'''آذربایجان''' عادتن بولارا ایستیناد ائدیر:
[[فایل:South Azerbaijan (orthographic projection).svg|بندانگشتی|جنوبی آذربایجان]]
{{قاریشدیرما|آذربایجان جۇمهوریّتی|آذربایجان (تاریخی اراضی)}}
* [[آذربایجان جومهوریتی]]، بیر اولکه اولاراق.
'''آذربایجان''' یا '''گۆنئی آذربایجان''' یا دا '''ایران آذربایجانی''' [[ایران]]ین شومال-باتی ساحهسینده و [[آذربایجان جومهوریتی]]نین جنوبوندا یئرلَشن بؤیوک بیر بؤلگهدیر. ان بؤیوک شهری [[تبریز]] دیر. آذربایجانین اهالیسی [[تورکجه|آذربایجان تورکجهسی]]نده دانیشاراق [[تورکلر|تورک]] و یا [[آذربایجان تورکلری|آذربایجان تورکو]] آدلانیرلار. آذربایجان ایکی مین ایلدن چوخ یاشی اوْلان سیاسی بیر واحید تشکیل ائتمیشدیر و تاریخ بویو [[اورتاشرق]]<nowiki/>ین مدنیّت اوجاغی کیمی تانینمیشدیر. [[اورمو گؤلو]] ان بؤیوک [[گؤل|گؤلو]] دور.
* [[گونئی آذربایجان]]، ایرانین شومال-باتی ساحهسینده و آذربایجان جومهوریتینین جنوبوندا یئرلَشن بؤیوک بیر بؤلگه اولاراق.
== جوغرافیا ==
ایرانین قوزئی باتیسیندا یئرلَشن آذربایجان دوغودان [[خزر]] دنیزینه سؤیکنیر و گونئی سرحدلری ایراندا [[زنجان اوستانی]] و [[قزوین اوستانی]]نین بۆتونونو و [[همدان اوستانی|همدان]] و [[مرکزی اوستانی|مرکزی اوستان]]لارینین بؤیوک قیسمتلرینه شامیل اولور. گونئی آذربایجان [[دوغو]] طرفدن آستارا بؤلگه سی نین واسیطهسی ایله [[خزر دنیزی]]نه یولو وار. گونئی آذربایجانین ان بؤیوک گؤلو [[اورمو گؤلو]] دور. آذربایجانین تاریخی مرکزی [[تبریز]]دیر.
تاریخی قایناقلارا گؤره آذربایجان اراضیسی داغیستاندان داغیستانا قدر اوْلموش؛ یعنی بۇ گونکو ایران گؤبگیندن بۆتون مرکزی اوستانینی قاپسایاراق ایصفاهاندان باشلاییب روسیا داکی [[دربند]] شهرینه قدراوزانیر. بئله لیکله گونئی آذربایجان تاریخی اراضیسی؛ [[غربی آذربایجان اوستانی|باتی آذربایجان اوستانی]]، [[شرقی آذربایجان اوستانی|دوغو آذربایجان اوستانی]]، [[اردبیل اوستانی]]، [[زنجان اوستانی]]، [[همدان اوستانی]]، [[قزوین اوستانی]]، [[البورز اوستانی]]، [[تهران اوستانی]]، [[مرکزی اوستانی|مرکزی]] و [[قوم اوستانی|قوم]] اوستانلاری و همچینین [[قوروه بؤلگهسی|قوروه]]، [[بیجار بؤلگهسی|بیجار]]، [[سونقور بؤلگهسی|سونقور]] و [[آستارا بؤلگهسی (ایران)|آستارا]] بؤلگه لرینه شامیل اولور. همچنین بعضیلرین نظرینه گؤره عراق عجم ده بوتون آذربایجانین تاریخی اراضی لریندن دیر.
== ائتنیکلر ==
=== آذربایجان تورکلری ===
{{Əsas|آذربایجان تورکلری}}
آذربایجان اوستانی تورکلری آذربایجان سینیرلاریندا هابئله [[آذربایجان سینیرلاری|آذربایجان سینیرلاریندان]] ائشییده، ایرانین آیری اوستانلری و بؤلگه لرینده یاشاماقدا دیرلار. بونلار عومومیتده دغو آذربایجان، باتی آذربایجان، اردبیل، زنگان، قزوین، همدان، مرکزی، گیلان، کوردوستان، کیرمانشاه، البورز، تهران و قوم اوستانلرینده یئرلشیب لر.<ref name="یاشار">(یاشار تبریزلی، ترکها و ایران (موجودیت، هویت، راهمان)، نشریه ایشیق، نشریه دانشجویان آذربایجانی دانشگاه علم و صنعت، کاری از مرکز تحقیقات مجمع دانشگاهیان آذربایجانی (آبتام) چاپ دوم صص ۳ و ۴</ref><ref>مئهران باهارلی نین یازی لاری www.sozumuz.blogspot.com</ref><ref>دکتر م. پناهیان، فرهنگ جغرافیایی ملی ترکان ایران زمین، ۱۳۵۱</ref><ref>دکتر جواد هئیت، سیری در تاریخ زبان و لهجههای ترکی چاپ سوم ۱۳۸۰ ص ۳۰۷</ref><ref>حسن راشدی، زبان ترکی و موقعیت گذشته و کنونی آن در ایران، ۱۳۸۳، صص ۸ تا ۱۰</ref><ref>حسن راشدی، ترکان و بررسی تاریخ، زبان و هوین آنها در ایران، انتشارات اندیشه نو، ۱۳۸۶، صص ۱۱۹ تا ۱۲۴</ref> گونئی آذربایجان تورکلری نین سایی ۱۹۹۸ اینجی ایلده ائتنولوگ سایتی نین تخمینی اساسیندا ۲۳٫۵۰۰٫۰۰۰ نفرایمیش لر. بۇ تخمینی ۳۰ میلیون نفره جن چوخالتماق اولار.<ref name="ethnologue.com">http://www.ethnologue.com/14/show_language.asp?code=AZB</ref><ref>صرافی، ع. (۱۳۷۸) "ایران تورک لری نین دیلی و فولکولورو" نشریه وارلیق، شماره ۱۱۴</ref><ref>سارای، محمد، (۱۹۹۹) تورک – ایران ایلیشک لری، آنکارا: آتاتورک آراشدیرما مرکزی</ref><ref>براندا شیفر، مرزها و برادری، ایران و چالش هویت آذربایجانی، ترجمه یاشار صدقیانی آذر، ۱۳۸۵، ناشر: اولوس، ص ۲۴۴</ref><ref>گولدیکن قدیر، (۱۹۹۸) "ایران دا یاشایان ۳۳ میلیون تورکو دوشونوز" نشریه آذربایجان، شماتره ۳۲۲، ص ۴۷</ref><ref>چهرگانی، مجمود علی (۲۰۰۳)، "هدفیمیز میلّی کولتوروموزه صاحیب چیخماق" ۳۲۰۲، سایی ۱۴ آنکارا به نقل از دوکتور بیلگه هان ا. گوکداغ و محمد رضاهیئت، ایران تورک لرینده کیملیک مسئله سی، کوچورن رسول همدانلی، چاپ شده در "چالش هویت در آذربایجان"، ویژه نامه دان اولدوزو، نشریه مستقل دانشجویی دانشگاه صنعتی اصفهان</ref><ref>http://books.google.com/books?ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&ct=result&id=YJwsAQAAIAAJ&dq=۳۰+million+South+Azerbaijan&q=۳۰-۳۵ The Continuum political encyclopedia of the Middle East</ref><ref>http://books.google.com/books?id=j-BGfrath_sC&pg=PA۳۵&dq=۳۰+million+South+Azerbaijan&hl=en&ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=۱&ved=۰CCkQ6AEwAA#v=onepage&q=۳۰%۲۰million%۲۰South%۲۰Azerbaijan&f=false The Nobels' oil fate By Amir Pahlavan</ref><ref>http://books.google.com/books?id=UrSJl5rjdbkC&pg=PA۱۸۷&dq=۳۰+million+South+Azerbaijan&hl=en&ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=۲&ved=۰CC4Q6AEwAQ#v=onepage&q=۳۰%۲۰million%۲۰South%۲۰Azerbaijan&f=false The security of the Caspian Sea Region By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute The security of the Caspian Sea Region By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute</ref><ref>http://books.google.com/books?id=sHKSh_XltKMC&printsec=frontcover&dq=brenda+shaffer&hl=en&ei=QT1YTZrtNZDsOZr4wIAF&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=۳&ved=۰CDAQ6AEwAg#v=snippet&q=population&f=false</ref><ref>cite web |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Iran.pdf |title=Ethnic Groups and Languages of Iran |first=Library of Congress – Federal Research Division |last=Library of Congress|accessdate=۲۰۰۹-۱۲-۰۲}} ۱۶٪ estimated in 2009</ref><ref name="Encyclopedia of Orient">[http://looklex.com/e.o/iran.peoples.htm "Peoples of Iran"] in ''Looklex Encyclopedia of the Orient''. Retrieved on 22 January 2009.