ماد: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
بدون خلاصۀ ویرایش
ک ماد
خط ۱:
{{ویکی‌لشدیرمک}}
[[فایل:Hagmatana_castle.JPG|بندانگشتی|کیشاسو قاله‌سی]]
[[فایل:Sefidrivermap.png|بندانگشتی|280px|چپ|[[قیزل اؤزن]] چایه [[زنجان اوستانی]]]]
'''ماد''' آمادان Μηδία. ـ ۷۲۸ جی ایلدن ۵۴۹-جو ایلدک مؤوجود اولموش قدیم دؤولت، شرقده ایلک ایمپئریا. دؤولت ایلکین دؤورده [[آزربایجان (تاریخی اراضی)|تاریخی آزربایجان اراضی‌سینده]] یارانسا دا تئزلیکله گئنیش‌لنه‌رک [[اؤن آسیا]]نین ان گوج‌لو دؤولتینه چئوریلمیش، بؤلگه خالق‌لاری‌نین تاریخینده بؤیوک ایز قویاراق، مدنیتینه گوج‌لو تأثیر ائتمیش‌دیر
ماد طایفه ایتتیفاقی اساسن [[گونئی آزربایجان]]دان دوغودا و گونئی دوغودا یئرلشن ویلایت‌لرده تشککول تاپمیشدی<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media Britannica Ensiklopediyası, Midiya məqaləsi]</ref>.
 
== آدی ==
'''ماد'''"<big>"آمادان"</big>"<ref>http://www.vajehyab.com/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86</ref> 'میدیا، 'مادای<ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). Bakı: 2007, I cild. </ref> <ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 70-92</ref><ref>X. Xəlili. Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi. Bakı: 2007</ref> ({{lang-gr|Μηδία}}) — ائ.او. 728-جی ایلدن – ائ.او. 549-جو ایلدک مؤوجود اولموش قدیم دؤولت، شرقده ایلک ایمپئریا<ref>İqrar Əliyev. Midiya tarixi. Bakı: Elm, 1960, səh. 224. ''"Midiya Şərqin birinci imperiyası kimi tarix səhnəsinə çıxdı".''</ref>. دؤولت ایلکین دؤورده [[آزربایجان (تاریخی اراضی)|تاریخی آزربایجان اراضی‌سینده]] یارانسا دا<ref>Пахомов Е.А. Краткий курс истории Азербайджана. Баку: 1923</ref><ref>İqrar Əliyev. Tarixi Azərbaycan ərazisində qədim dövlət – Midiya. Bakı: 1965</ref><ref>Ф.А. Брокгауз, И.А. Ефрон. Энциклопедический словарь – Мидия – ''"Мидия – зап. часть Ирана, к В. от Загра и к С. от Сузианы. До Каспийского моря М. не достигала, будучи отделена от него племенами кадусеев, амардов и др. Страна делилась на собственную или Великую М. (теперь Иракаджеми) и Атропатену (Азербайджан)."''</ref><ref>Encyclopedia İranica – Media – "''At the end of the 2nd millennium BCE, Median tribes began to settle in the territory of the future Media in '''western Iran''', where, at that time, are attested many small principalities and different linguistic and ethnic groups: Gutians (q.v.), Lullubians, Kassites (q.v.), and Hurrians.''"</ref><ref>Z. M. Bünyadov, Y. Yusifov. Azərbaycan tarixi. Bakı: 2007</ref><ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: 1994. – "''İlk vaxtlarda əsasən Kizilbunda (Cənubi Azərbaycan ərazisində indiki Qızıl-Üzən) çayının hövzələrində yaşamış Maday tayfası Assuriya ilə bir neçə əsr qanlı toqquşmalardan sonra, er. əv. 673-cü ildə öz dövlətini yaratmışdır.''"</ref><ref>Firudin Cəlilov. Azər xalqı. II nəşri. Bakı: 2006</ref>, تئزلیکله گئنیش‌لنه‌رک [[اؤن آسیا]]نین ان گوج‌لو دؤولتینه چئوریلمیش، بؤلگه خالق‌لاری‌نین تاریخینده بؤیوک ایز قویاراق، مدنیتینه گوج‌لو تأثیر ائتمیش‌دیر<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media Britannica Ensiklopediyası, Midiya məqaləsi]</ref> ماد طایفه ایتتیفاقی اساسن [[گونئی آزربایجان]]دان دوغودا و گونئی دوغودا یئرلشن ویلایت‌لرده تشککول تاپمیشدی.<ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). Bakı: 2007, I cild. səh. 182</ref>
ماد کلمه سی همان آمادان کلمه سی اولار کی آما یا آنا سومر دیلیندن گلمیش یانی اصیل و اصلی بیر ائل کی آمادان ایندیکی [[همدان]] شهرینه دئیلیب بو شهر آناشهر یا خانکندی سایلدی.<ref>http://www.vajehyab.com/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86</ref>
آمادان ایندی همان همدان اولوب.بیر سوز گونئی آزربایجاندا دیللرده بونا اوخشار شهر و اولکه آدینا گوره قالیب بو مثل"'''آمادان اوزاق کردیسی یاخین'''" تورکلر ائلینه بابت اسکی بیر سوزدو.آمادان تورکجه بیر سوزجوک و اونو آرامی دیلده مادی یازیبلار.<ref>http://www.vajehyab.com/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86</ref>.اسکی سومرجا آما همان آنا اولور<ref>http://www.omniglot.com/writing/sumerian.htm</ref><ref>https://www.google.com/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=sumerian+and+turkish</ref>.آما یا آنا یئر.<ref>http://www.polatkaya.net/Part-2_Sumerian_Turkish.html</ref>
 
آزربایجان‌لی‌لارین ائتنوگئنئزینده ایشتیراک ائدن خالق‌لاردان بیری مادای‌لار طرفین‌دن قورولموش ایلک ایمپئریا اولان میدیا اوندان اول آزربایجان اراضی‌سی‌نده یارانمیش ماننا دؤولتی‌نین تاریخی، ائتنیک و مدنی واریثی حیساب ائدیلیر.
ماد کلمه سی همان آمادان کلمه سی اولار کی آما یا آنا سومر دیلیندن گلمیش یانی اصیل و اصلی بیر ائل کی آمادان ایندیکی [[همدان]] شهرینه دئیلیب بو شهر آناشهر یا خانکندی سایلدی.<ref>http://www.vajehyab.com/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86</ref>
 
میدیا ماننادان گونئی-دوغودا یئرلشیردی. پایتاختی ائکباتان (ایندیکی همدان) شهری ایدی. <ref>Herodot, III, 92</ref> <ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media Encyclopædia Britannica. Media]</ref> میدیا (مادای، ماتای، آمادای) آدینا ایلک دفعه ائ.ا (ائراميزدان اول؛ ميلاددان اونجه). IX -9 عصر قایناق‌لاریندا راست گلینمیش‌دیر <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 273</ref> میدیا اراضی‌سی ائ.ا. IX-VIII 9-8 عصرلرده خیردا ویلایت حاکیم‌لری طرفین‌دن ایداره ائدیلیردی. ماننانین قیزیل بوندا ویلایتی هر ایکی اراضی‌نین سرحددینی تشکیل ائدیردی <ref>S. Qaşqay. Manna dövləti. Bakı: 1992, səh. 63</ref>
آمادان ایندی همان همدان اولوب.بیر سوز گونئی آزربایجاندا دیللرده بونا اوخشار شهر و اولکه آدینا گوره قالیب بو مثل"'''آمادان اوزاق کردیسی یاخین'''" تورکلر ائلینه بابت اسکی بیر سوزدو.آمادان تورکجه بیر سوزجوک و اونو آرامی دیلده مادی یازیبلار.<ref>http://www.vajehyab.com/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%A7%D9%86</ref>.اسکی سومرجا آما همان آنا اولور<ref>http://www.omniglot.com/writing/sumerian.htm</ref><ref>https://www.google.com/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=sumerian+and+turkish</ref>.آما یا آنا یئر.<ref>http://www.polatkaya.net/Part-2_Sumerian_Turkish.html</ref>
 
