لیبرالیسم: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

لیبرال کلمه سی لاتینجه اؤزگور آنلامینا گلن لیبئر'دن توره میشدیر. کلمه ، اؤنجه لری اینگیلیس قایناق‌لی، یابانجی قایناق‌لی پولیتیکالاری ایفاده ائتمک آماجی ایلا کؤتوله ییجی و سوچلاییجی بیر آنلام‌دا کوللانیلمیشدیر. ایزله ین ایللرداه ایسه  ایسپانیوللار لیبرال صیفاتینی اینگیلیس قایناق‌لی پولیتیکالارین نیته له ندیریلمه سی آماجی ایله قوللانمایا باشلامیش و لاک آنایاسالآناقانونی مونارشی ایله پارلامئنتئر یؤنه تیم ایلکه لرینی ساوونان میلت وکیللرینی لیبرالئس اولاراق ایسیمله ندیرمیشدیر. بیر باشقا گؤروشه گؤره، آدام اسمیت، اولوسلارین زنگینلییی'نده کی لیبرال صادرات و واردات سیستمی ایفاده سیله لیبرال قاورامینی ( مفهومونو ) ایلک قوللانان یازار اولموشدور. زامانلا استفاده سی یایغین لاشان قاورام، یوزایلین اورتالارینا و سونلارینا دوغرو سیاست سؤزلوگونه اییییجه یئرلشه رک بیراخین یاپسینلار، بیراخین گئچسینلر ایفاده‌سینین یئرینی آلمیش و دوشونجه اؤزگورلویونو، ایفاده اؤزگورلویونو، باسین ( مطبوعات ) اؤزگورلویونو و آزاد تیجارتی ساوونانلارین آدلاندیریلماسین‌دا قوللانیلان ائتیکت دورومونا دؤنوشموشدور. آنجاق داها سونرالاری دونیانین چئشیت‌لیموختلیف یئرلرینده لیبرالیسمین بیر قاورام اولاراق آشیری مقبولیت قازاندیغی گؤرولموشدور.

۱۶. یوزایلین سونلارینا دوغرو آوروپا’نین آیری اولوسلارینین مهاجرلری و اینگلیسلر، آمریکا’دا ایلک سوره ک‌لی یئرله شیم ( سکونت ) یئرلرینی قوردولار. بو سیرادا دا Myflower گمی‌سی ایله ۲۰۰ اینگلیس پوریده نی پلیمووت-ا آیاق باسدی. بو پوریده نلر همن ایل چوغونلوک و ائشیت‌لیک اساسینا دایانان بیر یؤنه تیم قوردولار. پوریده نلر، وظیفه داغیلیمی و تمثیل ده ائشیت‌لیک، اینسان اؤزگورلویونون سینیرلانماماسی گره ک دیگی دوشونجه لرینی آمریکادا یایماقدایدیلار. گؤچلر کسینتی‌سیز دوام ائدیر، آوروپا و اینگیلیس’ده کی موطلقیت رژیملرینده ن کاچان گؤچمن لر، ذهن لرینده اومودلاری و آوروپا’داکی اؤزگورلوک دوشونجه لری ایله آمریکا ساحیل-یندن تورپاغا چیخیردیلار. آرتان گؤچلرله برابر چئشیت‌لیموختلیف کولونی لر آراسین‌دا میللیت‌چی‌لیک گلیشمه یه باشلادی. اینگلیس کولونیلری توپلام‌دا ۱۳ ‌دی و هر کولونینین باشین‌دا بیر والی واردی. والی ایله برابر کولونی خالقی نین سئچدیگی بیر ده مجلیس واردی. والی ایله خالق مجلیسی دوام‌لی چاتیشما حتاینده ایدی. یئدی ایل ساواشلارین‌دا پوزولان بودجه اوچون یئنی و آغیر وئرگیلرین قویولماسی، کولونیلری ائیلمه گئچیردی. اینگیلیس’ه قارشی ائیلم لرین بیرینجی‌سی ۱۷۶۵’ده پول قانونو کونگره ‌سی اولدو. ۵ ائیلول ۱۷۷۴’ده پئننسیلوانیا’نین فیلادلفیا شهرینده توپ‌لانان ایلک پارلمان ایکی قاره کونگره‌سی یاپدی. کونگره، بو اؤنم‌لی قراری آلدی: «سؤمورگه ( استعمار ) فرمانینا اویغون حرکت ائتمه ین والی اقتیدارینی الدن وئرر. حکومت‌سیز کولونی اوز مقدراتینی اوزو تعیین ائده ر. کولونی خالقی، آیری، اؤزگور و باغیم‌سیزدیر». ۱۹ نیسان ۱۷۷۵’ده باشلایان ایلک چاتیشمالارلا آمریکا کولونیلری، اینگیلیس’ه قارشی باغیمسیزلیق اوچون ساواشا باشلادی. بوتون آمریکا’نی ائتکیله ین، اورادان دا آوروپا’نی ائتکی‌سی آلتینا آلاجاق اولان بیر بیاننامه ایله آمریکا باغیمسیزلیق ساواشی باشلانیر. بو بیاننامه ؛ سیاسی لیبرالیسمین ایلک و ان اؤنم‌لی سیاسی بئلگه ‌سی اولاراق تاریخه گئچمیشدیر. بو بیاننامه توماس جفرسون، جان آدامز، بئنجامین فرانکلین، روبئرت ر. لیوینگستون و روگئر سرمان طرفیندن دوزه نله نن، بویوک بؤلومونو توماس جفرسون'ون یازدیغی «۴ تموز ۱۷۷۶ باغیمسیزلیق بیلدیرگه‌سی»دیر. بیلدیرگه آوروپا’نی دا ائتکیله میش، سیاسی لیبرالیسمین تمل فلسفه سینده کی گلیشمه لره سورعت وئرمیش، خالقین اؤزگورلوک و ائشیت‌لیک طلب لرینی آرتدیرمیشدیر.

