اؤز آدی وار. تورک‌دیللیتۆرک‌دیللی خالقلاردا [[تاتار تورکجه‌سی|تاتار دیلی]] ده وار، او بیری قروپ دیللر وار، اونلارین دا هر بیری بۇ قروپا داخیلدیر، آما هر بیرینین اؤز آدی وار… آخی نه تَهَر آذربایجان تورکجه‌سی؟تۆرکجه‌سی؟ میللتیمیز ندیر؟ آذربایجان تورکوتۆرکۆ. نه تهر بۇ میللتین ایکی آدی اولسون؟اوْلسون؟ بس نیه اؤزبک اؤزونه دئمیر کی، اؤزبکیستان تورکو،تۆرکۆ، تاتار نیه دئمیر کی، تاتاریستان تورکویَمتۆرکۆیَم»<ref>"آذربایجان" قزئتی، ۹ نویابر، ۱۹۹۵</ref>
یئنه همین ایجلاسدا دؤولت باشچی‌سی قئید ائدیر: "… طالعیمیز بئله گتیریب کی، مثلامثلاً بیزه تاتار دئییبلر. اما بیز تاتار دئییلیک آخی. نئچه ایللر بیزه تاتار دئییبلر. ائله حسن بَی زردابی ده اؤزونه تاتار دئییبدیر، او بیریسیلر ده اؤزلرینه تاتار دئییبلر. بۇ باکیدا، آذربایجاندا بیر بئله آذربایجانلی ضیالی اولدوغواوْلدوغو حالدا مکتبلر آچیلمیشدی – "روسسکو-تاتارسکایا ایشکولا"… من بونونلا ساده‌جه دئمک ایسته‌ایرمایسته‌ییرم کی، بیزیم طالعیمیز بئله اوْلوبدور. روسیاداروسیه‌ده بیزه تاتار دئییبلر. روسییانینروسیه‌نین بورادابۇرادا قوبئرناتورلاریقوبِرناتورلاری بیزه تاتار دئییبلر. اونداناوْندان سوْنرا ۱۹۱۸-جی ایلدن ۱۹۳۶-جی ایله قدر تورکتۆرک دئییلیب. ۶۰ ایلدیر بیز "آذربایجان دیلی"، "آذربایجانلی" دئییریک. ایندی بس نه ائدک؟ بونلارا جاواب اولمالیدیراوْلمالیدیر کی، بیر قرار قبول ائدک".
مسئله‌نین جیدیلیگینی نظره آلان دؤولت رهبری موتخصلرینموتخصیصلرین ایشتیراکی ایله گئنیش موذاکیره‌لرمۆذاکیره‌لر کئچیردی و همین موذاکیره‌لرمۆذاکیره‌لر مؤوجود پروبلئملرینپروبلملرین حلی اوچون کیفایت قدر محصولدار اوْلدو. همین موذاکیره‌لرمۆذاکیره‌لر گؤستردی کی، یالنیز میلی ایجتماعی تفکورتفکۆر دئییل، بیلاواسیطه موتخصلرموتخصیصلر ده آنا دیلینین قئید-شرطسیز «تورکتۆرک دیلی» آدلاندیریلماسینین علئیهینه‌دیرلر. بونا سبب ایسه:
* ایکی موستقیلمۆستقیل تورکتۆرک منشألی دیلین هر ایکیسی‌نین عینیعئینی بیر آدلا آدلاندیریلماسی اؤزونواؤزۆنۆ دوغرولتموردوْغرولتمور و تجروبه‌دهتجرۆبه‌ده اونلاریاوْنلاری آیری-آیری آدلارلا (آذربایجان تۆرکجه‌سی – تورکیهتۆرکیه تۆرکجه‌سی) آدلاندیرماق لازیم گلیر؛
