محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
|
|
|
آدالارلا بیرلیکده ساحه‌سی 53 893 کم²-دیر، دونیا قورو اراضیسی‌نین 36%-نی تشکیل ائدیر[1]. اهالیسی 4،3 میلیارددان چوخدور و دونیا اهالیسینین 3/4 بؤلومونی تشکیل ائدیر[2].
ان اوجقار نؤقطه‌لری: [[قوزئی]]ده چئلیوسکین بورنو (77°43 شم.ائ.)، گونئی‌دا پیای بورنو (1°16 شم.ائ.)، باتی‌دا روکا بورنو (9°34 ق.او.)، دوغودا دئژنیوو بورنو (169°40 ق.او.). یئر کورهسینین ان یوکسک زیروه‌سی ائوئرئست داغی و قورودا ان آلچاق موطلق نوقطه‌سی اؤلو دنیز (سویییه‌سی -395 م)، ان درین گؤلو بایکال و ان روطوبتلی ساحه‌سی چئراپونجی آوراسییادادیر.
آوراسییانی باتی‌دان آتلانتیک اوقیانوس، قوزئیدن قوزئی بوزلو اوقیانوس، گونئی‌دن هیند اوقیانوسی، دوغودان ساکیت اوقیانوس احاطهایحاطه ائدیر.
== آدینین یارانماسی ==
قارّه قوزئی یاریمکورهسینده تخمیناً 9° ق. او. و 169° ق. او. آراسیندا یئرلشیر. عئینی زاماندا آوراسییا آدالارینین بیر بؤلومو گونئی یاریمکوره‌سینده‌دیر. آوراسییانین بیر بؤلومو دوغو یاریمکورهسینده، سون باتی و دوغو بؤلومو ایسه باتی یاریمکوره‌سینده‌دیر.
دونیانین ایکی بؤلومو: آوروپا و آسيانی اؤزونده بیرلشدیریر. اونلار آراسیندا سرحد آشاغیداکی ختله گئدیر: اورال داغلاری‌نین دوغو یاماجی، اورال چایی، ائمبا چایی، خزر دنیزینین باتی ساهیلی، کوما چایی، کوما–مانیج شلاله‌سی، مانیچ چایی، قارا دنیزین دوغو ساهیلی، قارا دنیزین گونئی ساهیلی، بوسفور بوغازی، مرمره دنیزی، داردانئل بوغازی، ائگئی دنیزی و آرالیق دنیزی، همچنین هیبرالتار بوغازی. بۇ سرحد تاریخی اولاراق یارانیبدیر، طبیعتده اونلار آراسیندا طبیعی سرحد یوخدور. قارّه بیر قرونت لایینین اوستونده‌دیر و واحید طبیعته مالیکدیر.
== آوراسییا یئر کورهسینین دؤرد اوقیانوسی ایله احاطهایحاطه اولونوب ==
قارّه باتی‌دان دوغویا 16 مین کیلومتر، قوزئیدن گونئی‌ا 8 مین کیلومتر اوزانیب. ساحه‌سی 53،4 میلیون کم²-دیر. بۇ قورو بؤلومون اوچده بیریدیر. آوراسییانین آدالارینین عومومی ساحه‌سی 2،75 میلیون کم²-دیر.
