ماد: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
M.XIII (دانیشیق | چالیشمالار) ک عرب کؤکلو کلمه‌لرده تشدید علامتی قوْرونمالیدیر using AWB |
M.XIII (دانیشیق | چالیشمالار) ک ایملا -+ using AWB |
||
خط ۳۰:
== اراضی‌سی ==
=== مادای‌لارین وطنی ===
مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین سرحدلری تدقیقات‌چی‌لار آراسیندا موباحیثه‌لی‌دیر. آشور منبع‌لرینده مادای‌لارین ماننالارین گونئی-باتي سرحددینده، پارسوا ویلایتی‌نین قوزئی–قربینده مسکون‌لاشماسی گؤستریلیر. منبع‌لرده مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین جنوب سرحددی‌نین بیکنی داغی اولماسی قئید ائدیلیر. بیکنی داغینی اکثر تدقیقات‌چی‌لار دماوند داغی ایله
ق. قئیبوللایئو مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لر حاقّیندا یازیر: "ایلک واخت‌لاردا اساساً کیزیلبوندا (گونئی آذربایجان اراضی‌سینده ایندیکی قیزیل-اوزن) چایی‌نین حوزه‌لرینده یاشامیش مادای طایفاسی آسسوریا ایله بیر نئچه عصر قان‌لی توققوشمالاردان سونرا، ائ.ا. 673-جو ایلده اؤز دؤولتینی یاراتمیش‌دیر".
خط ۵۳:
آمادان ایمپراطوریسینن دوره سینده 6-8 اون‌ایل‌لیک‌له محدودلاشماسینا (ائ.ا. VII عصرین سونو – VI عصرین I یاری‌سی) باخمایاراق، اونون یارادیلماسی‌نین ایران یایلاسی و اؤن آسیا طایفالاری و خالق‌لارینین تاریخی اوچون بؤیوک اهمیته مالیک اولماسی موباحیثه‌سیزدیر.
مادی نعمت‌لرین باش‌لیجا ایستئحصال‌چی‌لاری اساساً آزاد ایجماع عضولری اوْلموش‌لار. هر بیر ایجماع عضوو
مادالی‌لار کیاکسارین بؤیوک ایشغال‌چی‌لیق وروشمالاری زامانین‌دان قدیم شهرلر و تمدنلارینان بیرلشدیلر و اوزون زمان لی اولماسادا، اؤن آسیانین ان موهوم قووه‌سینه چئوریلدی‌لر. بؤلگه‌نین صنعتلری و ایشلری داغیلماسی سی سۆرعت تاپدی.
خط ۸۶:
== تاریخی ==
=== ماننا ایله موناسیبت‌لر ===
ائ.ا. VII عصرین اورتالارینا دوغرو آشورلولار طرفیندن مغلوبیته اوغرادیلدیق‌دان سونرا ماننا بؤیوک دؤولت کیمی اؤز
آرتیق آشوربانیپالین حاکیمیتی دؤورونده (ائ.ا. 668-627-جی ایللر)، تقریباً ائ.ا. 660-جی ایلده آشورلولار ماننانی چوخ آغیر مغلوبیته اوغراتدی‌لار، اونو اسکی قووه‌سین‌دن قطعی شکیلده محروم ائتدی‌لر. ماننا نینئوا حاکیم‌لری‌نین واسسالی سویه‌سینه ائندیریلدی و او اؤز سوقوطونا قدر نینئوا حاکیم‌لرینه صادیق قالدی. بۇ حال اونا سبب اولدو کی، مادالی‌لار ایندی اسکی موتتفیق‌لری اوْلموش ماننالارا تابع اولمایاراق، اون‌لارین گوجونه گوونمیر و اؤزلرینی مودافیعه ائتمه‌یه چالیشیردی‌لار.
خط ۱۳۷:
فارس قووه‌لری‌نین باشیندا آستیاقین نوه‌سی (قیزی ماندانانین اوغلو) II کیر دوروردو. آستیاق قیزی ماندانانین دوغولاجاق اوشاغینین گله‌جکده اونون اوچون تهلوکه تؤردجیی ایله باغ‌لی یوخو گؤردوک‌دن سوْنرا، هارپاقی اوشاق دوغولان کیمی اونو اؤلدورمه‌سی اوچون آنشانا گؤندریر. هارپاق ایسه علینی حؤکمدار نسلین‌دن اوْلان اینسانین قانینا بولاماق ایسته‌مه‌دیگی اوچون اوشاغی (II کیر) میتریدات آدلی بیر چوبانا وئریر و او دا اوشاغی اؤز اؤولادی کیمی بؤیودور.