* آذربایجان اراضیسینده یاشایان غئیری-تورکتۆرک منشألی موختلیفمۆختلیف خالقلار، ائتنوسلار ([[تالیشلار]]، [[تاتلار]]، [[کوردلر|کۆردلر]]، [[لزگی‌لر]] و س.) «آذربایجان دیلی» نین «تورکتۆرک دیلی» آدلاندیریلماسیندان هر هانسی حالدا ناراحات اولورلار،اوْلورلار، بیر سیرا قوه‌لرقووّه‌لر ایسه بوندان ایستیفاده ائدرکائده‌رک «خیردا میلتچیلیک» حیسلرینی قیزیشدیریرلار؛
* «آذربایجان دیلی» آدی آرتیق نئچه اوناوْن ایللردیر کی، اوغورلا ایشله‌نیر، کیفایت قدر بؤیوکبؤیۆک ایشلنمه تجروبه‌سینهتجرۆبه‌سینه مالیکدیر.<ref>[http://www.muallim.edu.az/arxiv/2008/n14/ardi1.html نظامی جعفروف. حیدر علیئو و آذربایجان دیلی]</ref>
=== آذربایجان تورکجه‌سی‌نینتۆرکجه‌سی‌نین ایکی دؤورودؤورۆ حاقیندا ===
آذربایجان تۆرکجهسینین ادبی دیلی اؤز ۸۰۰ ایله یاخین اینکیشافی مودتیندهمۆدتینده ایکی بؤیوکبؤیۆک دؤورودؤورۆ ایحاطه ائدیر. اسکی دؤور آدلاندیریلان بیرینجی دؤور ۱۳-جو عصردن ۱۸-جی عصره قدر اوْلان دؤورو،دؤورۆ، یئنی آدلاندیریلا بیلن ایکینجی دؤور ایسه ۱۸-جی عصردن یاشادیغیمیز گونلرهگۆنلره قدر اوْلان بیر دؤورودؤورۆ ایحاطه ائدیر.
اسکی آذربایجان دیلینده سؤز بیرلشمه‌لری‌نین قورولوشو داها چوْخ عرب و فارس دیللرینین سینتاکتیک مودئلیندهمودِلینده اوْلموشدور: فصلی-گولگۆل (گولگۆل فصلی)، ترکیتَرکی-طریقی-عشق (عشق طریقینین (یولونون) ترکیتَرکی)، داخیلی-اهلی-کمال (کمال اهلینه داخیل)… یعنی تعیین ائدن سؤز تعیین اوْلونان سؤزدن سوْنرا ایشلنمیشدیر. ایکینجی دؤور آذربایجان دیلینده تامامیله عکسینه‌دیر: تعیین ائدن سؤز تعیین اوْلونان سؤزدن موطلقمۆطلق و همیشه اول ایشلنیر.
[[File:Declaration of independence of Azerbaijan in Azerbaijani.jpg|thumb |left|220px|[[آذربایجان دئموکراتیکخالق جومهوریتی|آذربایجان دموکراتیک جومهوریتینین]]نین ایستیقلال بیاننامه‌سیبیان‌نامه‌سی (اسکی الیفبا ایله)]]
دیگر سینتاکتیک فرق کیمی، بیرینجی دؤورده بوداق جومله‌نینجۆمله‌نین باش جومله‌نینجۆمله‌نین ایچری‌سینده یئرلشدیگی تابعلی مورکبمۆرکب جومله‌لرجۆمله‌لر داها چوْخ ایشلندیگی حالدا (کیمی کیم، بی‌وفا دونیادادۆنیادا گؤردوم، بی‌وفا گؤردوم)، یئنی دؤورده بۇ تیپدن اوْلانلارین اوزینهعوضینه داها چوْخ فعلی صیفت ترکیبلری‌نین ایشلندیگینی گؤروروکگؤرۆرۆک.<ref>[http://www.elibrary.az/docs/remz/pdf/atr_dil.pdf آذربایجان جومهوریتی پرزیدنتینین ایشلر ایداره‌سینین پرزیدنت کیتابخاناسی]</ref>
هر ایکی دؤوروندؤورۆن ادبی دیلی اؤز نؤوبه‌سینده موختلیفمۆختلیف مرحله‌لری ایحاطه ائدیر.