== ایقلیمی ==
== چایلاری و گؤللری ==
داخیلی سولارین حجمینه گؤره آوراسییا ان زنگین قارّه حساب اولونور. داخیلی سولارین ایستر اراضی اوزره پایلانماسینا، ایسترسه ده قیدالانماسینا و رئژیمینه گؤره قاره‌نین آیری-آیری بؤلوم‌لری آراسیندا خئیلی فرق وار. دونیادا اوزونلوغو 4000 کم-دن چوخ اوْلان 14 چایدان 7-سی محض بۇ قارّه‌ده یئرلشیر. ان بؤیوک گؤلو خزر، ان اوزون چایی یانتسزیدیر – 5800 کم. دونیانین ان درین شیرینسولو گؤلو بایکال ،ن دوزلو گؤلو اؤلو دنیز محض آوراسییا قاره‌نینده‌دیر. پامیر داغلاریندا ایسه اوزون داغ-دره بوزلاغی – فئدچئنکو بوزلاغی یئرلشیر. آوراسییانین چایلارینین فیزیکی خریته‌نی نظردن کئچیرسک، قاره‌نین کنارلاریندا چای شبکه‌سینین داها سیخ، گونئی-باتی بؤلومونده و داخیلی رایونلاریندا ایسه سئیرک اولدوغونو موشاهیده ائدریک. چایلار قاره‌نین داخیلینده‌کیداغلاردان، یوکسکلیک و یایلاردان باشلایاراق موختلیف ایستیقامتلرده آخیر. تؤکولدویو یئردن آسیلی اولاراق، آوراسییانین چایلاری 5 حوزه‌یه بؤلونور. بورادا دؤرد بؤیوک اوقیانوس حوزه‌سی ایله یاناشی دونیا اوقیانوسینا چیخیشی اولمایان داخیلی (اخارسیز) حوزه ده گئنیش ساحهتوتور. داخیلی حوزه قاره‌نین 1/3 بؤلومونی احاطهایحاطه ائدیر. ایقلیم شراییطیندن آسیلی اولاراق، قیدالانماسینا و رئژیمینه گؤره چایلار بیر-بیریندن خئیلی فرقله‌نیر. موختلیف حوزه لره مخصوص چایلارین قیدالانماسیندا و سو رئژیمینده‌کیفرقلرین اساس سببی یاغینتیلارین ایللیک میقداری، اونون فصیللر اوزره پایلانماسی و بوخارلانمادیر. آوراسییانین قوزئی بوزلو اوقیانوسی حوزه‌سینه عایید اوْلان چایلاری – اوب، یئنیسئی، لئنا،پئچورا و س. بۇ چایلاردان اوب ان اوزون، یئنیسئی ایسه ان بول سولو چای حساب اولونور. حوزه‌نین چایلاری یوخاری آخاردا داغ چایلاری، اورتا و آشاغی آخارلاردا ایسه تیپیک دوزنلیک چایلاریدیر. چایلارین بؤیوک مسافه‌ده گونئی‌دان قوزئیا و موختلیف ایقلیمه مالیک اوْلان اراضیلردن کئچمه‌سی اونلارین رئژیمینین مورککبلیگینه سبب اولموشدور. بۇ چایلارین اکثریتینین قیدالانماسیندا قار و یاغیش سولاری اوستونلوک تشکیل ائدیر. ایلین چوخ بؤلومونی بۇ چایلار دونور. یازدا بوزدان آزاد اوْلان چایلاردا گوجلو داشقینلار عمله گلیر. آتلانتیک اوقیانوسی حوزه‌سینین چایلاری آوروپانین یوکسکلیکلریندن، داغلاردان باشلاییر. بورادا چای شبکه‌سی داها سیخ اولسا دا، اوزون چایلار یوخدور. ان بؤیوک چای دونای چاییدیر. بۇ چای اوزونلوغونا گؤره آوروپادا ایکینجی چایدیر. دونای چایی بیر نئچه داغی، یوکسکلیگی، اووالیغی کئچه‌رک قارا دنیزه تؤکولور و منصبینده دئلتا عمله گتیریر. دونای یوخاری آخاردا تیپیک داغ چاییدیر، خیردا قوللار قبول ائدیر. اورتا آخاردا اونا ایری قوللار – دراوا، تیسا، ساوا و س. بیرلشیر. دونای بؤیوک مسافه‌ده گمیچیلیک اوچون چوخ یارارلیدیر. چونکی