مادالی‌لار (میدیالی‌لار) تاریخ صحنه‌سینه ائ.ا. I مینیللیگین اولینده چیخمیش‌لار. اون‌لارین آدلاری آشور سالنامه‌سینده ایلک دفعه IX -9 عصرین 30-جو ایل‌لرینده چکیلمیش‌دیر. [[III سالماناسار]] (ائ.ا. 860-825) اون‌لارین اؤلکه‌سینی آمادای آدلاندیریر. سونرالار مادای و ماتای فورمالارینا راست گلینیر کی، بو دا هم "مادالی‌لار"، هم ده "مادا" دئمک‌دیر. <ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). Bakı: 2007, I cild, səh. 182</ref>
آزربایجان‌لی‌لارین ائتنوگئنئزینده ایشتیراک ائدن خالق‌لاردان بیری — <ref>Алиев И. Располагает ли наука доказательствами в пользу ирано-язычности мидян и атропатенцев? Можно ли считать мидян одними из предков азербайджанского народа? // ИАН АзССР, серия истории, философии, права, 1990, № 3-4.
Алиев И. Роль мидийского элемента в этнической истории Атропатены//Кавказско-ближневосточный сборник, VIII, Тбилиси, 1988</ref> <ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 90-136,</ref> <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 216-274</ref> <ref>Firudin Cəlilov. Azər xalqı. II nəşri. Bakı: 2006, səh. 161 – "Hər hansı bir ərazidə formalaşan xalq əvvəllər həmin ərazidə yaşamış tayfaların birbaşa və ya dolayı xələfidir. Mada əhalisi istər türk olsun, istər qeyri-türk, bugünkü Azərbaycan türklərinin soykökünü təşkil edən tayfalardandır. ".</ref> <ref>N. Rzayev. Əcdadların izi ilə. Bakı: ADN, 1992</ref> مادای‌لار طرفین‌دن قورولموش ایلک ایمپئریا اولان میدیا اوندان اول آزربایجان اراضی‌سی‌نده یارانمیش ماننا دؤولتی‌نین تاریخی، ائتنیک و مدنی واریثی حیساب ائدیلیر. <ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 70-92</ref> <ref>İ. M. Dyakonov. Midiya tarixi. Moskva–Leninqrad, 1956, səh. 330</ref> <ref>İqrar Əliyev. Midiya tarixi. Bakı: 1960, səh. 145.</ref>
 
میدیا ماننادان گونئی-دوغودا یئرلشیردی. پایتاختی ائکباتان (ایندیکی همدان) شهری ایدی. <ref>Herodot, III, 92</ref> <ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/372125/Media Encyclopædia Britannica. Media]</ref> میدیا (مادای، ماتای، آمادای) آدینا ایلک دفعه ائ.ا (ائراميزدان اول؛ ميلاددان اونجه). IX -9 عصر قایناق‌لاریندا راست گلینمیش‌دیر <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 273</ref> میدیا اراضی‌سی ائ.ا. IX-VIII 9-8 عصرلرده خیردا ویلایت حاکیم‌لری طرفین‌دن ایداره ائدیلیردی. ماننانین قیزیل بوندا ویلایتی هر ایکی اراضی‌نین سرحددینی تشکیل ائدیردی <ref>S. Qaşqay. Manna dövləti. Bakı: 1992, səh. 63</ref>
 
== آدی ==
مادالی‌لار (میدیالی‌لار) تاریخ صحنه‌سینه ائ.ا. I مینیللیگین اولینده چیخمیش‌لار. اون‌لارین آدلاری آشور سالنامه‌سینده ایلک دفعه IX -9 عصرین 30-جو ایل‌لرینده چکیلمیش‌دیر. [[III سالماناسار]] (ائ.ا. 860-825) اون‌لارین اؤلکه‌سینی آمادای آدلاندیریر. سونرالار مادای و ماتای فورمالارینا راست گلینیر کی، بو دا هم "مادالی‌لار"، هم ده "مادا" دئمک‌دیر. <ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). Bakı: 2007, I cild, səh. 182</ref>
[[File:Baku on Jenkinson map.jpg|left|thumb|آنتونی جنکینسونون ترتیب ائتدیی اینگیلیس ـ هوللاند خریطه‌سی]]
 
هئرودوت قئید ائدیر کی، میدیانین آدی قدیم یونان افسانه‌سی اولان "یاسون و آرقوناوت‌لار حاققیندا افسانه"دهافسانه‌ده کولخیدا حؤکمداری ائئتین جادوگر قیزی مئدئیانین آدین‌دان گؤتورولموش‌دور. <ref>The Medes, History of Herodotus (7.62)</ref> او، همچینین میدیالی‌لارین قدیم‌ده آری‌لر آدلاندیغینی یازیر. <ref>History of Herodotus (7.62) "Предводителем мидян был Тигран из [рода] Ахеменидов. В древности все называли их ариями. После прибытия к этим ариям колхидянки Медеи из Афин и они также изменили свое имя. Так гласит о них мидийское предание"</ref> هیند-آوروپا دیل‌لری‌نین هئچ بیری واسیطه‌سی‌له میدیا سؤزونون معناسینی معیین‌لش‌دیرمک، ائتیمولوگیاسینی آچماق مومکون اولمامیش‌دیر. <ref>Diakonoff, I. M. "Media" in The Cambridge History of Iran, Vol. 2, Edited by Ilya Gershevitch, 36-148, Cambridge, England, Cambridge University Press, 1985, ISBN 0521200911, 9780521200912, p. 57</ref> بونون‌لا بئله، هئرودوتون آدینی چکدیگی آلتی میدیا طایفاسی‌نین آدی‌نین ایران دیل‌لری واسیطه‌سی‌له شرح اولونماسینا جهدلر ائدیلمیش، لاکین یئنه ده هئچ بیر اوغورلو نتیجه الده ائدیلممیش‌دیر. <ref>Elena Efimovna Kuzʹmina, J. P. Mallory, The origin of the Indo-Iranians, Volume 3, published by: BRILL, 2007, ISBN 900416054X, 9789004160545, p.371</ref> <ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: 1994, səh. 76</ref>
 
{{سیتاتینهئرودوت قئید ائدیر: اولی}}"دئیوک {ديااوکو} پرن-پرن حال‌دا اولان میدیا طایفالارینی بیر یئره توپلایاراق اون‌لار اوزرینده حؤکمران‌لیق قوردو. ایندی همین ایتتیفاقا بوس‌لار، پاراتاگئن‌لر، ایستروخات‌لار، آریازانت‌لار، بودی‌لر و ماق‌لار داخیل‌دیر".<ref>— هئرودوت، VII، 62</ref>{{سیتاتین سونو}}
هئرودوت قئید ائدیر:
 
[[لاگاش]] حؤکمداری [[گوده یا]] (ائ.ا. 2143 – 2124) "مادا"دان "یاشیل‌لیق‌لار اؤلکه‌سی" کیمی بحث ائدیر. <ref>Gud Cyl A, XIV, 7-9 in SAK: 104. 105; Jacobson 1953, JCS 7: 40, n. 47 III</ref> اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شولگی‌نین (ائ.ا. 2095–2048) میدیا قالاسی (سومئرجه " bád mada ki " ) آدلی قالا تیکدیرمه‌سی قئید ائدیلیر <ref>RLA II: 141b-142a; SAK: 231 Jahr 35 u. 36; Lau 1996, Old Babylonian Temple Records: 3</ref>. منبع‌ده "باد مادا کی" کیمی قئید ائدیلن ایفاده‌ده "کی" حیصصه‌جییی جوغرافی آدلاری گؤسترمک اوچون ایستیفاده اولونان حیصصه‌جیک‌دیر. بو ایفاده‌ده "مادا" حیصصه‌جیگینی اکثر تدقیقات‌چی‌لار "داخیلی اراضی" کیمی ترجومه ائدیرلر. لاکین مادا اکثر حال‌لاردا مارتو، سوبارو، آنشان، کیماش، قوتی و س. آدلار کیمی کیچیک اراضییه عایید ائدیلن جوغرافی آد اولموش‌دور. III اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شو-سین (ائ.ا. 2038-2030) زاقروس اطرافین‌داکی شهرلره و ویلایت‌لره اوردو گؤندرمیش و بو زامان مادادان چوخ‌لو میقداردا قیزیل تالامیشدی‌لار. <ref>RLA II: 141b-142a; SAK: 231 Jahr 35 u. 36; Lau 1996, Old Babylonian Temple Records: 3</ref>
{{سیتاتین اولی}}"دئیوک {ديااوکو} پرن-پرن حال‌دا اولان میدیا طایفالارینی بیر یئره توپلایاراق اون‌لار اوزرینده حؤکمران‌لیق قوردو. ایندی همین ایتتیفاقا بوس‌لار، پاراتاگئن‌لر، ایستروخات‌لار، آریازانت‌لار، بودی‌لر و ماق‌لار داخیل‌دیر".<ref>— هئرودوت، VII، 62</ref>{{سیتاتین سونو}}
 