بیرینجی دؤور آذربایجان تۆرکجه‌سی اؤز اینکیشافیندا ایکی مرحله‌دن کئچمیشدیر:
# ادبی دیلین تشکولتشکۆل مرحله‌سی (۱۳–۱۴-جوجۆ عصرلر)،
# کلاسیک شعر دیلی مرحله‌سی (۱۵–۱۷-جی عصرلر).
ایکینجی دؤور آذربایجان تۆرکجه‌سی ایسه اوچاۆچ مرحله‌نی ایحاطه ائدیر:
# ادبی دیلین خلقیلشمه‌سی مرحله‌سی (۱۸-جی عصر)،
# میلی دیلین یارانماسی و اینکیشافی مرحله‌سی (۱۹–۲۰-جی عصرین اولی)،
# موعاصیرمۆعاصیر مرحله (۲۰-جی عصرین ۱-جی روبعوندنرۆبعۆندن سوْنرا).
== فونِتیک خوصوصیتلری ==
== فونئتیک خصوصیتلری ==
فونئتیکفونتیک خصوصیتینهخوصوصیتینه گؤره «ااَ-ه (ə)» فونئمینینفونِمینین بوتونبۆتۆن یئرلرده ایشلنمه تئزلیگی ایله فرقلنیر.
تورکتۆرک دیللریندن بیری کیمی مۆعاصیر آذربایجان دیلی اؤزوملواؤزۆملۆ خصوصیتلریخوصوصیتلری ایله فرقلنن فونئتیکفونتیک و قراماتیک قورولوشو اوْلان بیر دیل‌دیر. اؤز فونئتیکفونتیک قانونااویغونلوقلارینا گؤره، بۇ دیلده املگلمهعمله‌گلمه یئرینه گؤره فرقلنن ساییتلر،صائیتلر، یعنی اؤن سیرا (ای(i)، اواۆ(ü)، ائ،ائ(e)، ا،ا(ə)، اؤ(ö)) و آرخا سیرا (ای(ı)، اواۇ(u)، آ،آ(a)، اواوْ(o)) سایت‌لرصائیت‌لر عینی بیر سؤز و یا سؤزفورماسؤزفوْرما داخیلین‌ده ایشلنه بیلمز ("ایشیق"، "ایلدیریم" کیمی "ای" سایتیصائیتی ایله باشلایان بیر نئچه سؤز استثنادیر): عینی زامان‌دا بۇ دیلده دیل‌اورتاسیدیل‌اوْرتاسی صامیت‌لرین (گ، ک) آرخاسیرا، دیلارخاسیدیل‌آرخاسی ساییتلرینصائیتلرین (ک، ق، غ، خ) اؤن سیرااؤن‌سیرا ساییتلرلهصائیتلرله بیر هئجاداهجادا ایشلنمه‌سی ده مۆمکون‌سوزدورایمکان‌سیزدیر.
آذربایجان دیلینین فونئمفونِم ترکیبین‌ده ۱۵ ساییتصائیت و ۲۵ صامیت واردیر. بۇ ۴۰ فونئمفونم آذربایجان الیفباسین‌دا ۳۲ حرفله ایشاره ائدیلیر.
آذربایجان دیلینین فونئمفونم ترکیبین‌ده ۹ قیسا (ای، او،اۆ، ائ، اؤ، ا،اَ، آ، او،اۇ، او،اوْ، ای)، ۶ اوزوناۇزون (ی:، ائ:، اؤ:، ااَ:، آ:، اواۇ:) سایتصائیت وار. اوزوناۇزون سایت‌لرصائیت‌لر بۇ دیل اوچوناۆچۆن سجیوی دئییل، اونلار دئمک اولار کی، یالنیز آلینما سؤزلرده چوْخ آز حال‌لاردا ایشلنیر.
فونئتیکفونتیک وورغو،وۇرغو، بیر قایدا اولاراق،اوْلاراق، سونونجوسوْنونجو هئجایاهجایا دوشوردۆشۆر. فونئماتیکفونماتیک وورغونونوۇرغونون یئری سؤزون معناسین‌دان آسیلی اولاراقاوْلاراق دییشمیر: آلما' – 'آلما.
آذربایجان دیلینده سؤز اولین‌ده ایشلنمینایشلنمه‌ین ۲ فونئمفونم وار: ای(ı) سایتیصائیتی و غ سامیتیصامیتی.