او، بیر نئچه دؤولتلرین اراضیسیندن کئچیر و اونلارین چوخو اوچون دنیزه یئگانه چیخیش یولودور. دیگر موهوم چایلاری قوزئی و بالتیک دنیزینه تؤکولن – رئین، ائلبا، ویسلا، اودئر چایلاریدیر. بۇ چایلار بول سولو اولماقلا ایل بویو گمیچیلیک اوچون یارارلیدیر. بۇ چایلاری بیرلشدیرن کاناللارین چکیلمه‌سی اونلارین نقلیات اهمیتینی خئیلی آرتیرمیشدیر. گونئی‌ی آوروپادا آرالیق دنیزینه (رونا، پو) و بیرباشا آتلانتیک اوقیانوسینا (تاخو، قوادیانا، لاورا) تؤکولن چایلارین اکثریتی قیسا و آزسولو، گمیچیلیک اوچون او قدر ده یارارلی اولمایان چایلاردیر. بۇ چایلار قیشدا بولسولو اولور، یایدا ایسه اولدوقجا دایازلاشیر، بعضیلری ایسه حتّی قورویور. لاکین بۇ چایلارین سووارما اهمیتی بؤیوکدور. ساکیت اوقیانوس حوزه‌سینه عایید چایلاری – یانتسزی، خوانخئ، مئکونق آمور و س. چایلاریدیر. بۇ چایلار منبعلرینی یوکسک داغلاردان و یایلالاردان گؤتورمکله دوغویا آخیر. یوخاری آخاردا چایلار داغ چایلاریدیر. سورعتلی آخینا مالیک اولدوقلاری اوچون دوزنلییه چیخدیقدا اؤزلری ایله بیرلیکده گتیردیکلری چوخلو میقداردا قیرینتی و آسیلی ماتئریاللاری چؤکدورور. اکثر چایلاری دئلتا عمله گتیریر. بۇ حوزه‌یه عایید اوْلان چایلارین قیدالانماسیندا یاغیش سولاری اوستونلوک تشکیل ائدیر. قیدالانمادا موسسون رئژیمی اؤزونو گؤستریر. یای موسسونلارینین یاراتدیغی گوجلو یاغیشلار نتیجه‌سینده تئز-تئز داشقینلار عمله گتیریر. باشلانغیجینی یوکسک داغلارداکی بوزلاقلاردان گؤتورن چایلاردا یای داشقینلاری بوزلاقلارین اریمه‌سی ایله داها دا گوجله‌نیر. مولاییم قورشاقدا آخان چایلار قیشدا دونور. بونا گؤره اونلاردا قار و بوزلارین اریمه‌سی نتیجه‌سینده یازدا داشقینلار باش وئریر. یانتسزی چایی دوغو چین دنیزینه تؤکولرکن بؤیوک دئلتا یاراتمیشدیر. بۇ چای آوراسییانین ان اوزون چاییدیر. بؤیوک مسافه‌ده گمیچیلیک اوچون یارارلیدیر، سووارمادا گئنیش ایستیفاده اولونور. چین اهالیسینین دؤردده بیر بؤلومو یانتسزی چایینین حوزه‌سینده یاشاییر. آوراسییانین هیند، قانق، براهماپوترا چایلاری هیند اوقیانوسی حوزه‌سینه عایید اوْلان چایلاردیر. بۇ چایلارین قیدالانماسیندا و سو رئژیمینده ده موسسون یاغیلاری بؤیوک رول اویناییر. قانق چایی سولولوغونا گؤره یالنیز آمازونکا و کونقو چایلاریندان گئری قالیر. اؤز منبعیینی هیمالای داغلاریندان گؤتورن قانق و اونون قوللاری قاره‌نین ان بول یاغینتیلی اراضیسیندن آخیر و بئنقال کؤرفزینده بؤیوک دئلتا یارادیر. گونئی و گونئی-دوغو بؤلوم‌ده چایلار داها سیخ شبکه عمله گتیریر. بۇ زونادا دا باش وئرن داشقینلار و تایفونلار رئگیونون تصروفاتینا گوجلو زییان وورور. گونئی-باتی‌دا هیند اوقیانوسینا آخان چایلاری – دجله و فرات چایلاریدیر. بۇ اراضی سوبتروپیک و تروپیک ایقلیم قورشاقلاریندا یئرلشیر و قوراق ایقلیمه