[[لاگاش]] حؤکمداری [[گوده یا]] (ائ.ا. 2143 – 2124) "مادا"دان "یاشیل‌لیق‌لار اؤلکه‌سی" کیمی بحث ائدیر. <ref>Gud Cyl A, XIV, 7-9 in SAK: 104. 105; Jacobson 1953, JCS 7: 40, n. 47 III</ref> اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شولگی‌نین (ائ.ا. 2095–2048) میدیا قالاسی (سومئرجه " bád mada ki " ) آدلی قالا تیکدیرمه‌سی قئید ائدیلیر <ref>RLA II: 141b-142a; SAK: 231 Jahr 35 u. 36; Lau 1996, Old Babylonian Temple Records: 3</ref>. منبع‌ده "باد مادا کی" کیمی قئید ائدیلن ایفاده‌ده "کی" حیصصه‌جییی جوغرافی آدلاری گؤسترمک اوچون ایستیفاده اولونان حیصصه‌جیک‌دیر. بو ایفاده‌ده "مادا" حیصصه‌جیگینی اکثر تدقیقات‌چی‌لار "داخیلی اراضی" کیمی ترجومه ائدیرلر. لاکین مادا اکثر حال‌لاردا مارتو، سوبارو، آنشان، کیماش، قوتی و س. آدلار کیمی کیچیک اراضییه عایید ائدیلن جوغرافی آد اولموش‌دور. III اور سولاله‌سین‌دن حؤکمدار شو-سین (ائ.ا. 2038-2030) زاقروس اطرافین‌داکی شهرلره و ویلایت‌لره اوردو گؤندرمیش و بو زامان مادادان چوخ‌لو میقداردا قیزیل تالامیشدی‌لار. <ref>RLA II: 141b-142a; SAK: 231 Jahr 35 u. 36; Lau 1996, Old Babylonian Temple Records: 3</ref>
 
 
ق. قئیبوللایئو یازیر:
 
{{سیتاتین اولی}}"مادای (ماتای) اولجه تورک منشألی موستقیل بیر بؤیوک طایفانین، سونرا طایفا ایتتیفاغی‌نین و ائرامیزدان اول 673-جو ایل‌دن دؤولتین و اؤلکه‌نین آدی‌دیر. دئمه‌لی، مادای هم ائتنونیم، هم ده ائتنوتوپونیم‌دیر. میدیا دؤولتی یارانان‌دان سونرا مادای ائتنونیمی بو دؤولتین احاطه ائتدییی اراضی‌ده هم مادای‌لارین، هم ده باشقا دیل‌لرده دانیشان طایفالارین عومومی‌لشدیریلمیش میدیالی آدینا چئوریلمیش‌دیر. سون آراشدیرمالار مادای، ماتای ائتنوسونون ایران‌منشالی یوخ، آلتای، یاخود تورک‌منشالی اولدوغونو گؤسترمیش‌دیر".— <ref>гейбуллаев г. а. к этногенезу азербайджанцев. том 1. баку: 1991، стр. 274</ref>{{سیتاتین سونو}}
.
مادای ائتنیک آدینی داشییان‌لارین تورک‌منشالی اولماسی فیکرینی تصدیق‌له‌ین فاکت‌لاردان بیری ایندیدک قازاخیستاندا ماتای، آتالیق-ماتای، کاپجاقای ماتای، گنجه-ماتای <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991, стр. 252</ref>، تووادا هله XIII عصرده مادی <ref>История Тувы. М., 1964, стр. 201, 215</ref> (تورک دیل‌لرینده آ-ای اوزلنمه‌سی سجیییه‌وی حال‌دیر)، مادی-قوشون و مات <ref>История Тувы. М., 1964, стр. 242-243</ref>، سیبیرده و آلتایدا ماادی، مادار و ماختار <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев. Том 1. Баку: 1991</ref> (مادا، ماتا و تورک‌منشالی طایفالارین، مثلن، آوشار، آوار، بولقار، قاجار، کنگر، خزر و ب. آدلاری اوچون سجیییه‌وی آر، ار – کیشی، ایگید، دؤیوش‌چو سؤزلرین‌دن) طایفالاری‌نین مؤوجود اولماسی‌دیر. <ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: Elm, 1994, səh. 70-71</ref>
 
== اراضی‌سی ==
=== مادای‌لارین وطنی ===
مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین سرحدلری تدقیقات‌چی‌لار آراسیندا موباحیثه‌لی‌دیر. آشور منبع‌لرینده مادای‌لارین ماننالارین گونئی-باتي سرحددینده، پارسوا ویلایتی‌نین قوزئی–قربینده مسکون‌لاشماسی گؤستریلیر. منبع‌لرده مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین جنوب سرحددی‌نین بیکنی داغی اولماسی قئید ائدیلیر. بیکنی داغینی اکثر تدقیقات‌چی‌لار دماوند داغی ایله عینی‌لشدیریرلر. بونون‌لا بئله همین داغی همدان شهری یاخین‌لیغیندا یئرلشن الوند داغی ایله ده لوکالیزه ائدن‌لر واردیر. لاکین همدان‌ین (ائکباتان) مادای دؤولتی‌نین پایتاختی اولماسی نظره آلیندیقدا پایتاخت شهرین سرحد یاخینلیغیندا سالینماسی ایناندیریجی گؤرونمور <ref>Y. Yusifov. Qədim Şərq tarixi. Bakı: 2007, səh. 156</ref>.
 
ق. قئیبوللایئو مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لر حاققیندا یازیر: "ایلک واخت‌لاردا اساسن کیزیلبوندا (گونئی آزربایجان اراضی‌سینده ایندیکی قیزیل-اوزن) چایی‌نین حوزه‌لرینده یاشامیش مادای طایفاسی آسسوریا ایله بیر نئچه عصر قان‌لی توققوشمالاردان سونرا، ائ.ا. 673-جو ایلده اؤز دؤولتینی یاراتمیش‌دیر". <ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 65</ref>
مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین سرحدلری ایله باغلی تحقیقات‌چی‌لار آراسیندا معیین موباحیثه‌لر اولسا دا، بیر معنالی اولاراق بوتون تحقیقات‌چی‌لار مادای‌لارین مسکون‌لاشما اراضی‌سینی تاریخی آزربایجان اراضی‌سینده یازیلیر، مادای‌لارین ان قدیم و یئرلی آزربایجان طایفالارین‌دان اولماسینی و یئرلی اهالی‌نین (آزربایجان تورک‌لری‌نین) ایللریندن اولماغینی موهوم نقشی اوینادیغینی یازیبلار <ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 65–90</ref>
 
مادای‌لارین ایلکین مسکون‌لاشما اراضی‌لری‌نین سرحدلری ایله باغلی تحقیقات‌چی‌لار آراسیندا معیین موباحیثه‌لر اولسا دا، بیر معنالی اولاراق بوتون تحقیقات‌چی‌لار مادای‌لارین مسکون‌لاشما اراضی‌سینی تاریخی آزربایجان اراضی‌سینده یازیلیر، مادای‌لارین ان قدیم و یئرلی آزربایجان طایفالارین‌دان اولماسینی و یئرلی اهالی‌نین (آزربایجان تورک‌لری‌نین) ایللریندن اولماغینی موهوم نقشی اوینادیغینی یازیبلار <ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 65–90</ref>
 
=== دؤولتین اراضی‌سی‌نین گئنیشلندیریلمه‌سی ===
سطر ۵۱ ⟵ ۴۸:
=== اینضیباطی ایداره‌ائتمه ===
[[File:Brue, Adrien Hubert, Asie-Mineure, Armenie, Syrie, Mesopotamie, Caucase. 1839. (CG).jpg|thumb|200px|left|میدیا دؤولتی‌نین ایکینجی یارانما اراضی‌سی هئلئنیسم دؤورونده کیچیک مئدیا و یا آتروپاتئنا آدلاندیردی (müəllif: fransız kartoqraf Adrien-Hubert Brué ([[1839|1839]])]]
گومان ائدیلیر کی، مادا دؤولتی‌نین اینضیباطی قورولوشو سونرالار اهمنی ایمپراطوری قورماسی کیمی آسور-اورارتو سیستئمی‌نین تایی بیر سیستم یارانمیشدی. بئله بولونور کی، اینضیباطی ایداره‌یه، محکمه‌یه، مالیه سیستئمینه باش‌چی‌لیق ائتمیش ساتراپ‌لارین صلاحییت‌لری آسور ویلایت رییس‌لری‌نین (bçl pehate, pehatu) صلاحییت‌لری‌نین اوخشاری ایدی. <ref>Liverani, Mario, "The Rise and Fall of Media", in : G. B. Lanfranchi, M. Roaf, R. Rollinger, eds., Continuity of Empire (?) Assyria, Media, Persia. Padova, published by: S.a.r.g.o.n. Editrice e Libreria, 2003, pp. 1-12, see p. 8-9
</ref>
هر حالدا مادا ساتراپ‌لاری آشورون و اورارتونون "یرلری مستعمره لری یدیلر
 
بابلده و باشقا قدیم شرق منبع‌لرینده "مادا چاری" و "چارلارین‌دان"، "مادا چاری" و "اونون کؤمک‌چی‌لری اولان چارلاردان" دانیشیلیر<ref>Prorok Nahum (BibleCentre.org)</ref>. دئییلن‌لر مادا چاری‌نین و وصل اولموش و یا اوز ساتراپ‌لاری اولموش‌لار.
 