</ref><ref name="CIA Iran">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ir.html#People "Iran: People"], ''CIA: The World Factbook'': 24% of Iran's total population. Retrieved on 22 January 2009.</ref><ref>[http://www.ingentaconnect.com/content/routledg/ccas/۲۰۰۸/۰۰۰۰۰۰۲۷/۰۰۰۰۰۰۰۱/art00004 G. Riaux, "The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran"], ''Central Asian Survey'', ۲۷(۱): ۴۵–۵۸, March 2008: 25% of Iran's total population (p. ۴۶). Retrieved on 22 January 2009.</ref><ref name="ISBNShaffer">"Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity" in ''The Azerbaijani Population'' by [[Brenda Shaffer]], pp. 221–225. The MIT Press (2003), ISBN 0-262-19477-5.</ref><ref>Swietochowski, Tadeusz; Collins, Brian C. (۱۹۹۹). Historical dictionary of Azerbaijan. Lanham, Maryland: Scarecrow Press, Inc. ISBN 0-8108-3550-9. pg ۲۸: "۱۵ million (1999)"</ref><ref>[http://books.google.com/books?ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&ct=result&id=YJwsAQAAIAAJ&dq=۳۰+million+South+Azerbaijan&q=۳۰-۳۵ The Continuum political encyclopedia of the Middle East] by Avraham Sela Publisher: Continuum International Publishing Group; Rev Upd edition (October 2002) ISBN 0-8264-1413-3 ISBN 978-0-8264-1413-7"</ref><ref>[http://books.google.com/books?id=UrSJl5rjdbkC&pg=PA۱۸۷&dq=۳۰+million+South+Azerbaijan&hl=en&ei=dRRaTdbGJt2qhAeFu-DgDQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=۲&ved=۰CC4Q6AEwAQ#v=onepage&q=۳۰%۲۰million%۲۰South%۲۰Azerbaijan&f=false The security of the Caspian Sea Region] By Gennadiĭ Illarionovich Chufrin, Stockholm International Peace Research Institute"</ref><ref>[http://www.unpo.org/members/7884 UNPO : Southern Azerbaijan]</ref><ref>[http://www.diplomaticobserver.com/news_read.asp?id=۳۵۹ BABEK, NATIONAL HERO OF SOUTHERN AZERBAIJAN, DISTURBS IRAN]</ref><ref>[http://meria.idc.ac.il/journal/2007/issue4/jv11no4a2.asp AZERBAIJAN AND THE CHALLENGE OF MULTIPLE IDENTITIES: IN SEARCH OF A GLOBAL SOUL ]</ref><ref>[http://www.jamestown.org/single/?no_cache=۱&tx_ttnews%۵Btt_news%۵D=۳۱۷۲۳ AZERBAIJANI PUBLIC OUTRAGED BY SLAUGHTER OF AZERIS IN IRAN]</ref><ref>http://www.photius.com/rankings/languages2.html</ref><ref>http://www.petroleumworld.com/issues090506.htm</ref>
لاکین ۱۹۹۹- جو ایلده [[جاماح]] آنالیتیک اینفورماسییا مرکزینین آپاردیغی دقیق آراشدیرمایا اساساً ایراندا یاشایان آذربایجان تورکلرینین سایی ۲۹ میلیون نفر اولارق بیلدیریلمیشدیر و همین تاریخده، بۇ رقم اؤلکه اهالیسینین ۴۱٫۴۲٪-ی آنلامینا گلیردی.<ref>http://camah.net/ereb/stat.php جاماح آنالیتیک اینفورماسییا مرکزینین استاتیستیک معلوماتی</ref>
آذربایجاندا همچینین چوخ آز سایدا [[تالیشلار|تالیشلار]]، فارسلار، کوردلر، تاتلار و اِرمنیلر ده یاشماقدادیرلار. بونلارین چوخو اؤزللیکله کوردلرله ارمنیلر سوْنرالار آذربایجان توپراقلارینا کؤچوبلر.
==== ایبهاملی آمارلار ====
ایراندا یاشایان تورک لرین سایی سی باره ده موختلیف قایناق لاردا، موختلیف سای لارا راست گلمک اولار. ایراندا یاشایان تورک لرین ایدیعالارینا گوره بۇ رقم ۳۷ میلیونا قدر چاتماق دادیر<ref name="یاشار" /> – ب.<ref name="شیفر">رندا شیفر، مرزها و برادری ایران و چالش هویت آذربایجانی ترجمه: یاشار صدقیانی آذر، چاپ اول ۱۳۸۵ ناشر: اولوس صص ۲۴۴–۲۴۳)</ref> ائتنولوگ سایتی نین وئردیی آمار اساسی ندا ۱۹۹۸ اینجی ایلده ایراندا ۲۷٫۴۰۰٫۰۰۰ مین نفر تورک یاشاییرمیش لار.<ref name="یاشار" /><ref name="ethnologue.com" />
ایراندا یاشایان تورک لرین نۆفوسو ایله ایلگیلی کسین بیر رقم وئریلمه کده دیر. ایرانداکی تورک لرین نۆفوسو ۲۵ میلیون،<ref>هئیت و صرافی، ایران تورک لری نین دیلی و فولکولورو، وارلیق درگی سی ۱۱۴–۳ سایی، ۱۹۹۹ ص ۶۱</ref> ۳۳ میلیون،<ref>قدیر گولدیکن، ایراندا یاشایان ۳۳ میلیون تورکو وشونوز، آذربایجان ۴۷–۴۸ اینجی سای، ۱۹۹۸، ص ۳۲۲</ref> ۲۰ میلیون،<ref>رافائل بلئگا، ایران خالق لاری ال کیتابی، ۱۹۹۷</ref> ۲۵ میلیون،<ref>موحممد سارای، تورک – ایران ایلیشکیلری، آنکارا، آتاتورک آراشدیرما مرکزی، ۱۹۹۹ ص ۲۶۱</ref> اولاراق بیربیریندن فرقلی شکیلده وئریلمکده دیر. دونیا بانکاسی اؤلکه پروفیللری معلوماتینا گوره ۶۶٫۱ میلیونلوق ایران نۆفوسوْنون یوزده ۴۲ ایکی سینی تورک لر فورمالاشدیرماقدا اوْلوبگف بۇ نیسبت ده تخمینا ۲۵ میلیونلوق بیر تورک نۆفوسو گوسترمک ده دیر.<ref>کاظیم اوتوک، Araftaki Ülke İran ۲۰۲۳ ۱۴ اونجوسای ۲۰۰۲ ص ۱۰</ref><ref>دوکتور. بیلگه هان ا. گوکداغ و موحمد ریضا هئیت، ایران تورک لری نین کیملیک مسئله سی، کوچورن: رسول همدانلی، چالش هویت در آذربایجان، ویژه نامه نشریه دان اولدوزو، ص۸۷</ref> برندا شیفرین ده ایرانین تورک لری نین سایی سین ۲۵ میلیون نفر بیلیر<ref>برندا شیفر، مرزها و برادری ایران و چالش هویت آذربایجانی ترجمه: یاشار صدقیانی آذر، چاپ اول ۱۳۸۵ ناشر: اولوس صص ۲۴۴</ref>
ایرانین هر اون ایلده باش وئرن نۆفوس سایی سیندا، ائتینک قوروپ لارین سایی داخیل اولماییب. بۇ مسئله ایراندا نئچه نفر تورک، فارس، کورد و… ائتنیک لردن اوْلدوغون موبهم بیر مسئله یه چئوریلیب.<ref name="یاشار" /> آبیش دولتی (آمریکا بیرلشمیش شیتاتلار) دولتی، ایراندا صورت تاپان ۱۹۵۶ (۱۳۳۵) اینجی نۆفوس ساییسین، ایران دولتی نین ائتنیک آز گوسترمکه چالیشماق اوچون، اعتیبارسیز بیلیر.<ref>"کتاب راهنمای مناطق ایران"، واشینگتن دی سی: اداره دولتی چاپ، ۱۹۱۷، ص ۸۱</ref> نیکی کئدی ده یازیر «عومومیت ده ایراندا رسمی آمار، ایرانین ان بویوک ائتنیک قوروپون – آذربایجان لی لاری- اولدوغوندان آز گوستریرلر.».<ref>نیکی. آر. کئدی، ایران و جهان اسلام: مقاومت و انقلاب، نیویوک: انتشارات نیویورک، ۱۹۹۵، ص ۱۳۴</ref> بعضی قایناق لار اساسیندا آذربایجان تورکلری و آیری تورک لر ایرانین یوزده ۲۵ تا ۳۷، کوردلر یوزده ۸، بلوچ لار یوزده ۳، عرب لر یوزده ۳ و تورکمن لر یوزدن ۲ اهالی سین تشکیل ائدیرلر.<ref>شهرزاد مجاب و امیرحسن پور، سیاستهای ملیت و جدایی قومی – سعید رهنما و سهراب بهداد، ایران پس از انقلاب: نقطه عطف سرزمینهای اسلامی، لندن: آی بی توریس، ۱۹۹۵ صص ۲۳۰–۲۲۹</ref> بعضی قایناق لار دا فارس لار ایرانین اهالی سینین یوزده ۵۰ سین تشکیل وئریرلر<ref>پاتریشا جی هیگینز، پیوستگی اقلیتی در ایران این دوره، مطالعات ایرانی، جلد ۱۷، شماره ۱، زمستان ۱۹۸۴، ص ۴۷</ref> بعضی قایناق لاردا دا فارس لار یوزده ۴۵ دن آشاغا گوستریلیب لر.<ref>یرواند آبراهامیان، کمونیسم و اشتراک در ایران: توده و فرقه دموکرات، مجله بینالمللی مطالعات خاورمیانه، جلد ۱، شماره ۴، سال ۱۹۷۰، ص ۲۹۲</ref><ref>س. علی اف، مۆشکول ملیتها در ایران، کتاب بازبینی آسیای مرکزی، جلد ۱۶، سال ۱۹۶۶، ص ۶۴</ref>
