|
#REDIRECT [[File:Baglama_turc_manche_long.jpg|thumb|باغلاما]]
'''باغلاما''' ( تورک دیلینده : '''Bağlama''' ) یوخسا '''ساز''' – تزه‌نه (میضراب) ایله چالینان سیم‌لی [[چالغی]] آلتی. اوْ، اۇلو اوْزان صنعتینین داوام‌چی‌سی اوْلان [[آشیق]] و ساز-سؤز صنعتینین آیریلماز ترکیب حیصّه سی‌دیر. ساز عئینی زامان‌دا تورک دونیاسی‌نین، تورک معنویاتی‌نین رمزلریندن بیری‌دیر. سینکرتیک، یعنی اؤزون‌ده چالغی، اوْخوما، شعر دئمه، سؤز و داستان ایفاچی‌لیغی، آکتیورلوق و رقص (پلاستیکا) صنعتلرینی بیرلشدیرهن ساز-سؤز صنعتی، موغام صنعتی ایله یاناشی، آذربایجان میلّی مدنیتی‌نین ان اسکی قاتلاری ایله باغلی‌دیر.
== سؤز آچی‌می ==
باغلاما کلمه‌سی باغلاماخ فعلینن آلینیب.
== تاریخچه ==
قدیم تورکدیل‌لی خالقلاردا شامان، قام، اوْیون، باخشی، یانشاق، وارساق و نهایت، اوْزان کیمی تانینان صنعتکارلار بوگونکو آشیغین اجدادلاری ساییلیرلار. اوْزان صنعتی یوزیل‌لیکلر و مینیل‌لیکلر بویو بؤیوک تکامول یولو کچه‌رک آشیق صنعتینه چوریلدیی کیمی، قوپوز دا اوْنا اوْخشار تکامول یولو کچه‌رک ساز آلتی شکلینی آلمیش‌دیر.
ساز آرتیق شاه ایسماعیل ختاینین دؤورونده (XVI عصر) ایندیکی شکلینی آلمیش‌دی. [[شاه ایسماعیل ختای]] نین کؤنول اوْخشایان قوشمالارینین بیرین‌ده ساز بئله تره‌ننوم ائدیلیر:
<poem>
بۇ گون اله آلماز اوْلدوم من سازیم،
ارشه دیرک-دیرک چیخار منیم آوازیم.
دؤرد ایش واردیر هر قارینداشا لازیم:
بیر علم، بیر کلام، بیر نفس، بیر ساز.
</poem>
تاریخی فاکتلاردان بئله قناعته گلمک اوْلار کی، '''''XII-۱۳-جو یوزیل‌لیکلرده اوْزان قوپوزونون چوغورلا، ۱۵-جی-۱۶-جی یوزیل‌لیکلرده ایسه چوغورون سازلا عوضله‌نمه‌سی مرحله‌لری اوْلموش‌دور''''':
* '''[[قوپوز]]''' ان قدیم سیم‌لی چالغی آلتلرین‌دن بیری‌دیر. اوْنون یارانما تاریخی میلاددان چوْخ-چوْخ اوّللره عایید ائدیلیر. قوپوزون ایکی نؤعو داها گئنیش ایستیفاده اوْلونموش‌دور:
:* '''''ایکیسیم‌لی قیل قوپوز''''' (و یا ایکی‌لیق) کمپانلا چالینیردی، اوْرتا آسیا خالقلاری آراسیندا ، خصوصیله قازاخیستان‌دا گئنیش یاییلمیش و حاضیردا ایستیفاده ادیلمک‌ده‌دیر.