آمادان ایمپراطوریسینن دوره سینده 6-8 اون‌ایل‌لیک‌له محدودلاشماسینا (ائ.ا. VII عصرین سونو – VI عصرین I یاری‌سی) باخمایاراق، اونون یارادیلماسی‌نین ایران یایلاسی و اؤن آسیا طایفالاری و خالق‌لارینین تاریخی اوچون بؤیوک اهمیته مالیک اولماسی موباحیثه‌سیزدیر. <ref>Ensiklopediya İranica M. Dandamayev, İ. Medvedskaya – Midiya məqaləsi</ref>
 
آمادان ایمپراطوریسینن دوره سینده 6-8 اون‌ایل‌لیک‌له محدودلاشماسینا (ائ.ا. VII عصرین سونو – VI عصرین I یاری‌سی) باخمایاراق، اونون یارادیلماسی‌نین ایران یایلاسی و اؤن آسیا طایفالاری و خالق‌لارینین تاریخی اوچون بؤیوک اهمیته مالیک اولماسی موباحیثه‌سیزدیر. <ref>Ensiklopediya İranica M. Dandamayev, İ. Medvedskaya – Midiya məqaləsi</ref>
مادی نعمت‌لرین باش‌لیجا ایستئحصال‌چی‌لاری اساسن آزاد ایجماع عضولری اولموش‌لار. هر بیر ایجماع عضوو عینی زاماندا دؤیوش‌چو ایدی. مادا جمعیتی‌نین گوجو خئیلی درجه‌ده بونون‌لا ایضاح ائدیلیردی. کیاکسار محض بو جهته آرخالاناراق اؤزونون ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لرینه باشلایا بیلمیشدی.
 
مادالی‌لار کیاکسارین بؤیوک ایشغال‌چی‌لیق وروشمالاری زامانین‌دان قدیم شهرلر و تمدنلارینان بیرلشدیلر و اوزون‌ زمان لی اولماسادا، اؤن آسیانین ان موهوم قووه‌سینه چئوریلدی‌لر. بؤلگه‌نین صنعتلری و ایشلری داغیلماسی سی سرعت تاپدی.
 
مدنی اؤلکه‌لردن داخیی اولموش صینفی مدنیت مادا دؤولتی قودرتی‌نین ایستیناد ائتدیگی هر شئیی سورعت‌له داغیدیردی. آزاد ایجماع عضوو ایله اعیان‌لار آراسیندا اینتئنسیو صورتده یارانماغا باشلایان و گوج‌لنن فرق گئتدیکجه کسکینلشیردی. سیراوی آزاد ایجماع عضولری‌نین ایستیثماری گوج‌لنیر، اؤلکه‌نین تصرروفات حیاتیندا قول امه‌یی‌نین (qul əməyi) خوصوصی چکی‌سی آرتیردی. قول امه‌یین‌دن نه‌اینکی یالنیز حؤکمدار تصرروفاتیندا (هئرودوتون بونا داییر معلومات‌لاری واردیر)، هابئله اعیان‌لارین تصرروفات‌لاریندا و معبد تورپاق‌لاریندا ایستیفاده ائدیلیردی. پولیئن هله دئیوکون (ديااوکونون) حاکیمییتی دؤورونده مادادا معبد تصرروفاتینین مؤوجود اولدوغونو تصدیق‌له‌ییر. <ref>Ensiklopediya İranica M. Dandamayev, İ. Medvedskaya – Midiya məqaləsi</ref>
 
[[File:Butler Oriens.jpg|thumb|right|250px|
ساموئل بوتلئرین [[۱۹۰۷|۱۹۰۷]]-جی ایلده نشر ائدیلمیش "The Atlas of Ancient and Classical Geography" آدلی اطلسینده میدیا، همچنین اونون قونشولاری [[فارس|پرسیا]] و [[پارفیا|پارفیا]]نین سرحدلری]]
سطر ۶۹ ⟵ ۶۵:
نتیجه‌ده جمعیتین اوولکی ایستروکتورو خئیلی درجه‌ده سارسیلیر، پاتریارخال دایاق‌لارین داغیلماسی پروسئسی سورعت‌لنیر، صینفی آنتاقونیزم کسکینلشیردی. مادا دؤولتی‌نین یارانماسی ایله مادا نسلی-طایفا و حربی دئموکراتیا اؤلکه‌سین‌دن قدیم شرق تیپ‌لی دؤولته چئوریلمه‌یه باشلادی.
 
هئرودوتون معلومات وئردیگی کیمی، مادا جمعیتینده صینفی موباریزه هله دوولتین میدانا گلدیگی زامان‌دان اوولکی دوورده مؤوجود ایدی. پیغمبر عیسی‌نین شهادتینه گؤره، ائرکن دؤورده "گوموشو قیمتلندیرممیش و قیزیلا هریس اولمامیش" مادالی‌لار اینکیشافین گئنیش یولونا چیخمیشدی‌لار. <ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). I cild Bakı: 2007, səh. 365</ref>
 
بؤیوک ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لری ظاهرن مادانی گوجلن‌دیرسه ده، اونو اینکیشاف ائتمیش قولدارلیق موناسیبت‌لرینه مالیک اولان قودرت‌لی و قورخولو دؤولته چئویرسه‌ده، محض بو موحاریبه‌لر تئزلیک‌له گلمیش سونون باشلانغیجی ایدی. شوبهه‌سیزدیر کی، مادالی‌لارین یاراتدیغی مادا دؤولتی‌نین، اونون مدنی-تاریخی ارثی‌نین، موختلیف عنعنه‌لرین و اینستیتوت‌لارین رولو و اهمیتی بؤیوک ایدی.
 
مؤوجودلوغونون قیساموددت‌لی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی ایران یایلاسی حدودلارین‌دان خئیلی اوزاقدا اولان چوخ‌سای‌لی طایفالارا و خالق‌لارا تأثیر ائتمیش، ایران عالمی‌نین مدنی و دینی مرکزینه چئوریلمیشدی. ایسترابون یازیردی کی، مادالی‌لار ائرمنی‌لرین و داها اؤنجه فارس‌لارین، اون‌لارین حؤکمدارلاری‌نین و آسیادا حؤکمران‌لیق عادت‌لری‌نین بانی‌لری‌دیر <ref>Strabon, XII, 13, 9</ref>. مادا دؤورو گونئی آزربایجان طایفالاری‌نین تاریخینده موهوم نائیلییت‌لر و موختلیف ده‌ییشیک‌لیک‌لر زامانی اولموش‌دور. ایران و گونئی آزربایجان ساکین‌لری‌نین دینی حیاتیندا مادا ماق‌لاری‌نین رولو خوصوصیله بؤیوک ایدی.
 