بعضی قایناق لار تورک لر ایرانین اهالی سی نین اوچ دن بیر بیلیرلر<ref>جرج توماس کوریان، دایرةالمعارف جهان سوم، نیویورک، سال ۱۹۹۲، جلد ۲، ص ۸۶۹</ref><ref>میلتون جی اسمن و ایتمار رابینوویچ، قومیت، پلورالیسم و دولت در خاورمیانه، لندن، انتشارات دانشگاه کربل، ۱۹۸۸، ص ۲۱۳</ref><ref>جواد هئیت، پسرفت زبان و ادبیات آذربایجانی، ص ۹</ref><ref>یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب ص ۱۲</ref>
=== فارسلار ===
فارسلار عومومییتله [[تهران اوستانی|تهران]]، [[مرکزی اوستانی|مرکزی]]، [[همدان اوستانی|همدان]]، [[قوم اوستانی|قوم]] و [[قزوین اوستانی|قزوین]] اوستانلاریندا تورکلرله برابر یاشاییرلار.
=== کوردلر ===
کوردلر عومومیتله [[کیرمانشاه اوستانی|کیرمانشاه]]، [[کوردوستان اوستانی|کوردوستان]] و [[غربی آذربایجان اوستانی|باتی آذربایجان]] اوستانلاریندا یاشاییرلار.
=== ساییر ائتنیکلر ===
ساییر ائتنیکلردن؛ تاتلار عومومن [[خالخال بولگهسی|خالخال]]، تالیشلار [[آستارا بؤلگهسی|آستارا]] و [[تالیش بؤلگهسی|تالیش]] بؤلگهلرینده یاشاییرلار. ائرمنیلر، آشوریلر و باشقالاری بعضی شهرلرده یاشاماقدادیرلار.
== آذربایجانین سینیرلاری ==
[[File:Caspian sea Ibn Hawqal.JPG|۲۵۰px|thumbnail|left|آذربایجان سینیرلاری، ابن حوقل]]
[[File:Al-Idrisi-Azerbaijan.JPG|thumbnail|۲۵۰px|thumbnail|left|آذربایجان، ادریسینین خریطهسینده]]
[[File:TemuriDovurAzsinir۱۵۲۵.jpg|left|thumb|نخجوان من کوره آذربایجان ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰<ref>[http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000605-01.jpg اصلی سند]</ref>]]
[[File:TeymurDovruIslahOlunmusSened۱۵۲۵.jpg|thumb|left|نخجوان من کوره آذربایجان ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰ ایصلاح اولونموش متن<ref>[http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000605-01.pdf نخجوان من کوره آذربایجان ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰ ایصلاح اولونموش متن]</ref>]]
[[File:KerimXanAzSınır.jpg|thumb|left|۲۰۰px|Kərim xanın fərmanı – əsli sənəd1<ref>[http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000023-01.jpg Kərim xanın fərmanı – əsli sənəd1]</ref>]]
[[File:KerimXanAzSınır۱.jpg|thumb|left|Kərim xanın fərmanı – əsli sənəd2<ref>[http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/facsimiles/sanad_000023-02.jpg Kərim xanın fərmanı – əsli sənəd2]</ref>]]
آذربایجان سینیرلاری ان اسکی زامانلاردان بوگونه کیمین، دوولتلر و قودرتلرین دهایشمهسیله دهایشیب. ایسلامدان اونجه گونئی آذربایجان، هوریلر، لولوبیلر قوتیلر، مادلار و… دوولتلرین یوردو اوْلوب<ref>ایران تورکلرینین اسکی تاریخی، پروفسون موحممد تاغی زهتابی، اختر یایین ائوی</ref> ساسانیلر زامانی آذربایجاندا اونملی دهایشیکلر اوز وئریر. خوسرو انوشیروان (سلطنتی ۵۷۸–۵۳۱ م. ا) ایرانی دورد یئره بولوب، دورد «سپهبد» ا تاپشیریر. بۇ بولوملر «کوست» آدلانیرلار. ایرانین کوستلاری بونلاردان عیبارتایدیلر:
۱- دوغو کوستو (خوراسان)
۲- قوزئی کوستو (آتورپاتگان)
۳- گونئی کوستو (نیمروز)
۴- باتی کوستو
شیروان و آران هر ایکیسی آتورپاتگان کوستوندا یئرلهشیدیلر و بونلارین شاهلاری آتورپاتگان سپهبدوندان تابئعدیرلر. آتورپاتگان سپهبدو ایرانین ان گوجلو سپهبدوایدی.<ref name="Pərviz">پرویز زارع شاهمرسی. آذربایجان ایران و آذربایجان قفقاز.انتشارات اختر. تبریز ۱۳۸۵</ref>
ساسانیلر دوورونده قالان بیر کتبهده دربندین آذربایجان سینیرلاریندا اولماغی آشکار اوْلونور:<ref>Е. А. Пахомов. Пехдлевийские надписи Дербенда, стр. ۲۹</ref>
من انوشیروان طرفیندان مأمور اوْلدوم، دربندین قوزئی حیصصهلرینده، قوزئی قبیلهلرین آذربایجانا هوجومونون قاباغین آلماق اوچون قالالار یارادام.<ref>دکتر حسین الیاری، نام شهرها و وضع راههای آذربایجان در قرون نخستین اسلامی، نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز، تابستان ۱۳۶۳، شماره مسلسل ۱۳۲، ص ۹۳</ref>{{Sitatın sonu}}
ایسلامدان سوْنرا کی دوورلردهده موختلیف قایناقلاردا آذربایجان سینیرلارینا ایشاره اوْلونور. اورنک اوچون ۴۷۲-اینجی ایلده (۱۰۷۹ قمری ایلی) یازیلان «حدود العالم من المشرق الی المغرب» کیتابیندا آذربایجانین سینیرلاری بئله توصیف اوْلونور:<ref>دکتر حسین محمدزاده صدیق، فرضیه زبان آذری و کسروی، انتشارات تکدرخت، ص ۴۷ ۱۳۸۹</ref>
مشرق این ناحیت (=آذربایجان) حدود گیلان است و گونئی وی حدود عراق است و جزیره، و مغرب وی حدود روم است و سریر، و شمال وی حدود سریر است و '''خزران'''. و این جای هاست. بسیار با نعمتترین ناحیت هاست اندر اسلام؛ و ناحیت آبادان و با نعمت بسیار و آبهای روان و میوههای نیکو و جایگاه بازرگانان و غازیان …<ref>حدود العالم من المشرق الی المغرب، چاپ دانشگاه تهران، ص۱۵۷</ref>{{-Rtl}}{{sitatın sonu}}
چئویرمه: "بو ناحیتین (=آذربایجان) شرقی گیلان و جنوبی عیراق لا جزیرهدیر، و قربی روم و سریر، و شومالی سریر و '''خزران''' دیر. "
خوارزمشاهلار دوروندهده، موحممدایبنی نجیب بکران «جهان نامه» کیتابیندا کی سولطان موحممد خوارزمشاها سونولوب بئله ایضاحات وئریر:<ref name="Pərviz" />
{{sitatın əvvəli}} کر جیحونی است در حدود آذرباذکان بر سه فرسنگی شهر بردعه که آن را کر خوانند.<ref name="Nəcib">نجیب بکرانٔ محمد بن. جهان نامه. مسکو. ۱۹۶۰. انستیتوی ملل آسیا ص ۳۸</ref>{{-Rtl}}{{sitatın sonu}}
چئویرمه: «کور آذربایجان حودودوندا بیر چایدیر، بردعهدن ۳ فرسخ آراسی وار و کور آدلانیر.»