== سینتاکتیک خصوصیتلریخوصوصیتلری ==
[[File:Ana Dili.JPG|thumb |left|220px|آنا دیلی عابده‌سیعابیده‌سی ([[ناخچیوان (شهر)|ناخچیوان]])]]
آذربایجان دیلینین مورفولوژیموْرفولوژی قورولوشونا اساس ([[ایسم]]، [[صیفت (نیطق حیصه‌سی)|صیفت]]، [[سای]]، [[اوزلیک|اوزللیک]]، [[ظرف (نیطق حیصه‌سی)|ظرف]]، [[فعل]]) و کؤمک‌چی ([[قوشما|قوْشما]]، [[باغلاییجی]]، [[ادات]]، [[مودال سؤزلر]]، [[نیدا]]) [[نیطق حیسه‌لری]] داخیلدیر.
ایسیم‌لرین کمیت، منسوبیت، حال، خبرلیک کاتئقوریالاریکاتِقوریالاری وار. بۇ کاتئقورییالارکاتقورییالار ایسیملشن دیگر [[نیطق حیسه‌لری]]نه ده عاییددیر.
آذربایجان دیلینده ایسمین ۶ حالی (آدلیق، ییه‌لیک، یؤنلوک، تأثیرلیک، یئرلیک، چیخیش‌لیق)، فعلین ۵ (شوهودی کئچمیش، نقلی کئچمیش، ایندیکی، قطعی گله‌جک، غئیری-قطعی گله‌جک) زامانی وار. فعلین شکیل کاتئقورییاسیکاتقورییاسی ۶ فورمانیفوْرمانی (امر، آرزو، شرط، واجیب، لازیم، خبر) احاطه ائدیر.
فعللر مفعول، فاعل،فاعیل، حرکتین موناسیبتینهمۆناسیبتینه گؤره موختلیفمۆختلیف ۵ قراماتیک نؤوعده (معلوم، مجهول، قاییدیش، قارشیلیق‌لی-مشترک،مۆشترک، ایجبار) ایشلنه بیلیر.
آذربایجان دیلینین سینتاکتیک قانونونا گؤره، بیر قایدا اولاراق،اوْلاراق، موبتدامۆبتدا جومله‌نینجۆمله‌نین اولین‌ده،اوّلین‌ده، خبر جملهجۆمله عضووعۆضوۆ سوندا،سوْندا، تعیین ائتدیگی سؤزدن قاباق‌دا گلیر.
آذربایجان دیلینده سؤزیارادیجیلیغین‌دا اساساً مورفولوژیموْرفولوژی (دمیرچی، اوزوم‌چو،اۆزوم‌چۆ، تبلیغات‌چی؛ دمیرچی‌لیک، اوزومچولوک،اۆزۆمچۆلۆک، تبلیغات‌چی‌لیق؛ دولچا،دوْلچا، قازانچا، اوتلوق،اوْتلوق، مئشه‌لیک؛ قالدیریجی، ائندیریجی؛ سئوینج، گولونج؛گۆلۆنج؛ یاواشجا، ایندیجه و س.) و سینتاکتیک (اوت‌بیچن،اوْت‌بیچن، واختاموزد، بویون‌باغی،بوْیون‌باغی، گون‌دوغان،گۆن‌دوْغان، ساری‌کؤینک، الی‌دولو،الی‌دوْلو، آدلی-سانلی، قیرخایاق،قیرخ‌آیاق، بئشاچیلان و س) اصول‌لاردان ایستیفاده ائدیلیر.
== الیفباسی ==
[[File:South Azeri Turks (in Iran) uses the Arabic script.jpg|thumb |left|200px|آذربایجان تورکجه‌سی – [[عرب الیفباسی]] ایله یازیلمیش شعر کیتابی ([[میرزه محمد تاغی قومری]] [[۱۸۱۹]]-[[۱۸۹۱]])]]
تورکتۆرک یازی تاریخی [[اویغورلار]]ین الیفباسییلا باشلاسا دا، تۆرکجه‌نین یازیلماسینا [[عرب الیفباسی]]نین بیر واریانتی ایله باشلانیب. [[سلجوقلار|سلجوق]] و [[عثمانلیلار|عثمانلی ایمپیراتورلوغو|عوثمانلی تورکلری]] ۱۰-جو عصردن باشلایاراق عرب قرافیکالی الیفبانی اساس توتموش و بۇ الیفبا ایله چوخلوچوْخلو دیرلی اثرلر یاراتمیش‌لار. عرب الیفباسی تورک دیللری اوچوناۆچۆن موکملمۆکمل الیفبا اولماسااوْلماسا دا، تخمیناً ۲۰-جی عصرین اوللرینهاوّللرینه قدر بۇ الیفبادان آذربایجاندا گئنیش ایستیفاده اوْلونوب و بۇ الیفبایلا آذربایجان تاریخینین، ادبیاتینین قیمتلی اثرلری قلمه آلینیب.