:* '''''اۆچسیم‌لی قولچا قوپوز''''' چاغداش سازین سلفی ساییلیر.<ref>[http://atlas.musigi-dunya.az/az/qopuz.html آذربایجان قدیمی موسیقی آتلاسی - قوپوز]</ref>
* '''[[چوگور|چوغور]]'''. علی‌رضا یالچین‌ین "جنوب‌دا تورکمه‌ن چاغلاری" اثرین‌ده چوغورون ۹ تلی، ۱۵ پرده‌سی و گؤزل سس تمبری اوْلماسین‌دان سؤز آچی‌لیr.Ancaq چوغورون باشقا تۆره‌لری قافقازدا، و ده عیراق تورکمانلاری آراسیندا دؤوروموزه قدر گلیب چاتمیش‌دیر. آذربایجان تاریخی موزئیی‌نین فوندون‌دا ساخلانیلان ۱۹-جو عصره عایید چوغور موسیقی آلتی اۆچ قوشا سیم‌دن و ۲۲ پرده‌دن عبارت‌دیر. آلتین چاناغی توت آغاجین‌دان ییغما اۆصولو ایله حاضیرلانیر. آذربایجان تاریخی موزه ییینین فوندون‌دا ساخلانیلان ۱۹-جو عصره عایید چوغور موسیقی آلتی اۆچ قوشا سیم‌دن و ۲۲ پرده‌دن عبارت‌دیر. آلتین چاناغی توت آغاجین‌دان ییغما اۆصولو ایله حاضیرلانیر.<ref>[http://atlas.musigi-dunya.az/az/choghur.html آذربایجان قدیمی موسیقی آتلاسی - چوغور]</ref>
[[قوپوز]]ون دیاپازونو بؤیوک اوْکتاوانین "سی" سسین‌دن بیرینجی اوْکتاوانین "لیا" سسینه کیمی‌دیر. [[چوغور]]ون سس دوزومو کیچیک اوْکتاوانین "دو" سسین‌دن ایکینجی اوْکتاوانین "سوْل" سسینه کیمی‌دیر. سازین دیاپازونو بیرینجی اوْکتاوانین "دو" سسین‌دن ایکینجی اوْکتاوانین "سوْل" سسینه قدردیر.<ref>[http://atlas.musigi-dunya.az/az/saz.html آذربایجان قدیمی موسیقی‌سی آتلاسی - ساز]</ref>
== ساز باشقا خالقلاردا ==
تۆرکیه تورکلری سازا "باغلاما"، لزگیلر "چونغور"، یونانلار ایسه "بوزوکی" دییرلر. تۆرکیه باغلاماسی یددیتل‌لی سازدیر، چوغورون قوْلو سازینکین‌دان داها قیسا اوْلور. "بوزوکی" سؤزو [[یونان دیلی]]نه تورکجه‌دن گلیب، "بوزوک باغلاما" ایفاده‌سین‌دن عمله گلیب. [[بوزوکی]]نین ۳-۴ جوت تللری اوْلور، گیتارا و سازین قاریشیغی‌دیر.
== تۆره لری ==
آذربایجان سازی تورکدیل‌لی خالقلار آراسیندا یاییلمیش ساز و اوْنا اوْخشار آلتلردن چالغی تکنیکسی، سسیایی‌می (آکوستیکاسی) باخیمین‌دان دانیلماز اۆستونلوکلری ایله سچیلیر.
سازلار اؤلچولرینه، پرده‌لرین و سیملرین سایینا گؤره اۆچ یره بؤلونور:
* '''جوره ساز''': ۴-۶ سیمی اوْلور، اؤلچولرینه گؤره ان کیچیک سازدیر
* '''قولتوق ساز''': ۶-۷ سیمی اوْلور، اؤلچولرینه گؤره اوْرتا سازدیر
* '''آنا ساز''': ۸-۹ سیمی اوْلور، ، اؤلچولرینه گؤره ان ایری سازدیر
:* '''تاوار ساز''' (میدان سازی) <ref>[http://saz.musigi-dunya.az/1.html موسیقی و اینجه صنعت مکتبلرینین ساز ایختیصاصی اۆچون درس‌لیک - ساز آلتی ایله تانیش‌لیق]</ref>
خالق چالغی آلتلری اوْرکسترین‌ده سازدان عادتاً قولتوق و یا جوره سازدان سولو آلت کیمی ایستیفاده اوْلونور.