'''تئیموریلر دووروندن''' قالمیش(۱۴۰۰-اونجو ایل) بیرسندده "'''نخجوان من کوره آذربایجان'''" ایشاره اوْلونور. بۇ سندده "خوط، شینهئر، هالزور، طاتئف کیلسهسینین مولکلری" یندن سوز گئدیر. بۇ سند ۲۵ ربیع الاول ۸۰۳ / ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰ – ۱۳٫۱۱٫۱۴۰۰ یازیلیب.<ref name="سرحدنامه سه قریه املاک کلیسای طاتف">[http://asnad.cnms.uni-marburg.de/fa/document/۶۰۵/ سرحدنامه سه قریه املاک کلیسای طاتف]</ref>
سندین فارسجا یازیسی بئلهدیر:
'''مناصب الکاء قپانات و سیسجان تومان نخچوان من کوره آذربیجان''' در دارالقضات معسکر ضفر اثر تصدیق شده که تمامت محدوده شش دانک املاک قریه خوط و شینهر و حالزور اول وادی رودخانه قریه اورط که داخل میانه سنور قریه خوط و بوردی میشود و عبور الفاصله متیمد جاری بلسان المتعارف ابودرق ثانی یذهب الذی ذوغالودرق الی الفاصل ایضاً ذوغالو زمین و ثانی عبور متصله بالماء مشهور همید …<ref name="سرحدنامه سه قریه املاک کلیسای طاتف" /><ref>Papazian, Akop Davidovich. Persidskie dokumenty Matenadarana: II Kupchie (14-16 vv.). Erevan: Izdatel'stvo Akademii Nauk Armianskoi SSR, 1968. 55-57, 251-53, 413-16, 513-14</ref> {{-Rtl}}{{sitatın sonu}}
صفویلر دورونده «آذربایجان اوستانی» دورد بئیگلر بئیگییه بولونورموش:
تبریز بئیگلر بئیگیسی، چوخورسعد بئیگلر بئیگیسی، شیروان بئیگلر بئیگیسی و قاراباق بئیگلر بئیگیسی.<ref name="Pərviz" />
همین دوورده قاراغین کوچز ماحالیندا بیر مولکون شیشدانگ سندینده '''"آران قاراباغ من کوره آذربایجان"''' عیبارتیندن ایستیفاده اوْلونوب. سند ۹۸۱ / ۰ ژانویه ۱۵۷۳ – ۲۲٫۴.'''۱۵۷۴''' تاریخینده یازیلیب.<ref>Papazian, Akop Davidovich. Persidskie dokumenty Matenadarana: II Kupchie (14-16 vv.). Erevan: Izdatel'stvo Akademii Nauk Armianskoi SSR, 1968. 116-17, 316-17, 485-87, 582</ref><ref>[http://asnad.cnms.uni-marburg.de/fa/document/۶۲۱/ قباله شش دانگ ملک در ناحیه کوچز قراباغ]</ref>
متن فارسجادا بئله یازیلیب:
... تمامت ششدانک ملک قریه خزاز من اعمال کوچز توابع '''اران قراباغ من کوره آذربایجان''' مع حدود اربعه …<ref>[http://asnad.cnms.uni-marburg.de/media/editions/sanad_000621-01.pdf Qarabağ Azırbaycan, islah olunmuş sənəd]</ref>{{Sitatın sonu}}
زندلرین حاکیمییتی دورونه عایید ایکی تاریخی مکتوبدا آذربایجانین سرحدلری گوستریلمیشدیر. بۇ مکتوبلاردا بیری کریم خان زند، دیگری سه علیمورادخان زند طرفیندن یازیلمیشدیر. همین مکتوبلاردا گنجه، اراک، و همدان داخیل اولماقلا، ایندیکی ایرانین [[مرکزی اوستانی]]، [[همدان اوستانی]]، [[تهران اوستانی]] و[[قوم اوستانی]]نین بیر قیسمی و اوسته لیک [[کوردوستان اوستانی]] نین شرقی حیصصهسی و [[کیرمانشاه اوستانی]]نین اوچده بیری و همچینین [[لوریستان اوستانی]] نین بیر حیصصه سی آذربایجان سرحدلری داخیلینده تقدیم ائدیلمیشدیر.<ref name="ReferenceA">مفخم، محسن. "اسناد و مکاتبات تاریخی." بررسیهای تاریخی ٢، ٣-۴ (١٣۴۶): ۳۶۳–۳۶۶. ۳۶۵–۶۶</ref><ref>قائم مقامی، جهانگیر. یکصد و پنجاه سند تاریخی: از جلایریان تا پهلوی. تهران: چاپخانهٔ ارتش شاهنشاهی ایران، ١٣۴٨: ۱۰۳–۱۰۴.</ref><ref>اسناد و مکاتبات تاریخی: فرمان علی مرادخان (٢ صفحه – از ١٥١ تا ١٥٢ و ۳۶۶–۳۶۵). نشریه بررسیهای تاریخی – دی ١٣٤٦ – شماره ١١. نویسنده: مفخم، محسن (وابسته به: نشریه ستاد بزرگ ارتشتاران- کمیته تاریخ نظامی. دو ماهنامه بررسیهای تاریخی، تاریخ و تحقیقات ایرانشناسی، قطع: کتابی. هئیأت رئیسه افتخاری: تیمسار سپهبد اسدالله صنیعی، تیمسار فریدون جم، دکتر عالیخانی. هئیأت مدیره: تیمسار سپهبد غلامرضا ازهاری، تیمسار سپهبد علی کریملو، تیمسار سرلشگرحسین رستگار نامدار. هئیأت تحریریه: آقای دکتر خانبابا بیانی، دکتر عباس زریاب خوئی، سیدمحمد تقی مصطفوی، سرهنگ دکتر جهانگیر قائم مقامی)</ref><ref>قائم مقامی، جهانگیر، یکصد و پنجاه سند تاریخی از جلایریان تا پهلوی، تهران، چاپخانه ارتش، ١٣٤٨.</ref><ref>آذربایجان ین تاریخ و مدهنییهتینین بورژووا ساختالاشدیریجیلارینا قارشی. پروفئسور شٶوکهت تاقییئوا، باکی. ١٩٧٨</ref><ref>[http://www.tebrizsesi.com/site/meqale/14-meqaleler/۲۹۲۷-۱۳۸۹-۱۱-۲۰-۱۲-۴۰-۱۶ علی مراد خان زند: قلمرو علیشکر (همدان، ساوه، اراک، یک دوم کردستان، یک سوم کرمانشاه،...) و قراباغ و شیروان و گنجه و نخجوان جز ولایت آذربایجان است ــ مئهران بهارلی]</ref><ref>[http://www.asnad.org/fa/document/۲۳/ فرمان کریم خان زند]</ref>