[[آذربایجان خالق جومهوریتی]] اعلان اوْلوندوقدان سوْنرا [[۱۹۱۹ (میلادی)|۱۹۱۹]]-جو ایلده [[خوداداد بی ملیک‌آسلانوف]]ون رهبرلیگی ایله [[لاتین الیفباسی]]نا کئچمک اوچوناۆچۆن کومیسیا یارائدیلیر. کومیسیانین حاضیرلادیغی تدبیرلر پلانینیمجلیسپلانینی مجلیس تصدیق ائدیر. [[آذربایجان خالق جومهوریتی]] سوقوط ائتدیگیندن بۇ مسئله‌نی حیاتا کئچیرمک مۆمکون اولموراوْلمور.
[[۱۹۲۹ (میلادی)|۱۹۲۹]]-جو ایله کیمی عرب قرافیکالی الیفبادان ایستیفاده اوْلونسا دا آذربایجان جومهوریتی اراضیسینده [[۱۹۲۹ (میلادی)|۱۹۲۹]]-[[۱۹۳۹ (میلادی)|۱۹۳۹]]-جو ایللرده لاتین قرافیکالی الیفبادان، [[۱۹۳۹ (میلادی)|۱۹۳۹]]-[[۱۹۹۱ (میلادی)|۱۹۹۱]]-جی ایللرده ایسه کیریل الیفباسین‌دان ایستیفاده اوْلونوب. [[۱۹۹۱ (میلادی)|۱۹۹۱]]-جی ایلدن باشلایاراق تدریجاً یئنی‌دن لاتین الیفباسینا کئچیلیب. [[جنوبی آذربایجان]]دا یاشایان آذربایجان تورکلریتۆرکلری ایسه عرب الیفباسین‌دان ایستیفاده ائدیرلر.
[[آذربایجان جومهوریتی]]نین [[دؤولت دیلی]] اوْلان توکجه‌نینتۆرکجه‌نین الیفباسی [[لاتین قرافیکالی آذربایجان الیفباسی]]دیر.<ref>آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا دؤولت دیلی حاقیندا آذربایجان جومهوریتینین قانونو [http://economy.gov.az/~economy/index.php?option=com_content&view=article&id=1600 دؤولت دیلینین الیفباسی. ماده ۱۴]</ref>
=== تورکجه‌ده الیفبا دییشیک‌لری و قارشیلیقلاری ===
|''' ـد د''' || D d || Д д || '''D d'''
|-
|'''ائ ـئـ ـئ ئ'''
| ا || E e || Е е || '''E e''' ▼'''اِ ِ''' (کسره)
▲| ا || E e || Е е || '''E e'''
|-
|'''عـ ـع‍ـ ـع ع'''
|''' ع''' ,(کسره)|| Ə ə || Ә ә || '''Ə ə''' ▼'''اَ <u>َ</u>''' (فتحه)
'''ـه ه'''
▲|''' ع''' ,(کسره)|| Ə ə || Ә ә || '''Ə ə'''
|-
| '''فـ ـفـ ـف ف''' || F f || Ф ф || '''F f'''
| '''غـ ـغـ ـغ غ''' || |Ƣ ƣ || Ғ ғ || '''Ğ ğ'''
|-
| '''حـ ـحـ ـح ح''',
'''هـ ـهـ ـه ه''' |
| H h || Һ һ || '''H h'''
|-
| '''خـ ـخـ ـخ خ''' || X x || Х х || '''X x'''
|-
| style="background-color:pink;" |'''اؽ |ـؽ‍‍ـ ـؽ ؽ'''
| Ь ь || Ы ы || '''I ı'''
|-