'''الکتروساز (الکتروباغلاما)''' - ۱۹۶۰´لارین سوْنونا دوغرو، باغلامانین سسینی داها چوْخ دویورماق و [[آنادولو روکو]] موسیقی‌سین‌ده کوللانماق اۆچون [[ارکین کورای]] و [[اوْرخان گنجبای]] طرفین‌دن ایستیفاده اوْلونماغا باشلان‌دی. سازین قورولوشو قوروناراق ایچینه الکتروگیتارا ماقنیتلری یرلشتیریل‌دی.<ref>[http://www.dutar.com.tr/elektro.htm موزیک آلتلری]</ref>
== قورولوشو ==
ساز آلتی اساس اۆچ حیصّه دن عبارت‌دیر:
* کلله
* قوْل
* چاناق
سازین '''''چاناغی''''' توت آغاجینین سچمه نؤعلرینین اوْدونجاغینی اوْوماقلا، '''''قوْلو''''' ایسه جویز آغاجین‌دان حاضیرلانیر. ساز، اساساً، گیلاس یا گیلنار آغاجینین قابیغین‌دان حاضیرلانمیش تزه‌نه (میزراب) ایله سسلندیریلیر <ref>[http://mugam.musigi-dunya.az/t/tezane.html موغام انسیکلوپ‌دییاسی - تزه‌نه]</ref>. چوْخ حاللاردا آلتین قوْلو و چاناغین یان طرفلری طبیعی سدفله بزدیلیر. اساس ساز حساب ائدیلن تاوار سازین عمومی اۇزون‌لوغو ۱،۲۰۰ مم، چاناغینین درین‌لیگی ۲۰۰ مم اوْلور.
'''چاناق''' بوتؤو اۆچ حیصّه دن و '''''قابیرغا''''' آدلانان دوققوز یان و آرخا حیصّه دن عبارت‌دیر. بۇ "قابیرغا"لار قوْل ایله چاناغی بیرلشدیرهن "کوپ" آدلی کیچیک حیصّه نین اۆزرینده ییغیلیر و سوْنرا قوْل علاوه ائدیلیر. چاناغین اۆستو نازیک تاختا اۆزلوکله اؤرتولور و قوْلونا ۱۶-۱۷ پرده باغلانیلیر. بیر واختلار سیملر یۆکسک کیفیت‌لی پولاددان هازیرلانیب، گوموش سویونا سالینارمیش. اوْنلار هچ زامان پاسلانماز و چوْخ آز حال‌دا قیریلارمیش. چاناغین اۆز حیصّه سی '''''سینه''''' آدلانیر. سینه اۆزرینده اۆچ دلیک یئرلشیر. بۇ دلیکلر سسلری گۆجله‌ن‌دیرمک آماچ داشییر و رزوناتور رولونو اوْیناییر. سازین قوْل حیصّه سی چاناق حیصّه یه '''''بچه''''' حیصّه واسطه‌سیله بیئرلشیر.
سازین '''قوْلونون''' کلله حیصّه سینین اۆزرینده ۸-۹ '''''آشیخ''''' (– سیم‌لی موسیقی آلتلرین کلله‌سین‌ده سیملرین ساریلدیغی زیوانا (بالاجا پایا، قولاق <ref>[http://lugat.musigi-dunya.az/az/data.pl?id=698&lang=az افراسیاب بدلبی‌لی. ایضاح‌لی مونوقرافیک موسیقی لوغتی - آشیخ.]</ref>) واردیر. کلله ایله قوْلون آراسیندا '''''کیچیک خرک''''' (قوْل خریی)، چاناغین اۆزرینده، «سینه»نین اۆستون‌ده '''''بؤیوک خرک''''' یئرلشیر. چاناغین اۆزرینده، سینه‌نین آلت طرفین‌ده ایسه '''''آلت خرک''''' یئرلشیر. آلت خریی آشیقلار '''''داراق''''' دا آدلان‌دیریرلار.