فرمان تعالی شد آنکه در این اوان عمدة المسیحیه پادری فرنسیه حکیم وارد حضور و بعرض رسانید که بموجب ارقام سلاطین جنت مکان صفویه انار اللّه برهانهم، همیشه پادریان فرنگیان و خلیفها در ممالک محروسه ایران جا و مکان داشته هر یک برسم و آئین خویش بعبادت مشغول و تجار و سوداگران این طایفه بتجارت قیام و عشور و متوجهات حسابی خود را مهمسازی عمال خیریت اعمال دیوان مینمودهاند، مشروط بر اینکه احدی از آنها مرتکب امری که خلاف ملت مقدس اثنی عشر علیهم صلوات اللّه الملک الاکبر باشد بحسب ظاهر نکرده، احدی را هم با ایشان رجوعی نباشد؛ و هرگاه جماعت ارامنه بآنها ضرر و نقصانی برساند بخلاف حساب متعرض احوال آنها شوند، بعد از ثبوت آن آنها را ترجمان نمایند و پادریان کرملیان دو نیکان و جزونت و کنحوجی و اکوستن و غیره که در '''ولایت آذربایجان از شیروان و قراباغ و دار السلطنه تبریز و گنجه و نخجوان و قلمرو علیشکی''' دار السلطنه اصفهان و الکاء فارس از شیراز و بندرعباس و سایر ممالک محروسه میباشند و در هرجا که خواسته باشند توقف و سکنی کرده هر یک از ارامنه و عیسویان و اولاد ایشان که خواسته باشند نزد ایشان آمدوشد کرده تعلیم گیرند و درس بخوانند نیز ممانعت نکرده چنانچه جماعت مذکوره اموات خود را در مقامی که بجهت مدفون آنها تعیین مینمایند بدستور و آئین دین خود برده و دفن نمایند عایق و مانعی جهت آنها نباشد و امداد و اعانت لازمه دربارهٔ آنها به عمل آمده احدی نسبت به ایشان ظلم و ستم ننماید؛ و در خصوص صدق ادعایات و عرض خود ارقام مذکوره را بنظر رسانند. لهذا عالیجاهان بیگلربیگیان عظام و حکام گرام و غیره عمال ولایت محروسه در خصوص امور مذکوره بنحویکه حسب الارقام سلاطین بشروط مذکوره مقرر شده از آنقرار معمول و عشور متوجهات حسابی تجار و سوداگران را بازیافت و تخلف از فرموده مبارک جایز نداشته مراعات ایشان را منظور دارند و در عهده شناسند.
تحریرا فی شهرشوال المکرم سنه ۱۱۷۷.<ref name="ReferenceA" /> {{Sitatın sonu}}
[[File:GA Əyalət Bölgə.jpg|thumb|center|۳۵۰px|گونئی آذربایجانین اوستان لری و بولگه لری]]
== گونئیلی آدلیملارین شکیللری ==
<gallery 450="" length:400="" pix="" width:="">
File:Sattar Khan.jpg|[[ستار خان]]
File:Bulud Qarachurlu.jpg| [[بولود قاراچورلو]]
File:Shahriyar.jpg|[[شهریار|محمدحسین شهریار]]
File:Kazem Shariatmadari.jpg|[[سید محمدکاظم شریعتمداری|سئیید محممدکاظیم شریعتمداری]]
</gallery>
== تاریخی ==
=== آذربایجان تورپاقلاریندا ایلک اینسانلار و خالقلار ===
بویوک ائحتیماللا، آذربایجان، مئدیترانه گولونون دوره-وری و آفریقانین قوزئییله برابر، بشریتین شیکل تاپدیغی ایلک یئرلردندیر.<ref name="سرداری نیا">سیری در تاریخ آذربایجان، صمد سرداری نیا، نشراختر، تبریز، چاپ دوم ۱۳۸۷</ref>
میلاددان ۴-مین ایل اؤنجهدن باشلایاراق، اوْرتا آسیادان دربند و داریول کئچیدلریله یاخین شرقه ائل آخینلاری اوْلموش و بۇ آخینلار آذربایجان (شیمالی و گونئی)، زاقروس داغلارینین شرقی و غربی اتکلری و عومومیتله ایرانین باتی اراضیسیندن کئچرکن، اونلارین بللی ائل، طایفه و قوللاریندان، اساس توپلوملاریندان آیریلاراق، بۇ یئرلرین موختلیف یئرلرینده یورد سالاراق قالمیشلار.
[[سومر|سومئر]]، [[عیلام]] آخینلاری کیمی تاریخه معلوم اؤنملی ائل آخینلاریندان علاوه، چوخ احتیمال باشقا آخینلار و خصوصیله کیچیک ائل، قبیله و اوبالاردا همین یول ایله اوْرتا آسیادان گلیب، همین یاخین شرق منطقهلرینده یورد سالیب قالمیش، سویداشلاری یئرلی اهالییه قاریشاراق، خالقلار شکلینده مدنیت و حاکمیت قورموشلار.
همین یاخین شرق منطقهسینین قوزئیدان مرکزینده یئرلَشن آذربایجان (شیمالی و گونئی)، همدان، قم، قزوین، زنجان، تختی سولیمان آرالاری یئرلریده بۇ موختلیف ایلتصاقی دیللی ائللر، سویلار و قبیلهلرین یورد سالاراق قالدیغی یئرلر اوْلموشدور.
بو گلن کؤچریلر ائتنیک باخیمیندان یاخین اوْلموش یئرلی اهالی ایله قاریشیب قوتتی، لوللوبی، هورری، ماننا، ماتیین، کاسسی، اورارتو، ساسپیر، کاسپی، آلبان، مسکوت، ماساجئت، سالک، ایشغور… توپلوملاری و کوتلهلرینی یاراتمیشلار کی، اونلارین بعضی سی زامان کئچیب آرتدیقجا، یاشادیقلاری اراضیده بللی مدنیت و حاکمیت قورموشلار.
بلاواسیطه آذربایجان اراضیسی و اورانین گونئی و گونئی شرقینده یئرلَشن [[همدان]] توْرپاقلاریندا م. ق ۳-مین ایللیکده فورمالاشان و تاریخده تانینمیش ایلک خالقلار '''قوتتی و لوللوبیلر''' اوْلموشلار. قوتتی و لوللوبی خالقلاری قوزئیدان کاسپیلر، ساسپیلر، قوزئی باتیدن هورریلر و ماننالار، گونئی و گونئی غربده کاسسیلر و اونلارین واسطهسی ایله و بلاواسیطه ایلاملارلا علاقهده اوْلموش و اونلارین، هابئله سومئر و اککئدیلرین قوردوغو مدنیتله تانیش اولاراق اونلاردان ائتگیلنمیشلر.
قوتتی-لوللوبیلر بۇ گون ایران تورکلرینین یاشادیغی بیتیشیک اراضینین ان گونئی بؤلگهسینده، همدان-اسداباد، قم، قزوین، زنجان، ماراغا، تختی سولیمان آراسینداکی اراضیده و آذربایجاندا یاشامیشلار. دئمک، گؤستردیگیمیز بۇ اراضینی اهالیسینین بۇ گون تورک اولماسی اوْلدوقجا قدیم تاریخه مالیکدیر، داها دوغروسو بۇ یئرلرین ساکینلری تاریخه معلوم ایلک چاغلاردان التصاقی دیللی- اسکی تورک، اوْلموش، همده آذربایجان و همدان اراضیسینده ایلک مدنیت قورموشلار.