| '''ای ـیـ ـی ی''' || I i || И и || '''İ i'''
|-
| '''ـژ ژ''' || Ƶ ƶ || Ж ж || '''J j'''
|''' نـ ـنـ ـن ن''' || N n || Н н || '''N n'''
|-
|'''اوْ ـوـوْ ووْ''' || O o || О о || '''O o'''
|-
| style="background-color:pink;" |'''اؤ |ـؤ ؤ'''
| Ɵ ɵ || Ө ө || '''Ö ö'''
|-
|''' پـ ـپـ ـپ پ''' || P p || П п || '''P p'''
|'''ـر ر''' || R r || Р р || '''R r'''
|-
| '''ثـ ـثـ ـث ث''',
'''سـ ـسـ ـس س''',
'''صـ ـصـ ـص ص''' |
| S s || С с || '''S s'''
|-
| '''شـ ـشـ ـش ش''' || Ş ş || Ш ш || '''Ş ş'''
|-
| '''تـ ـتـ ـت ت''',
'''طـ ـط ـط ط''' |
| T t || Т т || '''T t'''
|-
| '''واۇ ـۇ ۇ''' || U u || У у || '''U u'''
|-
| '''واۆ ـۆ ۆ''' || Y y || Ү ү || '''Ü ü'''
|-
| '''ـو و''' || V v || В в || '''V v'''
|-
| '''یـ ـیـ ـی ی''' || J j || Ј ј || '''Y y'''
|-
| '''ـذ ذ''',
'''ـز ز''',
'''ضـ ـضـ ـض ض''',
'''ظـ ـظـ ـظ ظ''' |
| Z z || З з || '''Z z'''
|-
|}
<div style="clear:both">
== عرب کؤکلوکؤکلۆ تورکتۆرک الیفباسی ==
[[جنوبی آذربایجان]]دا ایشلنن عرب الیفباسی [[فارس دیلی|فارس دیلین‌دن]] و [[عثمانلی تورکجه‌سی|عوثمانلی تورکجه‌سی]]ندن تأثیرلنیب. بۇ الیفبا عرب دیلینه اویغون اولسادا،اوْلسادا، تورکتۆرک دیل عائله‌سینهعاییله‌سینه منسوب اوْلان آذربایجان دیلینه سسلرین چوخ‌لوغوناچوْخ‌لوغونا گؤره اساس فورمادافوْرمادا ال‌وئریش‌لی دئییل. بۇ الیفبانین برپاسی اوغرون‌دا مۆعاصیر عصریمیزده بیر نئچه آدیمآددیم آتیلسادا بۇ چالیشمالار خالق ایچین‌ده یاییلماییب‌دیر. [[جنوبی آذربایجان]]دا اهالی فارس دیلینده تحصیل آلماغا مجبور اوْلدوقلاری اوچوناۆچوۆن عرب و فارس سؤزلریله اوریژینال دیکته ایله تانیشدیرلار.
حاضرداحاضیردا ایران‌دا تۆرکجه اوچوناۆچۆن ایشلدیلن عرب الیفباسی ایله باغلی وضعیت چوْخ قاریشیق‌دیر. گونئی آذربایجان ضیالی‌لارینین لاتین الیفباسینین داها موناسیبمۆناسیب اوْلدوغونو قبول ائتمه‌لرینه باخمایاراق بۇ الیفبانین تطبیقینه دؤولت طرفیندن قاداغا و محدودیتلر قویولوبقوْیولوب. ایران‌دا آذربایجان تۆرکجه‌سینده کیتاب و قزئت‌لرقزِت‌لر یالنیز عرب الیفباسی ایله ایشیق اوزواۆزۆ گؤرورگؤرۆر.