اؤن ایل کئچدیک‌دن سوْنرا، کیرین ساغ اولماسینی اؤیرنن آستیاق بون‌دان قضب‌لنرک هارپاقی جزالاندیریر. او، اونون یئگانه اوغلونو کس‌دیره‌رک، سارای‌دا تشکیل اولونموش ضیافت‌ده ایچینده اوشاغین آتاسی هارپاقین دا اولدوغو سارای آدام‌لارینا یئدیردیر. هارپاق ضیافت زامانی بونو اؤیرندیک‌دن سوْنرا، هئچ بیر رئاکسیا وئرمه‌یه‌رک ساکیت‌جه اوغلونون قالیق‌لارینی ماسالاردان توپلایاراق مجلیس‌دن چیخیر و قالیق‌لاری دفن ائدیر. آستیاق داها سوْنرا، ماق‌لارلا کیرین
کیر ائ.ا. 559–جو ایلده حاکیمیتده اؤز آتاسینی عوض ائدیر و ائ.ا. 553-جو ایلده چوخ‌دان آستیاق‌دان قیصاص آلماق ایسته‌یه‌ن هارپاقین مصلحتی ایله بابای میدیا حؤکمدار آستیاقا قارشی عوصیان قالدیریر. طرف‌لر آراسیندا ایری‌لی خیردالی بیر نئچه دؤیوش باش وئریر. فارس‌لار و مادای‌لار آراسیندا گئدن موحاریبه‌نین اوچونجو ایلینده، پاسارقاد دؤیوشونده مادای اوردوسو حؤکمدارین امرلرینه تابع اولمایاراق داغیلیر و بئله‌لیک‌له ده مادای سولاله‌سی دئوریلیر. میدیا دؤولتی‌نین وارلیغینا سون قویولور. کیر آستیاقین حاکیمیتینی الیندن آلیر و اونو تحقیر ائدیر.
خط ۱۵۳:
بوتون بون‌لارا دؤزمک ایستمه‌یه‌ن مادای‌لار، موختلیف سرکرده و قهرمان‌لارین رهبرلیگی ایله دفعه‌لرله آزادلیق حرکاتینا باشلاسالاردا هر دفعه فارس اوردوسو طرفیندن مغلوب ائدیلمیش، هئرودوتون "لیاقت‌لی اینسان‌لار" دئیه تعریف ائتدیگی مرد مادای‌لار قول حالینا سالینمیش‌دیر. ایلک قیام ائله II کیرین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش، کیاکسار آدلی مادالی سرکرده میدیا دؤولتینی برپا ائتمه‌یه جهد گؤسترمیشدی. لاکین او، فارس سرکرده‌لری طرفیندن مغلوب ائدیلمیش و ائکباتان شهری یئنی‌دن ایشغال ائدیلمیش‌دیر. قیسا زامان عرضینده باش وئرمیش ایکینجی قیام ائ.ا. 409-جو ایلده، II دارانین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش‌دیر. لاکین آذربایجاندا اهمنی‌لره قارشی داوام‌لی و ان اوزون مۆدت ده موباریزه آپاران خزر دنیزی ساحیلینده یاشامیش کادوسی‌لر اوْلموش‌لار. دئمک اولار کی، اکثر اهمنی حؤکمدارلاری اون‌لارین عوصیان‌لارینی یاتیرماق اوچون آذربایجانا – کور و آراز چای‌لاری ساحیلی اراضی‌سی و خزر ساحیلی اراضی‌لره یوروش‌لر تشکیل ائتمیش‌لر. کادوسی‌لرین اوسیانینا دیگر یئرلی طایفالار، خصوصیله اونلارلا قونشولوقدا یاشایان تورک منشألی کاسپی‌لر بؤیوک دستک وئرمیش‌لر.
فارس حاکیمیتی آلتینا کئچدیک‌دن سوْنرا، میدیا ایکی حیصصه‌یه – ساتراپا بؤلوندو: مادای‌لارین آنا وطنی اوْلان کیچیک میدیا (آذربایجان) و میدیا دؤولتینه تابع اوْلموش دیگر اراضی‌لری احاطه ائدن بؤیوک میدیا، I دارانین حاکیمیتی دؤورونده بؤیوک میدیا XI ساتراپ ، کیچیک میدیا ایسه زاقروس اطرافی اراضی‌لر، آلاردلار و ساسپیرلرین تورپاغی،
اهمنی‌لر ایمپئریاسینین چؤکوشو ارفه‌سینده کادوسسی‌لر و دیگر داغ‌لی طایفالار اؤز موستقیل‌لیک‌لرینی اعلان ائتدی‌لر، ائرمنیستان ایسه آیریجا ساتراپ‌لیق اعلان اولوندو. لاکین بۇ دؤورده آسسوریا کیچیک میدیا ایله بیر ساتراپ‌لیق‌دا بیرلشدیریلدی. بۇ سبب‌دن‌ده کسئنوفون آناباسیس اثرینده آسسوریا اراضی‌سینی ده میدیا آدی‌یلا یاد ائدیر.