بو مدنیت هیند-آوروپالی خالقلارین منطقهمیزه گلمهسیندن تقریباً ۱۵۰۰–۲۰۰۰ ایل اؤنجه اوْلموشدور.<ref>ایران تورکلرینین اسکی تاریخی، محمد تقی زهتابی، ۱۳۷۹ ه.ش تبریز ص. ۲۱۱،۲۱۲</ref>
== ایقتیصاد ==
آذربایجان اراضی سی اکینچیلیک، باغدارلیق باخیمیندان ایرانین ان کئیفیتلی و ال وئریشلی ماحالی ساییلیر. بۇ اکینچیلیک اراضینین ان یاخشیسی موغان ماحالیندا ([[گئرمی (موغان) بولگه سی]]، [[موغانشهر شهریستانی]] و [[بیله سووار بولگه سی]]) یئرلشیر.
ایرانین بویوک داماری تورک میلتی الینده و بوفارس لاردا قورخودان اونجه تورک یازی ادبیاتی و سوْنرا دانیشیق ادبیاتی آرادان آپاریرلار و بیزی اوزلرینه باغلی ائدیرلر بیز گرک اوز وارلیغیمیزی ساخلاییب واوز اؤلکه میزده ساغلیق و بیرلیک یولوندا ایشله دک. تورک ادبیاتی اویرتمک بیزلری ساخلار اقتصادیمیزی قاباغا آپارار. ثیروتمیز چوخ اولار.
== سیاسی وضعیت ==
آذربایجان و خصوصیله تاریخ بویو باغیمسیز ویا بیردیش گوجون خراجی آلتیندابللی سینیرلاری اوْلوب.
آذربایجان تورکلری ۱۰۱ ایل بوندان اول مشروطیت، ۱۹۱۹ده ایسه شیخ ممد خیابانی الی ایله آزادیستان جمهوریتی، ۱۹۴۵ده دئموکرات فیرقه سی واسیطه سی ایله اوزه رکلیک <موختارلیق>وایران ایسلام دئوریمیده ن سوْنرا شریعتمداری ماجراسیندا گوستر میش کی هر زامان میلّی ومدنی حاقلاری اوغروندا ساواشیر. گرچی بۇ یولدا یوز ایللیک بیر تاریخه صاحیبدیر ولی حله ده ایلکین حاقلارینی الده ائتمه مه سیندن دولایی ۲۰۰۶ دا یاشانان سوسک کریزی کیمی هر آندا ایرانا قارشی بیر تاور و داورانیشدا اولا بییر
== آذربایجان میلّی حرکاتی ==
تاریخ بویو گونئی آذربایجاندا بیر چوخ سیاسی حرکتلر اوْلموش کی عومومیتله [[گونئی آذربایجان میلّی حرکتلری]] عنوانیله تانینار. بۇ حرکتلری نئچه دؤنهیه بؤلمک اولار:
[[مشروطیت انقلابی]]
[[خیابانی]] و [[آزادیستان دؤولتی]]
[[میلی حؤکومت]]
[[آذربایجان دموکرات پارتیسی]]
[[خلق مسلمان حرکتی]]
[[گونئی آذربایجان ایصلاحات دؤورو حرکاتی]]
== آذربایجان حزبلری ==
[[آذربایجان ادبی انجمنی]]
[[آذربایجان انجمنی]]
[[تبریز اسلامیه انجمنی]]
[[آذربایجان اوستانی انجمن]]
[[آذربایجان تاجیرلری انجمنی]]
[[تجّدد انجمنی]]
[[تبریز حقیقت انجمنی]]
[[قاجار شاهزادهلری انجمنی]]
[[عراق عجم انجمنی]]
[[آذربایجان مجاهدلری انجمن]]
[[تبریز مساوات انجمنی]]
[[تبریز مشورت انجمنی]]
[[تبریز ملّی انجمنی]]
[[جامعه روحانیت مبارز استان آذربایجان]]
[[جمعیّت اجتماعیون میانج]]
[[آذربایجان جمعیتی]]
[[جمعیت آذربایجانیان]]
[[جمعیت فداکاران آذربایجان]]
[[حزب اجتماعیون ـ عامیون]]
[[حزب جمهوری خلق مسلمان]]
[[حزب خورشید]]
[[حزب دموکرات آذربایجان]]
[[حزب زحمتکشان آذربایجان]]
[[آذربایجان دموکرات فرقهسی جوانانلار سازمان]]
[[دموکرات ـ سوسیای فرقهسی ـ ارومیه]]
[[آذربایجان دموکرات فرقهسی]]
[[ستّارخان انقلابی کمیتهسی]]
[[کمیته اوستانی آذربایجان]]
[[ترور کمیتهسی]]
[[دهشت کمیتهسی]]
[[مجمع آزریهای ایران اسلامی]]
== قزئتلر (مطبوعات) ==
دئمک اولار تبریزده ایلک چاپخانانین تأسیس اولماسی (سربی چاپ ۱۱۹۶ گونش ایلی – ۱۲۳۳ قمری؛ داش باسماسی ۱۲۰۳ شمسی-۱۲۴۰ قمری)، مطبوعاتین یاییلماسیندا بویوک رولو اوْلوب.<ref name="ایرنا">[http://www.irna.ir/News/۳۰۴۲۱۴۳۸/%D۸%A۲%D۸%B۰%D۸%B۱%D۸%A۸%D۸%A۷%D۹%۸A%D۸%AC%D۸%A۷%D۹%۸۶-%D۸%AE%D۸%A۷%D۸%B۳%D۸%AA%DA%AF%D۸%A۷%D۹%۸۷-%D۸%B۱%D۹%۸۸%D۸%B۲%D۹%۸۶%D۸%A۷%D۹%۸۵%D۹%۸۷-%D۹%۸۶%DA%AF%D۸%A۷%D۸%B۱%D۹%۸A-%D۹%۸۶%D۹%۸۸%D۹%۸A%D۹%۸۶-%D۸%AF%D۸%B۱-%D۸%A۷%D۹%۸A%D۸%B۱%D۸%A۷%D۹%۸۶/%D۹%۸۱%D۸%B۱%D۹%۸۷%D۹%۸۶%DA%AF%DB%۸C/ آذربایجان خاستگاه روزنامهنگاری نوین در ایران]</ref><ref name="موسی مجیدی">بررسی اجمالی تاریخ روزنامههای آذربایجان از ۱۲۳۰ تا ۱۳۸۰، موسی مجیدی، کتابداری، دفتر ۳۷ ۱۳۸۰</ref>
[[گونئی آذربایجان]]ین ایلک قزئتی، «زارزاریت باهرا» (ایشیقلیق شوعاسی) ایمیش. بۇ درگی ۱۲۶۵<ref name="فرید قاسمی">دانشنامه مطبوعات آذربایجان بررسی عنوان یک کتاب، سید فرید قاسمی، رسانه، سال هفتم شماره چهارم، ص ۱۱۱</ref> (بعضی قایناقلاردا ۱۲۶۷ ه. ق<ref name="ایرنا" /><ref name="موسی مجیدی" /><ref name="دانیشنامه">دانشنامه مطبوعات آذربایجان، سعید جلیلی، انتشارات مهد آزادی، تبریز ۱۳۷۵</ref>) ایلینده نشره باشلاییر. ۱۲۶۰-اینجی ایللرینین سوْنوندا قزئتلرین سایی ۷ قزئته چاتیر. ۱۲۷۰ –اینجی ایللرده بونلارین سایی ۹ قزئتدیر و بوتونلوکله مشروطه فرمانی اعلان اوْلان زاماناجان ۱۴ قزئت گونئی آذربایجاندا یاییلیبمیش.
مشروطه اینقیلابیندان (۱۲۸۴ شمسی، ۱۴ جمادی الثانی ۱۳۲۴ قمری) قزئتلرین یاییلماسی گئنیش میقیاسدا آرتیر و اونلارین سایی ۱۲۸۰ –اینجی ایللرده ۸۴ قزئت و ۱۲۸۴ –دونجو ایلدن ۱۳۰۰ ایلینهجن ۹۰ قزئته آرتیر.<ref name="موسی مجیدی" />
ریضاخانین حؤکومتی زامانیندا، ایستیبدادین گئنیشلشمهسیله قزئتلرین سایی آزالیر. ۱۳۰۰-اونجو ایلدن ۱۳۲۰ یهجن بوتونلوکده ۲۳ قزئت یاییلیر و ۱۳۱۰-اونجو ایللرینین سونلاریندا ان آشاغی حددینه یانی ۵ قزئته یئنیر.
