ماد: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

[[هئرودوت]] قئید ائدیر کی، میدیانین آدی قدیم یونان افسانه‌سی اوْلان یاسون و آرقوناوت‌لار حاققینداحاقّیندا افسانه‌ده کولخیدا حؤکمداری ائئتین جادوگر قیزی مئدئیانین آدین‌دان گؤتورولموش‌دور. هیند-آوروپا دیل‌لری‌نین هئچ بیری واسیطه‌سی‌له میدیا سؤزونون معناسینی معیین‌لش‌دیرمک، ائتیمولوگیاسینی آچماق مۆمکون اولمامیش‌دیر.<ref>Diakonoff, I. M. "Media" in The Cambridge History of Iran, Vol. 2, Edited by Ilya Gershevitch, 36-148, Cambridge, England, Cambridge University Press, 1985, ISBN 0-521-20091-1, 9780521200912, p. 57</ref> بونون‌لا بئله، هئرودوتون آدینی چکدیگی آلتی میدیا طایفاسی‌نین آدی‌نین ایران دیل‌لری واسیطه‌سی‌له شرح اولونماسینا جهدلر ائدیلمیش، لاکین یئنه ده هئچ بیر اوغورلو نتیجه الده ائدیلممیش‌دیر.

ق. قئیبوللایئو مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لر حاققینداحاقّیندا یازیر: "ایلک واخت‌لاردا اساساً کیزیلبوندا (گونئی آذربایجان اراضی‌سینده ایندیکی قیزیل-اوزن) چایی‌نین حوزه‌لرینده یاشامیش مادای طایفاسی آسسوریا ایله بیر نئچه عصر قان‌لی توققوشمالاردان سونرا، ائ.ا. 673-جو ایلده اؤز دؤولتینی یاراتمیش‌دیر".

بو فیکری سؤیله‌یه‌ن تدقیقات‌چی‌لار X عصر عرب مؤللیفی یعقوبی‌نین آذربایجاندا یاشاماسی حاققینداحاقّیندا معلوماتا اساس‌لانیرلار: "آذربایجانین شهر و ماحال‌لاری‌نین اهالی‌سی عجم آذری‌لری ایله بابکین اولدوغو ال – بذ شهری‌نین صاحیب‌لری قدیم جاویدانی‌لرین قاریشیغی‌دیر. ق. قئیبوللایئو قئید ائدیر کی، بو معلومات‌دا آتروپاتئن‌لی‌لرین هامی‌سی‌نین آذری دیلینده دانیشماسی گؤستریلمیر. ثبوت اولونموش‌دور کی، آذری دیلینه عاید ماتئریال‌لار گونئی آذربایجانین قوزئی–دوغو کونجونه – اردبیل ماحالینا عاییددیر

تاریخ علم‌لری نامیزه‌دی X. خلیلی ایسه یازیر: "بوتون منبع و تدقیقات‌لار مادای‌لارین مادی و معنوی مدنیت‌لری‌نین بوتون چالارلاری ایله فارس‌لاردان فرقلنمه‌سی و مدنی جهت‌دن اون‌لاردان اوستون اولماسی، گلمه فارس‌لارین مادای‌لاردان مدنیت اخذ ائتمه‌سی حاققینداحاقّیندا معلومات وئریر. مادای‌لارین مدنی اوستون‌لوگونون نتیجه‌سی ایدی کی، اهمنی سولاله‌سی‌نین سوقوطو ایله فارس‌لار موستملکه آلتینا دوشدوگو حالدا، مادای‌لار موستقیل‌لییه نایل اولوب اؤز دؤولتینی قورور و آزاد اینکیشاف یولو کئچیریرلر. ائتنو–مدنی اینکیشاف پروسسینده اؤلکه‌نین و ائتنوسون آدیندا ده‌ییشیک‌لیک یارانیر. میدیا آدین‌دان آتروپاتئنا آدینا کئچیلیر.

هالیس دؤیوشون‌دن قیسا مۆدت سوْنرا میدیانین ان قودرت‌لی حؤکمداری کیاکسار وفات ائتدی. کیاکسارین وفاتین‌دان سوْنرا حاکیمییته اونون اوغلو آستیاق (ائ.ا. 585-550) گلیر. آستیاقین اوزون‌مۆدت ‌لی حاکیمیتی اونون حاققینداحاقّیندا موختلیف ریوایت و افسانه‌لرین یارانماسینا سبب اولدو. حاکیمیتی‌نین ایلک دؤورلرینده اؤلکه‌نین ترققی‌سینه، اقتصادی و سوسیال وضعیتین گوجلندیریلمه‌سینه بؤیوک دیققت آییران آستیاقین حاکیمیت دؤورونو میدیا مدنیتی‌نین موختلیف ساحه‌لری‌نین اینکیشافی دؤورو کیمی ده خاراکتئریزه ائتمک مۆمکون‌دور.