خط ۱۷۹:
قام-آتانی اؤلدورن 7 فارس سیراسیندا دارا داها مکرلی شخصییت‌دیر. هئرودوت اونون صیفت‌لرینی آیدین جیزگی‌لرله وئریر. دارا سوی-قصدی تاخیره سالماماق اوچون همکارلارینی شانتاژا چکیر، اون‌لارا – اگر باشلادیغیمیز ایشی بۇ گون بیتیرمسک، اؤزوم گئدیب ماقا خبر وئره‌جه‌یم – دئییر . یالان‌چی اولدوغونو دارا اؤزو ده گیزلتمیر، سارایا مانیعه‌سیز گیره بیلمک اوچون بئله پلان جیزیر:
{{سیتاتین اولی}}"پئرسیادان یئنی گلدیگیمی و شاها آتام‌دان خبر گتیردیگیمی سؤیله‌یه‌جه‌یم. زیرا یالانین گرک‌لی اولدوغو یئرده یالان سؤیلمک‌دن چکینمه‌مه‌لیییک؛ ایستر یالان‌چی اولاق، ایسترسه دوغرودان هئچ آیریلمامیش اولاق،
دارا آلتی فارس‌لا خلوتجه سارایا گیریب قام-آتانی اؤلدورور و بونون‌لا دا مادالی‌لار یئنی‌دن اهمنی حاکیمیتی‌نین منگنه‌سینه دوشورلر. دوغرودور، دارایا قارشی ایمپئریانین دیگر اوستانلارینده اولدوغو کیمی، مادادا دا خالق حرکاتی باشلاندی، لاکین بو، سون آزادلیق عوصیانی گوج‌لو اوردویا قارشی داوام گتیرمه‌یه‌ن بیر حرکات ایدی. بونا باخمایاراق دوز 200 ایلدن سوْنرا مادانین بیر پارچاسی – آتروپاتئنا ایمپئریادان قیریلیب موستقیل دؤولت اولا بیلدی.
خط ۲۳۸:
کسرئکس کئچمیش قبیله تانری‌لارینا ائتیقاد قاداغان ائده‌رک، مئهر، آناهیت، و ائرتراقنا کیمی قدیم تانری‌لارین معبدلرینی داغیتدیرمیش‌دیر. اهمنی شاه‌لاری زردوشتون ایره‌لی سوردوگو تک‌آللاه‌لی‌لیق ایدئیاسینی قبول ائدیر، لاکین اونون تعلیمی‌نین دئموکراتیک جهت‌لرینی، اکین‌چی و مال‌دارلارین حیات‌لاری‌نین مادی جهت‌دن یاخشیلاشدیریلماسینا خیدمت ائدن جهت‌لری رد ائدیردی‌لر. اون‌لار زردوشتو دینین پیغمبری کیمی رد ائده‌رک، اؤزلرینی "بؤیوک حؤکمدار" و "دینی لیدئر" اعلان ائدیردی‌لر. لاکین بۇ دینه یالنیز شاه سارای‌لاری، عمبدلر و قول‌دارلار عیبادت ائدیردی. خالق ایسه همیشه‌کی کیمی، زردوشت‌دن اوولکی دینی اعتیقادلارینا صادیق قالمیشدی. اودور کی، اهمنی شاه‌لاری I آرتاکسئرکس (ائ.ا. 462 – 424) و II دارا (ائ.ا. 424 – 405) زردوشت‌دن اوولکی دینی عقیده‌لری برپا ائتمه‌یه، قانونی‌لشدیرمه‌یه مجبور اولدولار. دینین بۇ اوچونجو دؤورونده آهورا-مازدا ایله یاناشی میترا (مئهر) و آناهیت کیمی قدیم تانری و تانریچالارا دا اطاعت گؤستریلیردی. بۇ یئنی‌لمیش کؤهنه تانری‌لار "یازات" آدی ایله یاد ائدیلمه‌یه باشلامیشدی.