ایکینجی دونیا موحاریبهسیندن سوْنرا موتتفیقلر ایرانا گیریب و ریضاشاه ایشدن کانارا قویولور. بۇ تاریخدن قزئت یایماق بویوک سورعتله گئنیشلشیر. گونئی آذربایجاندا یاییلان درگیلر ۱۳۲۰-اینجی ایللرده ۸۴ و ۱۳۲۰ دن ۱۳۳۲ ایللری آراسیندا ۱۱۰ قزئته آرتیر. بۇ دووره آذربایجان درگیلرینین ان اوغورلو دوورلریندیر.
۱۳۲۵-اینجی ایلده، گونئی آزبایجانین ایشقالیندان سوْنرا و همچینین دوکتور موصددیقین نخستوزیرلییندن سوْنرا درگیلرین یاییلماسی دایاندیریلیر و بیر روکود وضعیت حاکیم اولور. ۱۳۳۲-اینجی ایلدن ۱۳۵۷ –اینجی ایلهقدر قزئتلرین سایی ان آشاغی حدده یئنیر بئله کی ۱۳۴۰-ایللرده گونئیده تکجه بیر دنه یئنی درگی ایشه باشلاییر و بوتونلوکده بۇ ۱۳۳۲ –اینجی ایلدن ۱۳۵۷-اینجی ایلهجن بوتون یایلمیش درگیلرین سایی ۷ دنهدیر.
ایسلام اینقیلابیندان سوْنرا (۱۳۵۷-اینجی ایل) یئنیدن قزئت یایماق گئنیشلنیر و ۱۳۵۷-اینجی ایلدن ۱۳۶۱-اینجی ایلهجن ۳۰ قزئت گونئی آذربایجان یاییلیر. ۱۳۶۱-اینجی ایلدن آزادلیقلار آزالیر و ۱۳۶۰-اینجی ایللرده تکجه ۱۵ قزئته یاییلماغا ایجازه وئریلیر. بوتونلوکده ۱۳۶۱-اینجی ایلدن ۱۳۷۶-اینجی ایلهجن ۲۲ دنه یئنی قزئت یاییلیرمیش.
۱۳۷۶-اینجی ایلدن ۱۳۸۰-اینجی ایلهجن یئنیدن آزادلیقلار گئنیشلشیر و دورد ایل عرضینده ۲۱ یئنی قزئت یاییلماغا باشلاییر.<ref name="موسی مجیدی" />
== تئاتر ==
۱۸۷۱–۷۴-جو ایللرده م.ف. آخوندزادهنین ۶ کومئدیاسینین فارس دیلینه ترجومه ائدیلهرک ایراندا یاییلماسی گونئی آذربایجاندا تئاتر صنعتینه ماراغی آرتیرمیشدی. ایلک تئاتر ۱۹۰۵–۱۱-جی ایللر ایران اینقیلابی دؤورونده یارادیلمیشدی. ۱۹۰۹–۲۱-جی ایللرده «آذربایجان آرتیستلری دستهسی» فعالیت گؤسترمیشدیر. ۱۹۲۰-جی ایلده تبریزده صیدقی روحالله، م. شفیزاده، م.ر. واعظ زاده و باشقالارینین تشببوسو ایله ایلک تئاتر بیناسی – «[[خئیریه تئاتری]]» تیکیلدی. [[تبریز]]، اورمیا و خوی شهرلرینده او. حاجیبیلینین مشهور کومئدیالاری تاماشایا قویولموشدو. آذربایجان میلی حؤکومتی زامانی تبریزده ایلک آذربایجان دؤولت تئاتری یارادیلمیشدی. ۱۹۴۶-جی ایلده تبریز دؤولت فیلارمونیاسیدا فالیت گؤسترمیشدیر. ۱۹۴۶-جی ایلین دئکابریندا اؤلکهده میلی آزادلیق حرکاتینا دیوان توتولدوقدان سوْنرا آذربایجان دؤولت تئاتری دا باغلاندی. یانلیز قیسا بیر مدت عرضینده (۱۹۴۸–۱۹۴۹) تهرانین «زیبا» تئاتر سالونوندا آذربایجانلی اینجه صنعت خادیملری طرفیندن تورک دیلینده بیر سیرا تاماشا و کوْنسرتلر وئریلمیشدیر. همین تدبیرلرین تشکیلینه و گؤستریلمهسینه مشهور ضیالی عالیم، یازیچی گنجهلی صاباحینین قارداشی صمد صباحی ده باشچیلیق ائتمیشدیر.
تورک دیلینده تاماشا و گؤستریلر قاداغان ائدیلدیکدن سوْنرا س. صباحی ۱۰ ایله یاخین مدتده (۱۹۴۹–۱۹۵۹) ۴۰-دان چوخ بدیعی اثری، او جملهدن ج. جاببارلینین، م.ف. آخوندزادهنین، ه. جاویدین، او. حاجیبه یلینین اثرلرینی فارس دیلینده تاماشایا قویور. ۳۰ ایله یاخین مدتده صحنهده فارس دیلینده اثرلری ایفا ائدن آذربایجانلی آکتیورلار پئشه کار صنعتچی کیمی ده بوتون اؤلکه تاماشاچیلارینین رغبتینی قازانمیش و ۱۹۷۸–۷۹-جو ایللر اینقیلابیندان درحال سوْنرا تورک دیلینده تاماشالارین یوکسک سویهده صحنهیه گتیریلمهسی اوزرینده چالیشمیشلار. نتیجهده بۇ گون ایرانین بیر سیرا ایری شهرلرینده، ائلهجه ده گونئی آذربایجانین تئاتر سالونلاریندا آذربایجانلی آکتیورلار طرفیندن تورک دیلینده درام اثرلری صحنهیه گتیریلمیشدیر. بیر سیرا کومیک اثرلرده باش رولدا چیخیش ائدن آذربایجانلی هاشیم چاووشی بوتون ایراندا تانینیر. آذربایجانلی تئاتر آکتیورو سیراسیندا سید خئیرخاه، یاقوب خئیروالله و اونلارجا باشقالارینین آدینی چکمک اولار. ۱۹۹۴-جو ایلده گنج آذربایجانلی رئجیسور حسین لله تۆرکجهده «آلین یازیسی» آدلی تاماشا و سوْنرا داهی صنعتکار م. شهریارین «حئیدربابایا سلام» پوئماسی اساسیندا عئینی آدلی موسیقیلی-ادبی کومپوزیسیا یاراداراق تهرانین «وحدت» آدلی ان بؤیوک کوْنسرت و تئاتر سالونوندا صحنهیه چیخارمیشدیر. سوْنونجو صحنه اثرینه تهراندا مینلرجه تاماشاچی باخمیش و سوْنرالار بۇ اثر همین رئجیسسورون سعیی نتیجه سینده باکی تئاتر سالونلاریندا صحنهیه چیخاریلمیشدیر.
== موسیقی ==
آذربایجان تۆرکجهسیندکی رادیو وئریلیشلرینین پروقرامینا، اساساً بۇ تایدا بستلنمیش و اورادا یاییلمیش بیر سیرا خالق ماهنیلاری و هاوالاری «محللی نغمه» آدی آلتیندا داخیل ائدیلیردی. بۇ یوللا آذربایجان موسیقیسی خالق آراسیندا یاییلیر و قورونوردو. تانینمیش بستکار علی سلیمینین بستلدیی ماهنیلار ۹۰-جی ایللره دک بۇ تایدا دا (شیمالی آذربایجاندا) آنونیم قالمیشدی. ۱۹۷۹-جو ایلدن بۇ طرفه آذربایجان موسیقیسینده بیر سیرا ایرلیلییشلر باش وئرمیشدیر. دایم صنعتکار کیمی فورمالاشمیش بستکار علی سلیمینین بۇ ایللرده «فانتازیا»، «ائلیم، گونوم، شؤوکتیم»، «جئیران سئوگیلیم» و س. فیلملر اوچون بسته لدیی موسیقی اثرلری نه اینکی ایراندا، ائلهجه ده بوتون دونیادا مشهورلاشدی. اونون
«[[آمان،آیریلیق]]»، «[[سیزه سلام گتیرمیشم]]» ماهنیلاری بوتون دونیا آذربایجانلیلاری آراسیندا چوخ مشهوردور. اوْرتا موسیقی تهیلینی باکیدا آلان ا. سلیمی سوْنرالار تهران رادیوسوندا ایشلمیش، تبریزده اورکئستر رهبری و موسیقیشوناس اوْلموشدور. او، ۱۹۸۸-جی ایلده ایسلام مدنیتی و ایرشاد ناظرلیی طرفیندن ایرانین ان یاخشی بستکاری کیمی تانینمیش، قیزیل لؤوحهیه و مئدالا لاییق گؤرولموشدور.