== اهالی‌سی ==
میدیا دؤولتینی یارادان و حاکیمیت‌ده اولان طایفا مادای‌لار اولموش‌دور. اکثر آوروپا و روسیا ایران‌شوناس‌لاری مادای‌لارین فارس‌دیل‌لی خالق اولماسینی گومان ائدیرلر.
میدیا دؤولتینی یارادان و حاکیمیت‌ده اولان طایفا مادای‌لار اولموش‌دور. اکثر آوروپا و روسیا ایران‌شوناس‌لاری مادای‌لارین فارس‌دیل‌لی خالق اولماسینی گومان ائدیرلر. <ref>Andrew Dalby, Dictionary of Languages: the definitive reference to more than 400 languages, Columbia University Press, 2004, pg 278.</ref> <ref>Gwendolyn Leick, Who's Who in the Ancient Near East, Routledge, Published 2001. pg 192</ref> <ref>Ian Shaw, Robert Jameson, A Dictionary of Archaeology, Blackwell Publishing, 1999.</ref> <ref>Sabatino Moscati, Face of the Ancient Orient, Courier Dover Publications, Published 2001. pg 67</ref> <ref>John Prevas, Xenophon's March: Into the Lair of the Persian Lion, Da Capo Press, 2002. pg 20.</ref> <ref>I.M. Diakonoff, "Media" In Cambridge History of Iran (ed. William Bayne Fisher, Ilya Gershevitch), Volume 2. Pg 140 "Archaeological evidence for the religion of the Iranian-speaking Medes of the .."</ref> <ref>Amélie Kuhrt, "The Persian Empire, Volume 1", Chp 2: Medes, Routledge, 2007. excerpt from pg 19: "The early history of the western Iranians (Medes and Persian) is a thorny problem..."</ref> <ref>John Curtis, British Museum, 2000, 2nd edition. pg 34: "They were an Indo-European people who, like the related Persians, spoke an Iranian language"</ref> <ref>"Encyclopedia of Indo-European Culture or EIEC, edited by J. P. Mallory and Douglas Q. Adams, published in 1997 by Fitzroy Dearborn. pg 30: "..and the Medes (Iranians of what is now north-west Iran)"</ref>
بعضی مؤلیف‌لر میدیالی و مادای آنلاییش‌لارینی عومومی‌لش‌دیره‌رک بوتون میدیالی‌لارین ایران‌دیل‌لی‌لر اولماسینی یازمیش‌لار. حتی قدیم فارس دیلینده ایران‌دیل‌لی طایفالارین دیالئکت‌لرینه منسوب اولان، لاکین او زامانکی رسمی فارس دیلین‌دن فرق‌لنن دیالئکت سؤزلرینی میدیزم‌لر آدلان‌دیراراق مادای‌لارین ایران‌دیل‌لی اولماسینی گؤسترن فاکت‌لار کیمی گؤسترمیش‌لر. <ref>Касумова С. Ю. Азербайджан в III—VII вв. Баку: 1992, стр. 39-40</ref>
 
قیاس‌الددین قئیبوللایئو قئید ائدیر کی: "میدیالی‌لار دئییلرکن میدیا ایمپئریاسیندا یاشایان اهالی نظرده توتولورسا، البته، اورادا ایران‌دیل‌لی‌لر – موعاصیر فارس‌لارین، کوردلرین، تالیش‌لارین، گیلک‌لرین، تات‌لارین و ب. اولو اجدادلاری دا واردی. لاکین بوتون دؤورلرده تورک‌منشالی میدیا دؤولتی‌نین، فارس‌منشالی اهمنی‌لر و ساسانی‌لر دؤولت‌لری‌نین اراضی‌لرینده هئچ واخت ایران‌دیل‌لی اهالی اکثریت تشکیل ائتمه‌میش‌دیر. اگر ایران‌دیل‌لی‌لر معناسیندا ― میدیالی دئدیکده، مادای ائتنیک آدینی داشییان‌لاری نظرده توتورلارسا، بو دوغرو دئییل و رئال تاریخی فاکت‌لار قارشی‌سیندا قوندارما فیکیر کیمی گؤرسنیر." <ref>Q. Qeybullayev. Bakı: 1994</ref>
 
اوچ جیلدلیک آزربایجان تاریخی‌نین بیرینجی جیلدینده ایسه یازیلیر کی: "میدیا طایفالاری ایران‌دیل‌لی طایفالار دئییلدی‌لر، یالنیز سونرادان میدیا فارس‌لار طرفین‌دن ایشغال ائدیلدیک‌دن سونرا معیین قدر فارسلاشمایا معروض قالمیشدی‌لار....فراورتانین حاکیمیتی دؤورونده میدیالی‌لار ماننانی اؤزلرینه تابع ائتدی‌لر. ماننا دؤولتی سوقوط ائتدی. بون‌دان سونرا عومومی "میدیالی‌لار" مفهومو آزربایجانین گونئی حیصصه‌سینده یاشایان ماننالاری و باشقا طایفالاری دا احاطه ائتدی." <ref>Azərbaycan tarixi. I cild. Bakı: Elm, 1961, səh. 50.</ref>
 
ایقرار علی‌ئو ایسه آتروپاتئنانین تاریخینه داییر اثرینده ائ.آ. قرانتووسکییه ایستیناد ائده‌رک ماننادا کیفایت قدر ایران‌دیل‌لی عونصورلرین اولدوغونو یازمیش‌دیر <ref>Алиев И. Г. Очерк истории Атропатены. Баку: 1989, стр. 22</ref>. اونون فیکرینجه آتروپاتئنانین اهالی‌سی اساسن ایران‌دیل‌لی ایدی <ref>Алиев И. Г. Очерк истории Атропатены. Баку: 1989</ref>. اودور کی، س.قاسیمووا III–VII عصرلرده گونئی آزربایجاندا "قدیم ایران میدیا دیالئکت‌لری" ایفاده‌سینی ایشلتمیش‌دیر <ref>Касумова С. Ю. Азербайджан в III—VII вв. Баку: 1992, стр. 181</ref>. گونئی آزربایجان اراضی‌سینده اهالی‌نین ایران‌تیپ‌لی آذری دیلینده دانیشماسی فیکری ده بونون‌لا باغ‌لی‌دیر.
 
بو فیکری سؤیله‌یه‌ن تدقیقات‌چی‌لار X عصر عرب مؤللیفی یعقوبی‌نین آزربایجاندا یاشاماسی حاققیندا معلوماتا اساس‌لانیرلار: "آزربایجانین شهر و ماحال‌لاری‌نین اهالی‌سی عجم آذری‌لری ایله بابکین اولدوغو ال – بذ شهری‌نین صاحیب‌لری قدیم جاویدانی‌لرین قاریشیغی‌دیر" <ref>Əl Yəqubi, I, 34</ref>. ق. قئیبوللایئو قئید ائدیر کی، بو معلومات‌دا آتروپاتئن‌لی‌لرین هامی‌سی‌نین آذری دیلینده دانیشماسی گؤستریلمیر. ثبوت اولونموش‌دور کی، آذری دیلینه عاید ماتئریال‌لار گونئی آزربایجانین قوزئی–دوغو کونجونه – اردبیل ماحالینا عاییددیر <ref>Миллер Б. В. К вопросу о языке населения Азербайджана до отюречения этой области. Уч. записки. ИЭНК, вып. I, М., 1930, стр. 208</ref>.
 
تاریخ علم‌لری نامیزه‌دی X. خلیلی ایسه یازیر: "بوتون منبع و تدقیقات‌لار مادای‌لارین مادی و معنوی مدنیت‌لری‌نین بوتون چالارلاری ایله فارس‌لاردان فرقلنمه‌سی و مدنی جهت‌دن اون‌لاردان اوستون اولماسی، گلمه فارس‌لارین مادای‌لاردان مدنیت اخذ ائتمه‌سی حاققیندا معلومات وئریر. مادای‌لارین مدنی اوستون‌لوگونون نتیجه‌سی ایدی کی، اهمنی سولاله‌سی‌نین سوقوطو ایله فارس‌لار موستملکه آلتینا دوشدوگو حالدا، مادای‌لار موستقیل‌لییه نایل اولوب اؤز دؤولتینی قورور و آزاد اینکیشاف یولو کئچیریرلر. ائتنو–مدنی اینکیشاف پروسئسینده اؤلکه‌نین و ائتنوسون آدیندا ده‌ییشیک‌لیک یارانیر. میدیا آدین‌دان آتروپاتئنا آدینا کئچیلیر". <ref>X. Xəlili. Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi. Bakı: 2007, səh. 129</ref>
 
== تاریخی ==
=== ماننا ایله موناسیبت‌لر ===
ائ.ا. VII عصرین اورتالارینا دوغرو آشورلولار طرفین‌دن مغلوبیته اوغرادیلدیق‌دان سونرا ماننا بؤیوک دؤولت کیمی اؤز مؤوقئعینی ایتیردی. ماننا کیممئرلر، ایسکیف‌لر و مادالی‌لارلا مؤوجود اولان اتفاقی سایه‌سینده خئیلی درجه‌ده گوجه و قودرته مالیک ایدی. لاکین عصرین 70-جی ایللری‌نین سون‌لارینا دوغرو ایسکیف‌لرین بیر قیسمی‌نین خیانتی نتیجه‌سینده بو اتفاق داغیلدی. پارتاتوا باشدا اولماقلا آشورلولارین طرفینه کئچمیش ایسکیف‌لرین بیر قیسمی آشور حؤکمداری آسارخاددونا ماننالارا زربه ائندیرمکده یاردیم ائتدی. ایشپاکای باشدا اولماقلا ایسکیف‌لرین دیگر قیسمی ایسه ماننالی‌لارلا اتفاق موناسیبت‌لرینی داوام ائتدیردی. آشور حؤکمداری "ماننالی‌لار اؤلکه‌سی اهالی‌سینی پرن-پرن سالدیم...، ماننالی‌لاری خلاص ائتممیش ایسکیف، (اون‌لارین) موتتفیقی ایشپاکانین قوشون‌لارینی سلاحلا قیردیم" – دئیه اؤیونوردو. <ref>S. Qaşqay. Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə. Bakı: 2006, səh. 56</ref>
 