دینین بۇ اوچونجو دؤورونده آتش‌پرست‌لر اؤزلرینی "مازدایاسنا" و "زردوشتی‌لر" آدلان‌دیریردی‌لار. بۇ اصل زردوشت دینی دئییلدی، سوْنراکی دؤورلرین قاریشیق، سینکرئتیک بیر دینی ایدی. "مازدایاسنا" قدیم دئوالاری (طایفا تانری‌لارینی) لعنت‌له‌ییر، "یازات‌لارا" دوعا ائدیردی. اصلینده ایسه اون‌لار هر ایکی‌سی دینی ماهییت اعتباری‌له
بو دؤورده (ائ.ا. 440-جی ایله یاخین) ایلک دفعه مازدایست سالنامه‌سی قئیده آلیندی و مازدایست‌لر طرفیندن آوئستا جیددی رئداکته ائدیلدی. بۇ آوئستا دؤورون و حاکیم سولاله اهمنی‌لرین طلبینه اویغون اولاراق زردوشت مونوتئیزمی ایله اوندان اوولکی پولیتئیزمی بیرلشدیرمیش اولدو. بئله‌لیک‌له قدیم تانری‌لارین – "آلتی موقدده‌سین" (فارسجا آمئشا ایسپئنتا) کئچمیش حوقوق‌لاری برپا ائدیلدیگین‌دن مئهر، آناهیت، تیشتریا، رتیش، وئرتراقنا و هوما کیمی قدیم تانری‌لارین حوقوق‌لاری رسمیلشدیریلدی.
خط ۲۶۹:
ائ.ا. V عصره عایید تختی-جمشید قابارتی‌لارین‌دان بیرینده، مادای‌لارین قوشا آت قوشولموش دؤیوش آراباسی گؤستریلیر. بۇ تصویر اوولکی قابارتینی تاماملاییب تدقیقات‌چی‌لارا مادای‌لارین قوشقو قایداسی حاقیندا معلومات وئرمیش‌دیر.
ائ.ا. V عصرده یارائدیلمیش بیر تختی-جمشید قابارتی‌سیندا میدیا پادیشاهی‌نین نؤکرلری – قول‌لاری تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوردا میدیالی‌لارین باشقا گئییم فورماسی (موتخصصیص‌لر بۇ گئییمی میدیا زادگان‌لارینا عایید ائدیرلر) تصویر ائدیلمیش‌دیر. بئله میدیا گئییم‌لی فیقورلارا تختی-جمشید قابارتی‌لاری‌نین بیر چوخ یئرینده راست گلمک مۆمکون‌دور. لاکین اونلاردان اؤز دقیق و آیدین تصویری ایله ان چوخ دیققت چکنی یاناشی دایانمیش اوچ مادایین تصویری اوْلان قابارتی‌دیر. اونلاردان اورتادا دایانان اینسانین پالتار فورماسی آسسور قابارتی‌لاریندا و تختی-جمشیددکی بیر چوخ مادای تصویرلری ایله
میدیا دین خادیم‌لری‌نین، کاهین‌لرین–ماق‌لارین دا صورت‌لری ائ.ا. V عصره عایید اوْلان تختی-جمشید قابارتی‌لاریندا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر. بۇ قابارتی‌لاردا میدیا ماق‌لاری‌نین گئییم فورمالاری و کئچیرمیش اولدوق‌لاری بیر نئچه دینی آیین تصویر ائدیلمیش‌دیر. بۇ باخیم‌دان ایکی تختی-جمشید قابارتی‌سی دیققت‌ی جلب ائدیر. اونلاردان بیرینده کئچی بالاسینی قولتوغونا ووراراق قوربان (نذیر) وئرمه‌یه آپاران گنج بیر میدیالی‌نین تصویری وئریلمیش‌دیر. İ. م. دیاکونوف بئله حساب ائدیر کی، بۇ قابارتی‌دا کئچی بالاسینی قوربان وئرمه‌یه آپاران ماقین صورتی وئریلمیش‌دیر. تصویرده ماقین باش گئییمی آیدین گؤرونور. بۇ باش‌لیغی ماقین آغزینی باغلایان قولاق‌لیغی آوئستا قانون‌لارینا اویغون شکیلده‌دیر. لاکین بۇ تصویرده ماقین ییغجام، دار و قیسا گئییمی اونو میدیا سردابه‌سی اوْلان قیزقاپان سردابه‌سی و باشقا تختی-جمشید قابارتی‌لاریندا اوْلان ماق صورت‌لرین‌دن فرق‌لندیریر. اونا گؤره ده بعضی تدقیقات‌چی‌لار بۇ تصویرده ماقین اؤزونون یوخ، اود معبددی‌نین کیچیک خیدمت‌چی‌لرین‌دن بیری‌نین – کاهین کؤمک‌چی‌سی‌نین تصویر ائدیلدیگینی گومان ائدیرلر
خط ۲۷۵:
ایکینجی تختی-جمشید قابارتی‌سیندا ایسه موقددس هوما ایچکی‌سی اوْلان قابی آپاران ماق‌لار تصویر ائدیلمیش‌دیر. بۇ تصویردکی ماق اوز سارغی‌سی و یونگول آیاق‌قابی‌لاری ایله اوولکی قابارتی‌دا اوْلان کاهین کؤمک‌چی‌سینی خاطیرلاتسا دا، اوزون تپه‌لی باش‌لیغی و گئن-بول، دبدبه‌لی پالتاری ایله اوندان فرق‌لنیب قیزقاپان سردابه‌سین‌دکی ماقا داها چوخ اوخشاییر. ماقین الینده توتدوغو هوما ایچکی‌سی‌نین قابی قاپاق‌لی‌دیر. هوما ایچکی‌سینی قاپاق‌لی قاب‌لاردا اونا گؤره ساخلاییردی‌لار کی، بۇ ایچکی‌یه بدخواه، ناتمیز روح‌لار داخیل اوْلوب، اونون پاک‌لیغینا، صاف‌لیغینا خیلل گتیرمه‌سین. هوما ایچکی‌سی عادتن سلیندریک گیل قاب‌لاردا ساخلانیردی. موتخصصیص‌لر بۇ صورتین اصل ماق صورتی اولدوغو قناعتینده‌دیرلر.