[[File:Nabonidus chronicle.jpg|left|thumb|200px|میدیا حاققینداحاقّیندا دیگر قایناقلاردا اولمایان معلوماتلاری دؤوروموزه چاتدیرمیش نابوْنیدین سالنامه‌سی]]

اؤن ایل کئچدیک‌دن سوْنرا، کیرین ساغ اولماسینی اؤیرنن آستیاق بون‌دان قضب‌لنرک هارپاقی جزالاندیریر. او، اونون یئگانه اوغلونو کس‌دیره‌رک، سارای‌دا تشکیل اولونموش ضیافت‌ده ایچینده اوشاغین آتاسی هارپاقین دا اولدوغو سارای آدام‌لارینا یئدیردیر. هارپاق ضیافت زامانی بونو اؤیرندیک‌دن سوْنرا، هئچ بیر رئاکسیا وئرمه‌یه‌رک ساکیت‌جه اوغلونون قالیق‌لارینی ماسالاردان توپلایاراق مجلیس‌دن چیخیر و قالیق‌لاری دفن ائدیر. آستیاق داها سوْنرا، ماق‌لارلا کیرین طالئعینی نئجه حلل ائتمک حاققینداحاقّیندا مصلحت‌لشمه‌یه باشلادی. اون‌لار، داغ‌دا یولداش‌لاری ایله اویون اوینایارکن تاپیلان اوشاغین کهانتی گئرچکلش‌دیره‌رک اونون حاکیمیتینی الیندن آلا بیله‌جه‌یینی، اونا گؤره ده سارای‌دان اوزاق‌دا ساخلانماسی گرکدیگینی سؤیله‌دی‌لر. اون‌لارین مصلحتی ایله، آستیاق اوشاغی والیدئیین‌لری I کامبیز و ماندانانین یانی‌نا، آنشانا (خاراب‌لیق‌لاری شیراز یاخینلیغیندا یئرلشن قدیم شهر) گؤندردی.

آرتیق ائ.ا. I مینیللیگین ایلک یوزیل‌لیک‌لرینده گونئی آذربایجان‌دا و ایران کوردوستانیندا قرارلاشمیش مادالی‌لارین دینی گؤروش‌لری حاققین‌داکیحاقّین‌داکی معیین تصووورو بیزه اونوماستیک ماتئریال وئریر؛ بو، ایلک نؤوبه‌ده، آشور متن‌لرینده خاطیرلانمیش حؤکمدارلارین، تانری‌لارین آدلاری‌دیر. داها سوْنرا ائرکن مادا اراضی‌سینده آپاریلمیش آرخئولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده آشکارا چیخاریلمیش معبدلردیر.

بو زونانین ائ.ا. IX-VIII عصرلره عایید اوْلان اونوماستیکاسیندا ایسپئسیفیک مازدایستیک آنلاییش‌لار مؤوجوددور. بۇ جهت ائرکن مادا ویلایت‌لرینده و اونا باتی‌دان بیتیشیک اوْلان ویلایت‌لرده مازدایزم و یاخود بیر سیرا مازدایستیک تعلیم‌لری‌نین یاییلماسی حاققینداحاقّیندا عالیم‌لره فیکیر سؤیلمه‌یه ایمکان وئریر.

ائ.ا. IX – VIII عصرلرده میدیا طایفالاری آهورا ("حؤکمدار"، "روح") مازدانین ("چوخ عقل‌لی"، "یادداش‌لی") – خئییرخواه، خیلاص‌کار عقیده‌سینه پرستیش ائدیر و اون‌لارین دینی پولیتئیزمه، طایفا تانری‌لارینا (دئوالارا) اساسلانیردی. آیری-آیری طایفالار ایلاهی، خئییرخاه روح‌لارا پرستیش ائدیردی‌لر. میدیا طایفالارینین ایلان توتئمینه پرستیش ائتمه‌سی، مادای‌لارین "ایلان‌دان دوغولموش حساب ائدیلمه‌سی ده بو دؤورون محصولو ایدی. لاکین دینی تصووورلرین ایکینجی دؤورونده آرتیق مونوتئیست زردوشت طرفداری اولموش مادای‌لار ایلان و باشقا توتئم‌لره اولان کئچمیش اعتیقادین قاتی دوشمن‌لرینه چئوریلدی‌لر. بو دؤورده میدیا قبیله‌لری آراسیندا دینی میفولوژی روایت‌لر پوئتیک شکیل‌ده گئنیش صورت‌ده یاییلمیشدی. اون‌لاردان بیری گونش تانری‌سی (میترا – مئهر) حاققینداحاقّیندا اولان ماهنی‌دیر. زردوشتون اؤز دینی پوئزیاسینا داخیل ائتدیگی بو ماهنیدا مئهر صولح‌پرور اؤلکه‌لرین عاییله اوجاق‌لاری‌نین مودافیعه‌چی‌سی، اؤلکه‌لره و عائله‌لره بدبخت‌لیک گتیرن‌لرین دوشمنی کیمی تصویر ائدیلیر. خئییر، برکت، آرتیم و سو ایلاهه‌سی آناهیت و ایبتیدای ایجماع قورولوشونون یادیگاری اولان چوخ‌لو توتئمیستیک قبیله تانری‌لارینا پرستیش ده بو دؤوره عاییددیر.