مالیکدیر. بونا گؤره چایلار آزسولودور. داخیلی حوزه‌نین چایلاری قاره‌نین گونئی-باتی و داخیلی بؤلوم‌لرینده گئنیش اراضی احاطهایحاطه ائدیر. دوغو آوروپا دوزنلیگیندن خزر دنیزینه آخان چایلارین قیدالانماسیندا قار سولاری داها اوستوندور. صحرا و یاریمسهرالاردان کئچن آمودریا، سیردریا، تاریم و س. چایلاری اؤز باشلانغیجینی قارلی-بوزلو داغلاردان گؤتوردویونه گؤره یایدا بولسولو اولورلار. وولقا چایی اوزونلوغونا گؤره آوروپانین ان بؤیوک چاییدیر. اونون اوزونلوغو 3630 کم-دیر. بیر چوخ قوللاری وار. اونلاردان اوکا و کاما ان بؤیوک قوللاریدیر. وولقا خزر دنیزینه تؤکولرکن بؤیوک دئلتا عمله گتیریر. وولقا چایی اوزرینده بیر چوخ سو آنبارلاری، هیدروتئخنیکی قورغولار یارادیلیب و سئس-لر تیکیلمیشدیر. وولقانین بؤیوک نقلیات اهمیتی واردیر. آوراسییا قاره‌نینده گؤللر چوخدور، لاکین اونلارین جوغرافی یاییلماسینا گؤره قاره‌نین آیری-آیری بؤلوم‌لری آراسیندا بؤیوک فرقلر واردیر. قوزئی- باتی‌دا گؤللر داها چوخدور. آوروپانین ان ایری گؤللری – لادوقا، اونئقا، بالاتون، سایما، وانئرن، وئتتئرن بورادا یئرلشیر. گؤللرین چوخو دؤرد دؤور بوزلاشمالارین عمله گتیردیگی سایسیز میقداردا چؤککلیکلرده یارانمیشدیر. ایقلیمین قوراق و ایستی اولدوغو داخیلی آخارسیز حوزه‌ده گؤللر آزدیر و اونلارین اکثریتی دوزلو گؤللردیر. بۇ اراضیده یئرلشن ایری گؤللر – خزر، بالخاش، آرال واختیله مؤوجود اولموش تئتیس اوقیانوسونون قالیغی حساب ائدیلیر. خزر دونیادا ساحه‌سینه گؤره ان بؤیوک گؤلدور. اونون سطحی دنیز سویییه‌سیندن -27 متر آشاغیدا یئرلشیر. خزرین ماکسیمال درینلیگی 1025 متردیر. سویون اورتا دوزلولوغو 11-13 پرومیلدیر. خزرین شئلف ساحه‌سینده و دیبینین تکینده زنگین نفت و قاز احتیاطی وار. باکی نفت رایونو کیمی دونیادا مشهوردور. بورادا دنیزدن یوکسک کئیفیتلی نفت و گاز چیخاریلیر. داغلیق اراضیلرده یئرلشن ایری گؤللرین بیر چوخ ایسه تئکتونیک منشالیدیر. اونلار یئر قابیغینین قیریلدیغی قاتلاردا یارانمیشدیر. بایکال، جئنئور، بودئن، اورمییا، ایسسیک-کول و س. محض تئکتونیک منشالی گؤللره عاییددیرلر. بایکال گؤلو 6000 کم-دن آرتیق مسافه‌ده اوزانان چؤکک‌لیگی توتور. گؤلون ائنی 25 کم-دن 80 کم-ه قدردیر. دونیانین ان درین گؤلو حساب اولونان بایکالین درینلیگی 1620 متردیر. بۇ گؤل آوراسییانین ان بؤیوک شیرین سو آنباریدیر. بایکالا 360-آ قدر چای تؤکولور. آوراسییا قاره‌نینده گؤللرین بؤیوک تصروفات اهمیتی واردیر. اونلار موهوم ایستیراحت، توریزم، کورورت اهمیتینه مالیک اولماقلا سووارمادا، معیشتد، گمیچیلیگین اینکیشافیندا بؤیوک رول اویناییر.
آوراسییانین قوزئی بوزلو اوقیانوسی حوزه‌سینه عایید اوْلان باشلیجا چایلار: [[اوب]]، [[لئنا]]، [[یئنیسئی]]، [[پئچوره]]، [[کولیما]]، ایندیگیرکا و.
* [[بالخاش]]ا تؤکولنلر: ایلیوه و س.