قوْلون اۆزرینده بللی مسافه‌ده یرلشه‌ن، بیر-بیرینه برابر اوْلمایان، ۱۸–۲۶ سایدا '''''پرده''''' یئرلشیر. پرده‌لر کچمیش زامانلاردا باغیرساقلاردان، حال-حاضیردا ایسه کاپرون ایپلیک‌دن دوزلدیلیر. پرده‌لرین قدیمی آدلاری <ref>[http://saz.musigi-dunya.az/10.html ساز مکتبی - سازین قوْلون‌دا پرده‌لرین قدیمی آدلاری]</ref>:
{| class="wikitable"
|-
! پردنین آدی !! اوْکتاوا
|-
| اوْ – بوش و یا آجیق سیم (آلت سیم) || (دو۱)
|-
| ۱-جی پرده - یاریم پرده (خاریج پرده) || (رئ بمول ۱)
|-
| ۲-جی پرده - باش پرده (باش دیوانی، باش موخممس پرده‌سی) || (رئ ۱)
|-
| ۳-جو پرده – گول پرده (رئ دیزدن یوخاری، می بمول‌دان آشاغی سس‌لنیر) || (رئ ۱)
|-
| ۴-جو پرده – اوْرتا پرده (تجنیس، اۇرفانی پرده‌سی) || (می بمول ۱)
|-
| ۵-جی پرده – میسری پرده‌سی (یاریم پرده) || (می ۱)
|-
| ۶-جی پرده – شاه پرده || (فا ۱)
|-
| ۷-جی پرده – یاریم پرده || (سوْل بمول ۱)
|-
| ۸-جی پرده – دیوانی پرده‌سی (جوخورو پرده) || (سوْل ۱)
|-
| ۹-جو پرده – جوبان بایاتی پرده‌سی || (لیا بمول ۱)
|-
| ۱۰-جو پرده - بهمه‌نی پرده‌سی (یاریم پرده) || (لیا ۱)
|-
| ۱۱-جی پرده – کوروغ‌لو پرده‌سی || (سی بمول ۱)
|-
| ۱۲-جی پرده – یاریم پرده || (سی ۱)
|-
| ۱۳-جو پرده – بجه پرده || (دو ۲)
|-
| ۱۴-جو پرده – یاریم پرده || (رئ بمول ۲)
|-
| ۱۵-جی پرده – باش پردنین زیلی || (رئ ۲)
|-
| ۱۶-جی پرده – اوْرتا پردنین زیلی || (می بمول ۲)
|-
| ۱۷-جی پرده – سینه‌نین یاریم پرده‌سی || (می ۲)
|-
| ۱۸-جی پرده – سینه‌نین شاه پرده‌سی || (فا ۲)
|-
| ۱۹-جو پرده – سینه‌نین یاریم پرده‌سی || (سوْل بمول ۲)
|-
| ۲۰-جی پرده – آخیرینجی پرده (سوْن پرده) || (سوْل ۲)
|}
سازین قوْل و سینه‌سی اۆزرینده آشیقلاردان باشلایاراق آلت خره‌یه (داراغا) قدر سککیز و یاخود دوققوز سیم (تل) یئرلشیر. آشیقلارین وظیفه‌سی سیملرین کؤکونو عئینی سس یوکسکلیین‌ده ساخلاماق‌دان عبارت‌دیر.
چوخ حاللاردا آذربایجان آشیقلاری سککیز و یاخود دوققوز سیم‌لی سازدان ایستیفاده ائدیرلر. سیملر چاناق اۆزرینده وضعیتینه گؤره اۆچ قروپا بؤلونور:
* '''آلت سیملر''': ساز هاوالارینین ملودییاسی بۇ سیملرده چالیندیغی اۆچون اوْنلارا «بارماق سیملر» و یاخود «زیل سیملر» دئییلیر. بۇ سیملرین کؤکو دییشمزدیر.
* '''اوْرتا سیملر''': مۆافیق آشیق هاواسینا اۇیغون اوْلاراق بۇ سیملرده کؤک، یعنی سس یۆکسک‌لیگی دییشیر. بونا گؤره ده بۇ سیملره «کؤک‌لنه‌ن سیملر» و یاخود «بم سیملر» دییرلیر.