گونئی آذربایجان اهالی‌سی‌نین مدنییت‌ی و دینی گؤروش‌لری بیر چوخ قونشو خالق‌لارین مدنییت‌ی ایله قارشی‌لیق‌لی علاقه‌ده اینکیشاف ائدیردی. ایران‌دیل‌لی طایفالار بۇ اراضی‌یه گلیش‌لری زامانی سؤزسوز کی، اؤز مدنییت‌لرینی ده گتیرمیش‏دی‌لر. لاکین اون‌لار مدنی اینکیشاف جهت‌دن یئرلی تورک طایفالار – مادای‌لار و دیگرلرین‌دن آشاغی اولدوق‌لارین‌دان او قدر ده بؤیوک تأثیر گؤستره بیلمه‌میش، عکسینه اؤزلری مادای‌لاردان بیر چوخ مدنی کئیفیت‌لری منیمسمیش‏دی‌لر. اون‌لار آبوریگئن‌لردن بیر چوخ جهت‌لری، خصوصیله ائرکن مادا گئییمینی اخز ائتدی‌لر. بیزه آ‏‏سسور رئلیئف‌لرین‌دن معلوم اوْلان همین گئییم لولوبی‌لرین گئییمی اساساًدا یارانمیش‌دی. مادا پارچالاری حاققینداحاقّیندا دا بون‌لاری دئمک لازیم‌دیر. دوزدور، سوْنرالار مادالی‌لاردا با‏شقا گئییم میدانا گلدی؛ مادای‌لار سوْنرالار پئرسئپول رئلیئف‌لرینده همین گئییم‌له عکس اولونمو‏ش‌لار. گؤرونور، اسکی گئییم یالنیز آذربایجانین خزرساحیلی اراضی‌لرینده یا‏شایان کاسپی‌لرده قالمیشدی. مادا پارچالاری و گئییمی بوتون قدیم دونیا میقیاسیندا مشهورلاشمیش‌دی. آریستوفانین "قورباغالار" اثرینده دئییلیر کی، مادا پارچالاریندا آت-خوروز، کئچی-مارال و با‏قا فانتاستیک حئیوان‌لار تصویر ائدیلیردی. مادا خلامیدالاری (بورونجک‌لری) بوتون یاخین دوغودا گئنیش‏ یاییلمیشدی.

مادای‌لارین مادی مدنیتی حاققینداحاقّیندا مادا قالالارینین عکس اولوندوغو آسسور تصویرلری، مادا باشکندی ائکباتان زوناسیندا، بابا-جانتپه‌ده و نو‏شی-جانتپه‌ده آرخئولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده الده اولونمو‏ش دلیل‌لر اساسیندا موحاکیمه یوروتمک مۆمکون اولمو‏ش‌دور.

میدیانین باشکندی ائکباتان (همدان) شهرین‌دن تاپیلمیش ائ.ا. V عصره عایید اوْلان قیزیل جام میدیا اوستالاری‌نین صنعت‌کارلیغی حاققینداحاقّیندا یاخشی تصووور اویادیر. قیزیل جامین کونوسواری گؤوده‌سینده ایشیق و کؤلگه لکه‌لرینی چوخالتماق و جامین دئکوراتیولیگینی آرتیرماق مقصدی ایله میدیالی اوستا اونون ساحه‌سینی کیچیک زولاق‌لارا پارچالامیش‌دیر. زولاق‌لارین هامی‌سیندا ریتمیک صورت‌ده تصویر ائدیلن آی‌پارا، اووال تراپئس شکیل‌لی چیخینتی‌لار جامین پلاستیک گؤزل‌لیگینی خئیلی آرتیرمیش‌دیر. تهران اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان بۇ قیزیل جامین بوغازیندا اهمنی شاهی کسئرکسین (ائ.ا. 485 – 465) آدی ایله باغ‌لی اوْلان یازی‌لار واردیر. بۇ یازی‌لار پارس، ایلام و بابیل دیل‌لرینده‌دیر.