== طبیعی زونالاری ==
آوراسییا قاره‌نینده یئر کوره‌سینده مؤوجود اوْلان بوتون طبیعی زونالارا راست گلمک مومکوندور. بونون اساس سببی قاره‌نین بوتون ایقلیم قورشاقلاریندا یئرلشمه‌سیدیر. طبیعی زونالار خریته‌سینه نظر یئتیرسک گؤرریک کی، قارّه‌ده قوزئی یاریمکوره‌سی اوچون کاراکتئریک اوْلان طبیعی زونالارین هامیسینی گؤره بیلریک. بۇ دا اونون ائکواتوردان قوتب، دوغودان باتی‌یا دوغرو گئنیش مسافه‌ده اوزانماسینین نتیجه‌سی حساب اولونا بیلر. آوراسییادا طبیعی شراییطین حددن چوخ زنگینلیگی و ایقلیم قورشاقلارینین یئرلشمه‌سی، باتی‌دان-دوغویا ایقلیم تیپلرینین کونتینئنتاللیغینین آرتماسی و مورککب رئلیئف قورولوشونون اولماسی طبیعی زونالارین آشاغیداکی شکیلده یئرلشمه‌سینه گتیریب چیخارمیشدیر. آرکتیکا صحرالار زوناسی قوزئی بوزلو اوقیانوسدا یئرلشن آدالاری احاطهایحاطه ائدیر. بوتؤولوکله آرکتیکا ایقلیم قورشاغیندا یئرلشیر. اوندان گونئی‌ا دوغرو توندرا و مئشه توندرا زونالاری اوزانیر. طبیعی زونالار خریته‌سینی نظردن کئچیرسک گؤرریک کی، باتی‌دان دوغویا دوغرو توندرا داها دا گئنیشله‌نیر. آوروپا ساهیللرینده توندرا زوناسی ائنسیز دار زولاق شکلینده باشلاییر و دوغویا طرف اونون سرحدی خئیلی گونئی‌ا مئیل ائدیر. بۇ خوصوصیت باتی‌دان دوغویا گئتدیکجه ایقلیمده کونتینئنتاللیغین آرتماسی ایله علاقه داردیر. گؤستریلن طبیعی زونالارین هامیسی اوزون سورن شاختالی قیش، چوخ قیسا یای، دایمی دونوشلوغو، بوزلاق و باتاقلیقلارین گئنیش یاییلماسی ایله سجیییله‌نیر. تورپاق اؤرتویو یاخشی اینکیشاف ائتمه‌میشدیر، بیتکی اؤرتویو نؤوجه کاساددیر. بورا کاراکتئریک تورپاقلار قلئیلی، تورفلو، باتاقلیق تورپاقلاریدیر. آرکتیکا صحرالاری و توندرا زونالارینین طبیعتی آنتروپوگئن تاثیر نتیجه‌سینده آز دییشیلیب. بونونلا بئله بعضی هئیوانلارین آزالماسی موشاهیده اولونور، بعضی یئرلر، خوصوصیله نفت و گاز چیخاریلان یئرلر چیرکلنمه‌یه معروض قالمیشدیر. آوراسییادا مئشه زوناسی گئنیش ساحهتوتور. مئشه زوناسی بورادا اوچ یاریمزونادان عیبارتدیر. قوزئی‌ده ساحه جه داها بؤیوک اراضینی احاطهایحاطه ائدن تایقا مئشه‌لری زوناسی اوزانیر. توندرا و مئشه-توندرا زوناسینا نیسبتن بۇ زونادا یای داها ایستی و داواملی اولدوغوندان، آغاج بیتکیلری گئنیش ساحهتوتور. تایقا زوناسی دا توندرا زوناسی کیمی دوغویا دوغرو گئتدیکجه چوخ گئنیشله‌نیر. دوغویا دوغرو ایقلیمین کونتینئنتاللیغینین آرتدیغی اوچون آوروپانین ائنسیز تایقا مئشه‌لری دوغویا طرف گئنیشله‌نیر و بؤیوک بیر اراضی توتور. تایقا زوناسیندا سویوغاداواملی – کسکین کونتینئنتال ایقلیمینده بئله یاخشی اینکیشاف ائدن آغاج نؤولری، کوکنار و شام آغاجی بیتیر. تایقادا پودزول تورپاقلار یاخشی اینکیشاف ائتمیشدیر. آوروپا اراضیسینده گئنیش