* '''اۆست سیملر''': بۇ سیملرین کؤکلری یعنی سس یۆکسک‌لیگی دییشمز قالیر. سسله‌نمه خۆصوصیتسینا گؤره بۇ سیملره «دم سیملر» دئییلیر.<ref>[http://saz.musigi-dunya.az/4.html ساز مکتبی - سازدا سیملرین آدلاری]</ref>
== ایفا طرزی ==
تورک خالقلارینین سازلاری بیر بیرین‌دن جدی فرق‌لنمیر. اساس فرق ایفا طرزین‌ده‌دیر: بارماق یا تزه‌نه (میزراب) ایله. ایرانین تورکمنیستانا یاخین بؤلگه‌لرین‌ده سازی، دوتار کیمی، بارماقلا چالیرلار. دیگر بؤلگه‌لرده - تزه‌نه ایله.<ref>[http://myazerbaijan.org/index.php?p=history/12 Профессор Музыкальной Академии Сеадет Абдуллаева - Мелодия из глубины веков.]</ref> تۆرکیه تورکجه‌سین‌ده سازین بارماقلا چالماق تکنیکسینا "شلپئ" یاخود "دؤومئ" دییرلر.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=iJv9eZJjBgY ارکان گولتکین، موسا کورت - سازین شلپئ چالما تکنیکسین‌دان اؤرنک]</ref>
== آشیق ملودییالاری اساسین‌دا کلاسیک موسیقی اثرلری ==
* [[اۆزییر هاجیبیوو|عۆذییر هاجیبیوو]] - [http://www.youtube.com/watch?v=-HLde3n1rdg سکریپکا، ویولونچل و فورتپیانو اۆچون "آشیقسایاغی"] (۱۹۳۱)
* [[اۆزییر هاجیبیوو]] - [[کوروغ‌لو (اوْپرا)]]
* [[فیکرت امیروو]] - [http://www.youtube.com/watch?v=JMSaJWyKo3M فلیتا (قوبوی یاخود کلارنت) ایله فورتپیانو اۆچون "آشیقسایاغی"]
* [[آقشین علی‌زاده]] - کامرا اوْرکستر و [http://www.youtube.com/watch?v=bqwYVIeaMqY ۵-جی سیمفونییا] اۆچون "آشیقسایاغی" اثری
* [[جهانگیر جاهانگیروو]] - "آشیق آلی" کانتاتاسی
* [[قارا قارایو]] - "آشیقسایاغی" سیمفونیک ترانسکریپ‌سییاسی (۱۹۶۴)
* [[رشید افندیو]] - آشیق ملودییالاری اساسین‌دا ساز، فورتپیانو و زرب آلتلری اۆچون "پیسلر"
* [[رشید شفق]] - ساز، سولیست و اۇشاق خورو اۆچون "آشیق آلی بابا" ماهنیلاری
* [[آیدین ازیموو|آیدین عظیموو]] - ساز، تار و اۇد اۆچون "اوْزانلارین سسی" ووکال چارخلار
* [[سودا ایبراهیمووا]] - "شهیدلر" کانتاتاسی
* [[الناره داداشووا]] - ساز و خور اۆچون "مردلیینیزه عشق اوْلسون"
== فیلموقرافییا ==
# [[آشیق السگر (فیلم، ۱۹۷۲)]]
# [[عباس و گولگز. بیرینجی گجه (فیلم، ۲۰۰۰)]]
# [[دده شمشیر (فیلم، ۲۰۰۲)]]
# [[آشیق پناه (فیلم، ۲۰۰۷)]]
# [[ساز حاقی (فیلم، ۲۰۰۷)]]
# [[تانری پاییم، تل‌لی سازیم (فیلم، ۲۰۰۷)]]
# [[اۇستاد نفه‌سی. آشیق ایسفندیار (فیلم، ۲۰۰۷)]]
# [[ال یولون‌دا. آشیق شاکیر (فیلم، ۲۰۰۸)]]
# [[نییم وارسا سازیم‌دادیر (فیلم، ۲۰۰۸)]]
== ایستینادلار ==
<references/>
== خاریجی کچیدلر ==
* [http://saz.musigi-dunya.az/v_derslik.html ساز مکتبی - موباریز الیوین تقدیماتین‌دا ویدودرسلر]
* [http://www.youtube.com/watch?v=O8LWz14ssRo ساز حاقی (فیلم، ۲۰۰۷)]
* [https://www.youtube.com/watch?v=FgUU9qgb3QI تۆرکیه ساز درسلری]
== بیرده باخ ==
* [[آشیق]]
* [[قوپوز]]
* [[چوغور]]
* [[بوزوکی]]
* [[سیم‌لی موسیقی آلتلری]]
* [[آنادولو روکو]]
* [[آذربایجان موسیقی‌سی]]
* [[آذربایجان مدنیتی]]
[[بؤلمه:سیم‌لی موسیقی آلتلری]]
[[بؤلمه:آذربایجان موسیقی آلتلری]]
[[بؤلمه:موسیقی]]
| 