دوکانی داوود سردابه‌سی‌نین گیریش حیصصه‌سینده قاباریق ماق (موغ-مغ) فیقورو چاپیلمیش‌دیر. ماقین فیقورو قارشی‌سین‌داکی ساحه‌ده ایسه تصویر یوخ‌دور. بۇ حیصصه یا یاریمچیق، یا دا ایشلنمه‌میش قالمیش، و یا سوْنرا کیمینسه طرفیندن سیلینمیش‌دیر. بۇ تصویرده ماق، اه‌ینینده اوزون کؤینک، باشیندا باش‌لیق، اوزونده سارغی، الینده بارئسما توتدوغو، ال‌لرینی ایره‌لییه اوزادیب دوعا اوخودوغو وضعیت‌ده یارادیلمیش‌دیر. ماق‌لارین بئله دوعا وضعیتی حاققینداحاقّیندا آوئستانین II کیتابی اوْلان یاسنادا (29،5 و 50،8) معلومات واردیر . ماق‌لار بارسئما توتدوقدا، هوما ایچکی‌سی، یاخود اود قارشی‌سیندا اولارکن آغیزلارینی سارغی ایله ساریییردی‌لار کی، اؤز نفس‌لری ایله مقدس وارلیق‌لاری موردارلاماسین‌لار. بۇ تصویرده ده ماق الینده هوما ایچکی‌سی توتدوغو اوچون آغزی سارغی‌لی‌دیر.

اورارتو حؤکمداری II ساردورون (ائ.ا. VII عصرین اورتالاری) سالنامه‌سی‌نین مضمونون‌دان بللی اولور کی، میدیانین قوزئی-باتی ویلایت‌لرینده ( آذربایجان‌دا) گئنیش میقیاس‌لی اینشاات ایش‌لری آپاریلمیش‌دیر. سالنامه‌ده آذربایجانین گونئی-باتی ویلایت‌لری سرحددینده ایگیرمی قالانین و یوز ایگیرمی یاشاییش منطقه‌سی‌نین سالیندیغی حاققینداحاقّیندا معلومات وئریلیر.

میدیانین قودرت‌لی ایمپئریایا چئوریلمه‌سی مؤحتشم سارای تیکینتی‌لری اوچون شراییط یاراتمیش‌دیر. تاریخی سالنامه‌لر میدیانین باشکندی ائکباتاندا سالینمیش بؤیوک تیکینتی‌لر حاققینداحاقّیندا گئنیش معلومات وئریر. قدیم مؤلف‌لردن هئرودوت و پولیبی‌نین تصویرینه گؤره "بو شهرین داخیلینده بؤیوک سارای وار ایدی. او، حالقاشکیل‌لی قودرت‌لی قالا دیوارلارینا مالیک ایدی. آکروپول ائله تیکیلمیشدی کی، بیر حالقاشکیل‌لی قالا دیواری دیگری‌نین اوزرینده یوکسلیردی. بوتون دیوار حالقالاری یئددی ایدی کی، بون‌لارین دا سونونجوسوندا پادیشاهین سارایی و خزینه یئرلشیردی.

سای‌سیز-حیساب‌سیز ایستیحکام‌لار و ایستیحکام حالینا سالینمیش شهرلر میدیا اینشااتینین دیگر تیپینی تمثیل ائدیردی. حجمی و سیلوئتینه گؤره مؤحتشم و زهم‌لی تأثیر باغیشلایان بۇ تیکینتی‌لر دئکوراتیو بزک‌لردن ده خالی دئییل‌دی. تاریخی منبع‌لر موختلیف چیخینتی‌لاری اوْلان میدیا قالالاری حاققینداحاقّیندا معلومات وئریر. ائکباتان کرئم‌لی ماکئدونیالی ایسکندرین یوروشو دؤورونده هله آباد وضعییت‌ده اولدوغون‌دان، ایسکندر تختی جمشیددن گتیردیگی پول‌لاری موحافیظه اوچون بورایا گؤندرمیش‌دی. ائکباتان معبدلرینده ایسکندره قوربان‌لار گتیریلمه‌سی و بۇ شهرده گیمناستیکا یاریش‌لاری‌نین کئچیریلمه‌سی ده اونون ائ.ا. IV عصرده یاخشی وضعیتده اولدوغونو تصدیق ائدیر.