آمریکا دئوریمی قاره آوروپاسینی ائتکیله یه رک اینگیلیس’ئ، فرانسا’یا یول گؤسترمیش و آمریکا دئوریمی'ندن داها ائتکی‌لی اولاراق ۱۷۸۹’دا فرانسه’ده بیر دئوریم یاشانمیشدیر. فرانسه دئوریمی'ایله فئودال دوزه ندن دوغان سوسیال حقوقی آیریجالیق ( تبعیض )لار، قالدیریلدی و توپراق مالکیتی سینیرلاندیریلیب بوتون اینسانلار یاسالارقانونیار اؤنونده ائشیت قبول ائدیلدی. فرانسه دئوریمی'ایله اینسان و یوردداشلیق حاقلاری بیلدیری‌سی، میلّی مجلیس طرفیندن ۲۶ آگوست ۱۷۸۹’دا قبول ائدیلدی. بیلدیری گیریش بؤلومونده اینسان حاقلارینین ائوره نسل اولدوغونو بلیرله ییر و اینسان حاقلارینین دوغال حاقلار اولدوغونو آچیقلاییر. دوغال حاقلار اینسانین صرف اینسان اولماسین‌دان دولایی صاحیب اولدوغو حاقلاردیر و اینسانین دیشین‌دا هیچ بیر گوجده ن و اقتیداردان قایناقلانماز. اینسان حاقلاری دئییشیلمه ز. اینسانلار اوزو ایستکلری ایله داهی بو حاقلاردان وازگئچه مزلر. بو حاقلار زامان آشیمینا اوغراماز، قوتسال‌دیر( مقدس دیر ) ، اخلال ائدیله مه زلر. دوولتین آماجی دا اینسانلارین بو قوتسال حاقلارینی قوروماقدیر. اینسانلارین بو دوغال حاقلاری؛ اؤزگورلوک، مالکیت، گووه ن‌لیک و باسقی یا قارشی دیره نمه ‌دیر. بیلدیری هرکسین یاسا اؤنونده ائشیت ساییلاجاغینی آچیقلا ییر و اسکی دوزه نین آیریجالیق ( تبعیض )لارا دایانان اساسینی ییخیر. یاسا اؤنونده ائشیت ساییلان یوردداشلارین یئته نکلرینه گؤره هر طورلو عمومی وظیفه نی، روتبه و موقعیت لره ائشیت اولاراق قبول ائدیله بیله جکلری اعلان ائدیر. بیلدیری، اؤزباشینا توتوقلامالاری و جزالاری قدغن ائدیر؛ قونوشما، یازما و یایین اؤزگورلویونو گتیره ن بیلدیری اسکی دوزه نین سانسورجو سیستمینی ییخیر. وئرگی قویمانی میلتین و یا میلتین تمثیلچیلرینین ایراده سینه باغلایاراق اسکی دوزه نین اؤزباشینا وئرگی لمه سیستمینه، اؤزباشینا ال قویمالارینا سون وئریر، وئرگیده عدالت و ائشیت‌لیک ایلکه‌سینی گتیریردی. بیلدیری، اسکی دوزه نین کاتولیک کیلیسا اؤرگوتونون اینسانلاری ویجدانلاری اوزه رینده قوردوغو بینانی ییخیر، دینی اینانج اؤزگورلویونو گتیریر. کیمسه اینانجلاری اؤزونده ن -کی بونلار دینی اینانج بیله اولسا- راحات‌سیز ائدیلمه یه جکدیر ایلکه‌سینی مودافیعه ائدیر. بیلدیری، لیبرالیسمین تمل ایلکه لرینی بو شکیلده دیله گتیریرکن چاغداش حقوق آنلاییشینی دا لیبرالیسمله اؤرتوشدوروردی. دوولتین، سیاسی توپلومون و اقتیدارین وارلیق سببی اولان اینسانلارین صاحیب اولدوغو حاقلارینین و اؤزگورلوکلرینین قورونماسی‌دیر. دوولت، اقتیدار و خالقین منفعتی اوچون قورولموشدور.

مدرن لیبرال لار رفاه آنلاییشینی فرصت ائشیتلیگی تملینده ساوونموشلاردیر. بیرئی و گروپلار، موجود سوسیال شرطلردن دولایی ضرره اوغراییرسا، دوولتین بو ضررلاری آزالتماق و یا تماما اورتادان قالدیرماق اوچون اوستله نمه‌سی گره کن سوسیال سوروملولوقلاری واردیر. یوردداشلار؛ ائو ، ائییتیم و چالیشما حاقّی کیمی چئشیت‌لیموختلیف رفاه و سوسیال حاقلارا صاحیب دیر. سوسیال لیبرال لارا گؤره دوولتین اقتصادین یؤنه تیم یندن، ان آزین‌دان رئگیوله ائدیلمه سیندن سوروم‌لو اولماسی گره کمک ده‌دیر.