آرتیق آشوربانیپالین حاکیمیتی دؤورونده (ائ.ا. 668-627-جی ایللر)، تقریباً ائ.ا. 660-جی ایلده آشورلولار ماننانی چوخ آغیر مغلوبیته اوغراتدی‌لار، اونو اسکی قووه‌سین‌دن قطعی شکیلده محروم ائتدی‌لر. ماننا نینئوا حاکیم‌لری‌نین واسسالی سویه‌سینه ائندیریلدی و او اؤز سوقوطونا قدر نینئوا حاکیم‌لرینه صادیق قالدی. بو حال اونا سبب اولدو کی، مادالی‌لار ایندی اسکی موتتفیق‌لری اولموش ماننالارا تابع اولمایاراق، اون‌لارین گوجونه گوونمیر و اؤزلرینی مودافیعه ائتمه‌یه چالیشیردی‌لار.
 
=== آشور یوروش‌لری ===
آشور حؤکمدارلاری ماننا کیمی میدیا اراضی‌سینه ده یوروش ائدیر، میدیا حاکیم‌لرینی اؤزلرین‌دن آسیلی وضعییته سالیردی‌لار. ائ.ا. IX عصرین ایکینجی یاری‌سیندا V شامشی-آداد، سونرا ایسه اونون اوغلو III آدادنیراری میدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیشدی‌لر. <ref>Y. Yusifov. Qədim Şərq tarixi. Bakı: 2007, səh. 183</ref> ائ.ا. VIII عصرین ایکینجی یاری‌سیندا III تیقلاتپالاسار "گوج‌لو میدیالی‌لارین" <ref>S. Qaşqay. Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə. Bakı: 2006, səh. 59</ref>. اراضی‌سینه چاتمیش، میدیا حاکیم‌لری‌نین خراجینی قبول ائتمیشدی. II سارقون ماننا یوروشو زامانی، میدیا اراضی‌لرینه ده سوخولموشدو. محض بو دؤورده، میدیا حاکیم‌لرین‌دن ساییلان، لاکین ماننا جانیشینی اولان دیااوکو اورارتونون فیتنه‌سینه اویاراق مرکزی حاکیمیته قارشی چیخیردی. II سارقون دیااوکونو عائیله‌سی ایله بیرلیک‌ده هامات شهرینه کؤچوردو. <ref>Schmitt, "Deioces," Encyclopaedia Iranica</ref>
 
ائ.ا.VIII عصرین سونوندا میدیادا واحید دؤولت یارادیلماسی تشببوسو گؤستریلمیشدی. هئرودوت بونو دئیوکون (ائ.ا. 712-675) آدی ایله باغلامیشدی <ref>Herodotus: The Histories, tr. Aubrey De Sélincourt (Penguin Books, 1954), p. 54</ref>. معلومات‌لارا گؤره دئیوک میدیا طایفالارینی بیرلشدیرمیش و واحید دؤولت یاراتمیشدی. او، ائکباتان شهرینی سالدیرمیش، قالا دیوارلاری چکدیرمیش و بو شهری میدیا دؤولتی‌نین پایتاختی اعلان ائتمیشدی. <ref>Дьяконов И. М. История Мидии. М.-Л., 1956, стр. 178</ref>
 
=== ایسکیف‌لرین حاکیمیته گلمه‌سی ===
ایسکیف‌لرین گونئی آزربایجان و اؤن آسیایا گلمه‌سی ایله میدیا آسسوریایا قارشی فعال‌لاشدی. هئرودوتون معلوماتینا گؤره بو موباریزه‌یه فراورتا (ائ.ا. 675-653) باش‌چی‌لیق ائدیردی. میخی یازی‌لاردا او، کاشتاریتی آدلاندیریلیر. <ref>İ. M. Dyakonov. Midiya tarixi. M.-L., 1965, səh. 186</ref> تاریخ‌چی‌لر گومان ائدیرلر کی، ماننادا مسکون‌لاشان ایسکیف‌لر آسسورا قارشی موباریزه‌ده مادای‌لارا کؤمک ائدیردی‌لر. ائ.ا. 672-جی ایلده میدیانین آسسوریایا قارشی موباریزه‌سی اوغورلا باشا چاتدی. میدیا آشور بؤیوندوروغونو آتدی و موستقیل دؤولته چئوریلدی. فراورتا کیچیک حاکیم‌لیک‌لری ده اؤز اطرافیندا بیرلش‌دیره بیلدی. <ref>S. Qaşqay. Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə. Bakı: 2006, səh. 56.</ref> <ref>Labat R. Kastariti, Phraorte et les debuts de l'histoire mede. JA, CCXLIX, 1, 1968</ref>
 
İ.M.دیاکونوو قئید ائدیر کی، ائ.ا. VII عصرین 50-جی ایللرینده چوخ گومان کی، میدیا یئنه ده آشور ایله توققوشمالی اولور. <ref>İ. M. Dyakonov. Midiya tarixi. M.-L., 1965, səh. 238</ref> هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره فراورتا (کاشتاریتی) آسسورا یوروش تشکیل ائتمیشدی. ایسکیف‌لرین دیگر بیر دسته‌سی، باشدا مادی اولماق‌لا آسسورون کومکینه گلمیش و کاشتاریتینی مغلوب ائتمیشدی. کاشتاریتی دؤیوشده هلاک اولموشدو. <ref>Herodot, I, 102</ref> بئله‌لیک‌له ائ.ا. 625–585-جی ایللرده میدیا ایسکیف‌لردن آسی‌لی وضعیته دوشموش و ایسکیف‌لرین رهبری مادی میدیانین III حؤکمداری کیمی حاکیمیته گلمیش‌دیر. مادیگین حاکیمیتی دؤورونده میدیادا داخیلی ثابیت‌لیک اولسا دا اؤلکه‌ده آشور یؤنوم‌لو سیاست یئریدیلمیش، میدیا خاریجی سیاستده دئمک اولار کی، آسسورا تابع اولموش‌دور. <ref>Гутонов Ф. Х. Скифские портреты</ref>
 
İ.M.دیاکونوو قئید ائدیر کی، ائ.ا. VII عصرین 50-جی ایللرینده چوخ گومان کی، میدیا یئنه ده آشور ایله توققوشمالی اولور. <ref>İ. M. Dyakonov. Midiya tarixi. M.-L., 1965, səh. 238</ref> هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره فراورتا (کاشتاریتی) آسسورا یوروش تشکیل ائتمیشدی. ایسکیف‌لرین دیگر بیر دسته‌سی، باشدا مادی اولماق‌لا آسسورون کومکینه گلمیش و کاشتاریتینی مغلوب ائتمیشدی. کاشتاریتی دؤیوشده هلاک اولموشدو. <ref>Herodot, I, 102</ref> بئله‌لیک‌له ائ.ا. 625–585-جی ایللرده میدیا ایسکیف‌لردن آسی‌لی وضعیته دوشموش و ایسکیف‌لرین رهبری مادی میدیانین III حؤکمداری کیمی حاکیمیته گلمیش‌دیر. مادیگین حاکیمیتی دؤورونده میدیادا داخیلی ثابیت‌لیک اولسا دا اؤلکه‌ده آشور یؤنوم‌لو سیاست یئریدیلمیش، میدیا خاریجی سیاستده دئمک اولار کی، آسسورا تابع اولموش‌دور. <ref>Гутонов Ф. Х. Скифские портреты</ref>
کیاکسارین مادای حاکیمیتینی برپا ائتمه‌سی
هئرودوتون وئردیگی معلوماتا گؤره ایسکیف‌لرین میدیادا آغالیغینا سون قویولماسی کیاکسارین (بو میدیا حؤکمداری بیسیتون یازی‌سیندا هوواخیشترا، بابیل قایناق‌لاریندا اوماکیشتار آدییلا خاطیرلانیر <ref>Q. Qeybullayev. Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən. Bakı: ADN, 1994, səh. 83.</ref>) آدی ایله باغ‌لی‌دیر. <ref>Medijci i prvo iransko kraljevstvo (Iranologie.com)</ref> کیاکسار ائ.ا. 585–جی ایلده آلتمیش ایل‌لیک ایسکیف آغالیغینا سون قویاراق تاخت–تاجی مادای سولاله‌سینه قایتارمیش و حاکیمیته گله‌رک میدیانین IV حؤکمداری کیمی تاریخه دوشموش‌دور. <ref>(Britannica ensiklopediyası)</ref>
 