عرب الیفباسی‌نی برپا ائتمه تشبوس‌لرینینتشبّۆس‌لرینین بیری [[تورک دیل اورتوقرافیا سئمیناری|تۆرک دیل اوْرتوقرافیا سمیناری]] طرفیندن حیاتا کئچیریلیب. بۇ سئمینارسمینار دوکتوردوْکتور [[جاواد هئیت|جاواد هئیت]]ین باشچیلیغییلا [[۲۰۰۱]]-جی ایلین اوکتوبرون‌دااوْکتوبرون‌دا [[تهران]]دا کئچیریلمیش‌دیر. عرب الیفباسین‌دا یازیلان آذربایجان تۆرکجهسینین ایملاسین‌دا (یازیلماسین‌دا) بیرلیک یاراتماق سئمینارینسمینارین باش هدفی سئچیلمیش‌دیر. [[تورک دیلی یازی قوراللاری|تۆرک دیلی یازی قوراللاری]] آدلی قرارلار سئمینارینسمینارین سونون‌داسوْنون‌دا قبول اوْلونموش‌دور.
عرب الیفباسین‌دا بعضی حرفلرین فورماسیفوْرماسی کلمه آراسیندا هارادا گلمه‌سین‌دن آسیلی‌دیر. بۇ حرف‌لر کلمه باشین‌دا، سونون‌داسوْنون‌دا و اورتاسین‌دااوْرتاسین‌دا دییشیر.
آشاغیداکی جدول، عرب الیفباسی ترتیبی ایله دوزولوبدۆزۆلۆب و لاتین الیفباسین‌دا یاخین اوْلان قارشیلیقلاری گؤستریر.
{|border=1 cellpadding=2 cellspacing=1
! تکجه
! باش‌دا
! اوْرتادا
! اورتادا
! سوْندا
! سوندا
! آدی
! لاتین
|- align="center"
| <font size="5">ب</font>
| <font size="5">ب</font> || <font size="5">بـ</font> || <font size="5">بـب</font>
| بِ
| b
|- align="center"
| <font size="5">پ</font>
| <font size="5">پ</font> || <font size="5">پـ</font> || <font size="5">پـپ</font>
| پِ
| p
|- align="center"
| <font size="5">ت</font>
| <font size="5">ت</font> || <font size="5">تـ</font> || <font size="5">تـت</font>
| تِ
| t
|- align="center"
| <font size="5">ث</font>
| <font size="5">ث</font> || <font size="5">ثـ</font> || <font size="5">ثـث</font>
| ثِ
| s
|- align="center"
| <font size="5">ج</font>
| <font size="5">ج</font> || <font size="5">جـ</font> || <font size="5">جـج</font>
| جیم
| j
|- align="center"
| <font size="5">ح</font>
| <font size="5">ح</font> || <font size="5">حـ</font> || <font size="5">حـح</font>
| حِ
| h
|- align="center"
| <font size="5">خ</font>
| <font size="5">خ</font> || <font size="5">خـ</font> || <font size="5">خـخ</font>
| خِ
| x
|- align="center"
| <font size="5">د</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">دــد</font>
| دال
| d
|- align="center"
| <font size="5">ذ</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">ذــذ</font>
| ذال
| z
|- align="center"
| <font size="5">ر</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">رــر</font>
| رِ
| r
|- align="center"
| <font size="5">ز</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">زــز</font>
| زِ
| z
|- align="center"
| <font size="5">و</font>
| colspan="2" | — || <font size="5">وــو</font>
| واو
| v / o
|- align="center"
| <font size="5">ه</font>
| <font size="5">ه‌هـ</font> || <font size="5">هـهـ</font> || <font size="5">هـه</font>
| هِ
| h , ə
|- align="center"
| <font size="5">ی</font>
| <font size="5">ییـ</font> || <font size="5">یــیـ</font> || <font size="5">یـی</font>
| یِ
| y , i
|- align="center"
| ئ
| <font size="5">-</font>
| <font size="5">ئـ</font> || <font size="5">ـئـ</font> || <font size="5">-</font>ـئ
| همزه
| ı , e
</font>
== لاتین کؤکلوکؤکلۆ تورکتۆرک الیفباسی ==
{|border=1 cellpadding=2 cellspacing=1
{| class="wikitable"
* [[ایران کاریکاتورا قالماقالی]]
== ائشیک باغلانتیلار ==
== خاریجی کئچیدلر ==
* [http://olaylar.az/engine/print.php?newsid=1190299674&news_page=1 آذربایجان تورکلری یئنه ده آنا دیلینده تحصیل آلا بیلمه‌یه‌جک]
* [http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_Language/_language_a.html آذربایجان دیلی]
| 