ساحهتوتان قاریشیق و ائنلییارپاقلی مئشه‌لر زوناسی دوغویا گئتدیکجه ائنسیزلشیر و تامامیله یوخا چیخیر. اونلار یئنیدن یالنیز دوغودا – ساکیت اوقیانوس ساهیللرینده ائنلییارپاقلی و قاریشیق مئشه‌لر زوناسی یارادیر. قاریشیق مئشه‌لرده چیملی-پودزول تورپاقلار یاییلمیشدیر. ائنلییارپاقلی و قاریشیق مئشه‌لر زوناسی اینسانلار طرفیندن خئیلی قیریلمیشدیر. اینسان فعالیتینین تاثیری آز اوْلان تایقا مئشه‌لری قاره‌نین دوغو بؤلومونده و داغلیق اراضیلرده گئنیش ساحهتوتور. چؤل و مئشه-چؤل زونالاری اینسان فعالیتی نتیجه‌سینده داها چوخ دییشیکلره معروض قالمیشدیر. بۇ زونالار دا قاره‌نین داخیلینده تام زولاق عمله گتیرمیر. چؤللر باتی‌دا کارپات داغلاری اتکلریندن و قارا دنیز ساهیللریندن باشلایاراق، دوغودا آلتای و بؤیوک خینقان داغلارینا قدر گئنیش بیر اراضیده یارانمیشدیر. محصولدار قارا تورپاقلار بۇ زونادا اکینچیلیگین اینکیشاف ائتمه‌سینه سبب اولموشدور. زونادا یای اوزون و ایستی کئچیر. صحرا و یاریمسهرا طبیعی زونالاری قارّه‌ده هم مولاییم قورشاقدا هم ده تروپیک و سوبتروپیک قورشاقلاردا یاییلمیشدیر. بیتکی و هئیوانلار عالمینین کاسادلیغی آز محصولدار تورپاقلارین، بعضی حاللاردا ایسه شورانلیقلارین اینکیشافی بۇ زونالارین قورو کونتینئنتال ایقلیمی ایله باغلیدیر. اوقیانوسلاردان قارّه‌یه داخیل اوْلان مولاییم و روطوبتلی هاوا کوتله‌لری داخیلی رئگیونلارا ایره‌لیله‌دیکجه اؤز روطوبتلیگینی ایتیریر. بونا گؤره داخیلی صحرا و یاریمسهرالار آز میقداردا یاغینتی آلیر. سوبتروپیک جودیارپاقلی همیشیاشیل مئشه و کوللوقلار زوناسی آرالیق دنیزی ساهیللرینی احاطهایحاطه ائدیر. بۇ زونادا قیش آیلاری مولاییم یای آیلاری قورو و ایستی کئچیر. محصولدار قهوگی تورپاقلار اینکیشاف ائتمیشدیر. زونانین بیتکی اؤرتویو اینسانین تصروفات فعالیتینین تاثیری ایله خئیلی دییشمیشدیر. مئشه‌لر قیریلمیش، یئرینده اکین ساحه لری و پلانتاسییالار سالینمیشدیر. چینین و یاپونییانین گونئی‌ونو احاطهایحاطه ائدن سوبتروپیک قورشاغین دوغوسوندا موسسون مئشه‌لری گئنیش ساحهتوتور. ساواننا، سوبئکواتوریال و ائکواتوریال مئشه زونالاری قاره‌نین گونئی، گونئی-دوغو بؤلوم‌لرینی و بوراداکی آدالاری احاطهایحاطه ائدیر. ساواننا زوناسی سوبئکواتوریال قورشاغین دوزنلیک ساحه لریند، مؤوسومی روطوبتلی مئشه‌لر زوناسی ایسه هیندیستان و هیند-چین یاریمادالارینین ساهیلبویو بؤلوم‌لرینده و داغلیق اراضیلرده یاییلمیشدیر. ائکواتوریال مئشه‌لر باشلیجا اولاراق بؤیوک و کیچیک زوند آدلارینین ائکواتوربویو قورشاغیندا یئرلشیر. بۇ مئشه‌لر دایم روطوبتلی، همیشه یاشیل و چوخ زنگین ترکیبلی اولماسی ایله سئچیلیر. هر ایکی زونانین هئیوانلار عالمی اؤز زنگینلیگی ایله سئچیلیر.
== آوراسییانین ان اوجقار نوقطه‌لری ==
|