گونئیلی حسن انامی بولبول آدینا اۇلوسلاراراسی موسیقی فئستیوالینین قالیبلریندن بیری اوْلوب. او، ۱۹۹۹-جو ایلده باکی موسیقی آکادئمیاسینین III کورس طلبهسی ایکن آذربایجان دؤولت آکادمیک اوپرا و بالئت تئاتریندا «سئویل» اوپراسیندا باش رولدا چیخیش ائدیب. وطنپرور موغنّی [[آراز ائلسس]]، آلمانیادا یاشایان و گؤزل سسی اوْلان یعقوب ظروفچو آذربایجانلیلار آراسیندا چوخ پوپولیاردیر. آوروپا و آمریکانین بیر چوخ شهرلرینده موهاجیرت حیاتی یاشایان چوخلو گونئیلو سنتچیلر واردیر. اونلارین آراسیندا ا. بئکالام، İ. احراری بۇ گون دونیانین ساییلان رساملارداندیر.
== ادبیات ==
XIX عصرین I یاریسیندا بوتون آذربایجان ادبیاتیندا اوْلدوغو کیمی، اونون گونئی قولوندا دا آشیق شعری و لیریک پوئزیا اساس یئری تۇتوردو. [[ابوالقاسم نباتی|نباتی]]، [[حئیران خانیم]]، ا. قاراجاداغی، م. آجیز، م. دیلسوز، ه.م. شوکوهی، [[صراف تبریزی|ه.ر. صراف]]، م.ا. للی، [[حکیم هیدجی|م. هیدجی]] و ب. لیریک شعرین گؤزل نومونهلرینی یاراتمیشدیر. ا. راجی و بیر چوخ باشقا شاعرلر لیریک شعرلرله یاناشی، دینی مؤوضولو اثرلر ده یازمیشلار. [[محمد باقر خالخاللی|م. خلخالی]]<nowiki/>نین اثرلرینده ایجتیماعی قوسورلار تنقید ائدیلیردی. XIX عصرین II یاریسیندا مااریفچی ادبیات یاراندی. بۇ دؤورده م.ف. آخوندزادهنین بیلاواسیطته تأثیری ایله درام اثرلری یاراندی. م.ف. آخوندزادهنین داوامچیلاری ز. ماراغایی و م.ا. طالیبووون اثرلری (همچینین تورکیهدکی تنظیمات اینقیلابی، روسیاداکی اینقیلاب، تبریزدکی خالق حرکاتلاری) ۱۹۰۵-جی ایللر اینقیلابینین ایدئولوجی و سیاسی جهتدن حازیرلانماسیندا موهوم رول اوینادی. ۲۰-جی عصرین ۲۰-جی ایللرینده بوتون ایران ادبیاتیندا یئنیلشمه باشلاندی. ایراندا یئنی شعرین تمهلی «تجدود» (ش.ا. خیابانینین رهبرلیی ایله) قزئتینین اطرافینا توپلاشان [[تقی رفعت]]، [[جعفر خامنهای]]، [[شمس کسمایی]] کیمی آذربایجان شاعرلری طرفیندن قویولموشدور. بونونلا ادبیاتین هم فورما، هم ده مضمونوندا تجدود یارانمیش، سربست شعرین اساسی قویولموشدور.
[[ثقة الاسلام]]، ا. سفروو، س. سلماسی، ش.م. خیابانی و باشقالاری رئالیست دئموکراتیک آذربایجان ادبیاتینی توسعه ائتدیرمیشلر. صابیر ادبی مکتبینین گؤرکملی داوامچیسی م. مؤجوزون، ب. عباسزادهنین ساتیریک شعرلرینده ایجتیماعی ائیبجرلیکلر کسکین تنقید اوْلونوردو. گونئی آذربایجان تاریخینده مشروتیه حرکاتی میلّی ایستیقلالیتین، موباریزه تاریخینین باشلانغیجیدیر. ش.م. خیابانی حرکاتی اونون باشلانماسینا تکان وئردی. دئموکراتیک ادبیاتین یارانماسی س.ج. پیشورینین رهبرلیک ائتدیگی دؤوره دوشدو. بئلهلیکله، ۱۹۰۵–۱۹۱۱-جی ایللرده مشروته ادبیاتی، ۱۹۱۷–۱۹۲۰-جی ایللرده «تجددود» (یئنیلشمه) ادبیاتی، ۱۹۴۵–۱۹۴۶-جی ایللریده دئموکراتیک ادبیات میدانا گلدی. ۱۹۷۸–۱۹۷۹-جی ایللرین اینقیلابی ایله گونئی آذربایجاندا تزه آب-هاوا یارانماغا باشلاسا دا او، اوزون چکمهدی. ۱۹۴۶-جی ایلده میلّی حؤکومت طرفیندن تشکیل ائدیلمیش «آذربایجان شاعرلر و یازیچیلار جمعیتی» نین بیر سیرا عضولری سوْنرالار هبس ائدیلدی، بیر قیسمی خاریجی اؤلکهلره موهاجیرت ائتدی، بیر حیسهسی ایسه گیزلی ایش شرایطینه کئچدی. تقریباً ۶۰-جی ایللره قدر آذربایجان مدنی حیاتیندا دورغونلوق یاراندی. ۱۹۴۵-جی ایلده چیخان م. شهریارین «هئیدربابایا سلام» پوئماسی بوتون یاخین و اوْرتا شرق موهیتینده گؤرکملی بیر ادبی حادثه کیمی قارشیلاندی. چاغداش فارس شعرلرینین اوستادی ساییلان م. شهریار اؤز ادبی ایستیقامتینی دییشهرک آذربایجان تۆرکجهسینده یازدیغی یئنی شعرلری ایله آذربایجان ادبیاتیندا یئنی ادبی مکتبین بونؤورهسینی قویدو.
شاه رژیمینین فارسلاشدیرما سیاستینه باخمایاراق، آنا دیلینده ادبیات ۵۰–۷۰-جی ایللرده توسعهدان قالمامیشدیر ([[سهند]]، [[علی کریمی]]، [[علی تبریزلی]]، [[حبیب ساهر|حبیب ساهیر]]، [[گنجعلی صباحی|صباحی]]، [[صمد بهرنگی|صمد بئهرنگی]]، ساوالان، سؤنمز، جوشقون، یهیا شئیدا و ب). آذربایجان فولکلورونون توپلانماسی و نشری ساحهسینده مویین تدقیقی ایشلر گؤرولموشدور (س. بئهرنگی، م. فرزانه، س. جاوید، آ. تبریزی، م. تربیت، م. تبریزی، ه. مممدزاده، [[پیروز دیلنچی]]، ق. کندلی، ق. بیقدئلی، م. موسددیق، م. منافی، ج. موجیری و باشقالاری) ۱۹۷۸–۱۹۷۹-جو ایلر ایران ایسلام اینقیلابیندان سوْنرا کئچن قیسا بیر مدت عرضینده آذربایجان تۆرکجهسینده اونلارلا کیتاب نشر ائدیلدی. اونلارین بیر نئچهسی تکرار ایشیق اوزو گؤردو.
== آیریجا باخ ==
* [[آذربایجان تورکجهسی]]
* [[ایران تورکلرینین سایی]]
* [[تورک دیلینین گوجو]]
* [[قوزئی آذربایجان]]
== خاریجی کئچیدلر ==
* [http://www.gunaz.tv/ غیررسمی گونئی آذربایجان تئلئویزییاسی]
* [http://www.diranish.org/ دیرنیش]
* [http://www.piruzdilanchi.com/ پیروز دیلنچی]
* [http://www.azoh.com/ آزوه]
== قایناقلار ==
{{قایناق}}
[http://www.diaspora.az/new/az/viewer.php?ehali.htm]
{{مین مقاله}}
[[بؤلمه:آذربایجان]]
|