اود معبدی خیدمت‌چی‌لری‌نین بۇ ایکی صورتی رئالیستیک اوسلوب‌دا و اوستالیق‌لا حاضیرلانمیش‌دیر. هر ایکی تصویردن معلوم اولور کی، کاهین‌لر قیسا یونگول آیاق‌قابی‌لار (چاریق) گئیرمیش‌لر. ائ.ا. IV عصره عایید اولان، اوْرتا آسیانین آمو-دریا دفینه‌سین‌دن تاپیلمیش ماقین گوموش هئیکل‌جیگی ده اوولکی قابارتی‌لارداکی مووافیق سورعت‌لرله
İ. م. دیاکونوو تختی-جمشیددکی قابارتی فیقورلاری‌نین آلچاق‌بوی‌لو یارادیلماسی‌نی میدیا هئیکل‌تراش‌لیق عنعنه‌لری ایله علاقه‌لندیریر. او، گؤستریر کی، بۇ تصویرلر میدیا عنعنه‌لری اساسیندا یارادیلمیش‌دیر.
خط ۳۶۲:
سینسیناتی اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان قیزیل بیر جامی تدقیقات‌چی هئلئن کانتور اینام‌لا میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نین ان ماراق‌لی نومونه‌لرین‌دن بیری ساییر. بۇ جامین اوزرین‌دکی شیش‌اوج‌لو هالمئت یارپاغی زئیوییه پالمئت‌لرینه، قوشا کلله‌لی داش کئچی‌لرین دوروش وضعییت‌ی ایسه اهمنی گوموش وازاسی اوستون‌دکی داش کئچی‌لرین تصویرینه چوخ اوخشاردیر.
تختی-جمشیدده دارانین (ائ.ا. 522 – 486) سارای املاکی‌نین ایچری‌سینده میدیا سرکرده‌سینه مخصوص قیزیل‌دان حاضیرلانمیش قیلینج قینی تاپیلمیش‌دیر.[168] بۇ قین اؤز زنگین بزک ترتیباتی ایله دؤورون
میدیانین باشکندی ائکباتان (همدان) شهرین‌دن تاپیلمیش ائ.ا. V عصره عایید اوْلان قیزیل جام میدیا اوستالاری‌نین صنعت‌کارلیغی حاقّیندا یاخشی تصووور اویادیر. قیزیل جامین کونوسواری گؤوده‌سینده ایشیق و کؤلگه لکه‌لرینی چوخالتماق و جامین دئکوراتیولیگینی آرتیرماق مقصدی ایله میدیالی اوستا اونون ساحه‌سینی کیچیک زولاق‌لارا پارچالامیش‌دیر. زولاق‌لارین هامی‌سیندا ریتمیک صورت‌ده تصویر ائدیلن آی‌پارا، اووال تراپئس شکیل‌لی چیخینتی‌لار جامین پلاستیک گؤزل‌لیگینی خئیلی آرتیرمیش‌دیر. تهران اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان بۇ قیزیل جامین بوغازیندا اهمنی شاهی کسئرکسین (ائ.ا. 485 – 465) آدی ایله باغ‌لی اوْلان یازی‌لار واردیر. بۇ یازی‌لار پارس، ایلام و بابیل دیل‌لرینده‌دیر.
| |||