هئرودوتا گؤره کیاکسارین حاکیمیتی دؤورونده اؤزلرینی شاه آدلان‌دیران خیردا ویلایت حاکیم‌لری مرکزی حاکیمیته تابع ائدیلدی. <ref>Herodot, I, 104</ref> ضیا بونیادوو قئید ائدیر کی، یقین کیاکسار بون‌دان سونرا "شاه‌لار شاهی" روتبه‌سی داشیمیشدی. <ref>Z. Bünyadov, Y. Yusifov. Azərbaycan tarixi. Bakı: 2008, səh. 206</ref> اؤلکه‌ده داخیلی ثابت‌لیگی برپا ائتدیک‌دن سونرا کیاکسار میدیانین اطرافیندا اولان و اؤزلری‌نین موستقیل حؤکمداری اولان خیردا ویلایت‌لری اؤزونه تابع ائتمه‌یه و دؤولتین اراضی‌سینی گئنیشلندیرمه‌یه باشلادی. قیسا موددتده میدیانین گونئی-دوغوسوندا یئرلشن فارس‌لارین اؤلکه‌سینی – پئرسیا دا میدیایا تابع ائدیلدی. مدنی جهت‌دن مادای‌لاردان دفعه‌لرله آشاغی سویه‌ده اولان فارس‌لار میدیا مدنیتینی منیمسمه‌یه باشلادی‌لار. <ref>Kijaksar (Cyaxares), AncientLibrary.com</ref>
 
=== آسسورا قارشی میدیا–بابل یاردیمی ===
مرکزلشمیش دؤولت یاراتدیق‌دان سونرا کیاکسار آسورا وروشماسینا قوشون چکدی. بونا گوره ، میدیا اوردوسونو یئنی‌دن قوردی. کیاکسار اوردوسونو سیلاح‌لارینا اویغون اولاراق نیزه‌چی و اوخ‌چو دسته‌لرینه بؤلدو، آتچیلار دسته‌سی یاراتدی. <ref>Herodot, I, 104</ref> اؤلکه‌نین هر یرینده یاشایان طایفالاردان قدیم دونیانین ان گوج‌لو اوردوسونو قوردی. آسورون گوجونه یاخشی بلد اولان کیاکسار گوج‌لو دوشمن‌له تک قارشی‌لاشماق‌دان قورخولو اولدی، میدیا کیمی دایما آسورون داغیدیجی یوروش‌لرینه معروض قالان یئنی بابل شاهی [[نبوپیلسر]] ایله ایتتیفاقا گیردی. هر ایکی طرف‌دن بیر زاماندا دوشمن طرفینه هوجوم ائله‌مه‌یی راضی اولدولار. <ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). I cild. Bakı: 2007, səh. 346</ref>
 
آسور وروشماسی نچه ایل اولدی. اؤز اوردوسونون آخیرا کیمی موقاویمت گؤستره بیلمه‌یه‌جه‌یین‌دن قورخان آشور حؤکمداری III آشور-اوبالیت او زامان آسسورا تابع اولان بوتون خالق‌لارین اوردوسونو میدیا و بابیل اوردوسونا قارشی یؤنلتمه‌یه جهد ائتدی. لاکین قابلین شهری یاخینلیغیندا باش وئرن دؤیوش زامانی آشور اوردوسو مغلوب ائدیلدی. ائ.ا. 615–612-جی ایل‌لرده میدیا و یئنی بابیلیستان اوردوسو طرفین‌دن آسسورون آشور، آربئلا، کالات شهرلری و پایتاختی نینئوا توتولاراق تالاندی. بئله‌لیک‌له، عصرلرله قدیم شرق دؤولت‌لری‌نین ان قورخولو دوشمنی اولموش نهنگ آشور دؤولتی ائ.ا. 604-جو ایلده سوقوط ائتدی و اونون تورپاق‌لاری میدیا و یئنی بابیلیستان آراسیندا بؤلوشدورولدو. <ref>Kiaksar (Ensiklopediya Iranica</ref>
 
=== میدیا–لیدییا موحاریبه‌سی ===
آشور دؤولتی‌نین سوقوط‌ون‌دان سونرا ایشغال‌چی‌لیق موحاریبه‌لرینه با‏شلایان کیاکسار ائژه دنیزی ساحل‌لرینه چیخا بیلمک اوچون جیددی ایشغال‌چی‌لیق فعالیتینه باشلادی. اؤنجه هدف آرتیق تنززول دؤورونو یاشاماقدا اولان قدیم اورارتو دؤولتی اولدو. چونکو بو دؤولت کیچیک آسیایا گئدن یولون اوزرینده یئرله‏شیردی. لاکین میدیا ایله اورارتو آراسیندا یئرلشن ماننا دؤولتی‌نین عاقیبتی نامعلوم اولاراق قالیر. ضیا بونیادوو قئید ائدیر کی، اولا بیلسین، ماننا رسمن میدیادان سیاسی آسیلی وضعیتده اولموش و بونون‌لا دا داخیلی ایداره‌ائتمه‌ده موستقیل‌لیگینی ساخلایا بیلمیش‏دی. ماننا، همچینین موحاریبه میدان‌لارین‌دان دا کناردا یئرله‏شیردی. <ref>Z. Bünyadov, Y. Yusifov. Azərbaycan tarixi. Bakı: 2008, səh. 204</ref>
 
هرودوت یازیر کی، میدیا و لیدیا آراسیندا وروشمانین باش وئرمه‌سی‌نین ایکی سببی اولموش‌دور. بیرینجی‌سی هر ایکی طرف آنادولو تورپاق‌لارینا صاحیب اولماق ایسته‌ییردی، ایکینجی سبب انتقام آلماقیدی. <ref>Herodot, I, 73-74</ref> میدیایا تابع اولان بیر نئچه ایسکیف سرکرده‌سی یئرلی طایفالارلا دؤیوش‌دن اوغورسوز نتیجه ایله قاییتمیش و کیاکسار بونا گؤره اون‌لاری تحقیر ائتمیش‌دیر. تحقیره جاواب اولاراق ایسه ایسکیف‌لر کیاکسارین اوغلان‌لارین‌دان بیرینی اسیر گؤتوره‌رک اؤزلری ایله بیرگه لیدیانین پایتاختی سارد شهرینه قاچمیش‌دیرلار. کیاکسار لیدیا حؤکمدارین‌دان اون‌لاری طلب ائتسه ده II آلیاتت ایسکیف‌لری قایتارماق‌دان ایمتیناع ائتمیش، نتیجه‌ده میدیا حؤکمداری کیاکسار لیدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیش‌دیر. <ref>Herodot, I, 74</ref>
 
هرودوت یازیر کی، میدیا و لیدیا آراسیندا وروشمانین باش وئرمه‌سی‌نین ایکی سببی اولموش‌دور. بیرینجی‌سی هر ایکی طرف آنادولو تورپاق‌لارینا صاحیب اولماق ایسته‌ییردی، ایکینجی سبب انتقام آلماقیدی. <ref>Herodot, I, 73-74</ref> میدیایا تابع اولان بیر نئچه ایسکیف سرکرده‌سی یئرلی طایفالارلا دؤیوش‌دن اوغورسوز نتیجه ایله قاییتمیش و کیاکسار بونا گؤره اون‌لاری تحقیر ائتمیش‌دیر. تحقیره جاواب اولاراق ایسه ایسکیف‌لر کیاکسارین اوغلان‌لارین‌دان بیرینی اسیر گؤتوره‌رک اؤزلری ایله بیرگه لیدیانین پایتاختی سارد شهرینه قاچمیش‌دیرلار. کیاکسار لیدیا حؤکمدارین‌دان اون‌لاری طلب ائتسه ده II آلیاتت ایسکیف‌لری قایتارماق‌دان ایمتیناع ائتمیش، نتیجه‌ده میدیا حؤکمداری کیاکسار لیدیا اراضی‌سینه یوروش ائتمیش‌دیر. <ref>Herodot, I, 74</ref>
بئش ایل داوام ائدن موحاریبه‌نین سونونجو دؤیوشو ائ.ا. 585–جی ایل 28 مای تاریخینده باش وئرمیش‌دیر. طرف‌لر ایندیکی تورکیه جومهوریتی اراضی‌سینده، هالیس (قیزیلیرماق) چایی‌نین ساحیلینده قارشی‌لاشدی‌لار. تاریخه هالیس دؤیوشو آدی ایله دوشموش بو دؤیوش زامانی چوخ گؤزلنیلمز بیر حادیثه باش وئردی. دؤیوش زامانی باش وئرن گونش توتولماسین‌دان قورخان و بو حادیثه‌نی تانری‌لارین قضب‌ی سایان کیاکسار و II آلیاتت دؤیوشو دایان‌دیرماق و صولح باغلاماق قرارینا گلمیش‌لر. الده ائدیلمیش راضیلاشمایا اساسن ساحیلینده دؤیوش باش وئرمیش هالیس چایی میدیا و لیدیا آراسیندا سرحد اعلان ائدیلمیش <ref>G. B. Airy, On the Eclipses of Agathocles, Thales, and Xerxes, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Vol. 143, 1853, pp. 179–200،</ref> II آلیاتتین قیزی آریئنیس ایسه کیاکسارین اوغلو آستیاقا اره گئتمیش‌دیر. <ref>Nos ancêtres de l'Antiquité, 1991, Christian Settipani, page. 152</ref>
 
بئش ایل داوام ائدن موحاریبه‌نین سونونجو دؤیوشو ائ.ا. 585–جی ایل 28 مای تاریخینده باش وئرمیش‌دیر. طرف‌لر ایندیکی تورکیه جومهوریتی اراضی‌سینده، هالیس (قیزیلیرماق) چایی‌نین ساحیلینده قارشی‌لاشدی‌لار. تاریخه هالیس دؤیوشو آدی ایله دوشموش بو دؤیوش زامانی چوخ گؤزلنیلمز بیر حادیثه باش وئردی. دؤیوش زامانی باش وئرن گونش توتولماسین‌دان قورخان و بو حادیثه‌نی تانری‌لارین قضب‌ی سایان کیاکسار و II آلیاتت دؤیوشو دایان‌دیرماق و صولح باغلاماق قرارینا گلمیش‌لر. الده ائدیلمیش راضیلاشمایا اساسن ساحیلینده دؤیوش باش وئرمیش هالیس چایی میدیا و لیدیا آراسیندا سرحد اعلان ائدیلمیش <ref>G. B. Airy, On the Eclipses of Agathocles, Thales, and Xerxes, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Vol. 143, 1853, pp. 179–200،</ref> II آلیاتتین قیزی آریئنیس ایسه کیاکسارین اوغلو آستیاقا اره گئتمیش‌دیر. <ref>Nos ancêtres de l'Antiquité, 1991, Christian Settipani, page. 152</ref>
بو حادثه ایله باغلی هئرودوت یازیر:
 
{{سیتاتین اولی}}"موحاریبه‌نین آلتینجی ایلینده چای کنارین‌داکی دؤیوش‌لردن بیرینده بیردن-بیره گوندوز گئجه اولدو و هر یئر قاران‌لیغیا قرق اولدو. بونون تانری‌لارین قضب‌ی اولدوغونو باشا دوشن هر ایکی طرف آرالاریندا صولح باغلایاراق موحاریبه‌یه سون قویدولار. صولح قراری قوهوملوق علاقه‌لری ایله‌ده مؤحکم‌لندیریلدی و آلیاتتین قیزی آریئنیس، کیاکسارین اوغلو آستیاقا اره وئریلدی. بون‌دان سونرا طرف‌لر آراسیندا هانسیسا بیر توققوشما و یا آنلاشمازلیق باش وئرمه‌دی."<ref>— هئرودوت – تاریخ، I، 73 – 74</ref>{{سیتاتین سونو}}
 
=== دؤولتین تنززولو ===
هالیس دؤیوشون‌دن قیسا موددت سونرا میدیانین ان قودرت‌لی حؤکمداری کیاکسار وفات ائتدی. کیاکسارین وفاتین‌دان سونرا حاکیمییته اونون اوغلو آستیاق (ائ.ا. 585-550) گلیر. آستیاقین اوزون‌موددت‌لی حاکیمیتی اونون حاققیندا موختلیف ریوایت و افسانه‌لرین یارانماسینا سبب اولدو. حاکیمیتی‌نین ایلک دؤورلرینده اؤلکه‌نین ترققی‌سینه، اقتصادی و سوسیال وضعیتین گوجلندیریلمه‌سینه بؤیوک دیققت آییران آستیاقین حاکیمیت دؤورونو میدیا مدنیتی‌نین موختلیف ساحه‌لری‌نین اینکیشافی دؤورو کیمی ده خاراکتئریزه ائتمک مومکون‌دور. <ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). I cild Bakı: 2007, səh. 356</ref>
 
اونا قایین‌لاری لیدیالی کروئسوس و بابیل‌لی ناووخادوننوزور ایله بیرگه نهنگ ایمپئریا میراث قالمیشدی. ناووخادوننوزورون آروادی آستیاقین باجی‌سی آمیتیس ایدی، هانسی کی، اری اونون شرفینه قدیم دونیانین یئددی موعجیزه‌سین‌دن بیری اولان بابیلین آسما باغ‌لارینی اینشا ائتدیرمیشدی.
آستیاق اؤزو ایسه ایکی ایمپئریا آراسیندا الده ائدیلمیش راضیلیغا اساسن لیدیا حؤکمداری کروئسوسون باجی‌سی آریئنیس ایله ائولنمیشدی. آستیاقین تاج‌قویما مراسیمی آتاسینن اؤلومون‌دن بیر ایل سونرا کئچیریلمیشدی. اونون قیزی ماندانا ایسه فارس شاه‌زاده‌سی، I کامبیزه اره وئریلمیشدی. <ref>Herodotus correctly names Cyrus' parents, though he does not know that Cambyses was a king. cf. How, W. W., & Wells, J. (1991). A commentary on Herodotus with introduction and appendixes. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press. i.107</ref>
 
آستیاقین حاکیمیتی دؤورو داها چوخ ایکی شئی‌له — داییمی ایستابیل وضعیت و اینکیشاف‌لا یاددا قالمیش‌دیر. همین دؤورده ایمپئریا دوغوسوندا، دونیانین ان قدیم ایلاهی دین‌لرین‌دن اولان زردوشتی‌لیک تشککول تاپمیش، باتی‌سیندا کروئسوس طرفین‌دن تانینمیش فیلوسوف‌لار (تالئس، سولون، آئسوپ و س.) حمایه ائدیلمیش، همچینین ناووخادوننوزور بابیل شهرینی اینکیشاف ائتدیره‌رک قدیم دونیانین ان بؤیوک شهرلرین‌دن بیرینه چئویرمیش‌دیر.
سطر ۱۳۶ ⟵ ۱۳۰:
لاکین بیر مدت سونرا دؤولت ایش‌لرینی بیر طرفه بوراخیب واختینی یالنیز عیش-عیشرت مجلیس‌لرینده کئچیرن آستیاقین یوکسک روتبه‌لی سارای اعیان‌لاری و مادای زادگان‌لاری ایله علاقه‌لری پوزولدو. بونا گؤره‌ده او، حؤکمدار اوچون چوخ واجیب اولان زادگان‌لارین دسته‌یین‌دن محروم اولدو. محض بو سبب‌دن ده آستیاق‎ین حاکیمیتی‌نین سون ایل‌لرینده میدیانین داخیلی و خاریجی وضعیتی مورککب‌لشمه‌یه با‏شلادی.
 
هارران ویلایتینه گؤره قونشو یئنی بابیلیستان دؤولتی ایله‌ده موناسیبت‌لر گرگین‌لشمیش‏دی. بئله کی، هر ایکی دؤولت هارران ویلایتینه ایددیعا ائدیردی. آستیاق داها جلد ترپنه‌رک هاررانا حربی دسته‌لر یئریتدی. آستیاقا قار‏شی اولان سارای اعیان‌لارینین بیر قیسمی بو فورصت‌دن ایستیفاده ائتدی. داخیلی سیاستده آستیاق نسلی زادگان‌لارین حوقوق‌لارینی محدودلاشدیردیغی اوچون حؤکمدار ایله اعیان‌لار آراسیندا ضدیت‌لر ‎‏داها دا کسکینلشدی. <ref>Astiaq Livius.org, Jona Lendering</ref>
 
=== خاخام منشیلر قیامی ===
[[File:Nabonidus chronicle.jpg|left|thumb|200px|میدیا حاققیندا دیگر قایناقلاردا اولمایان معلوماتلاری دؤوروموزه چاتدیرمیش نابوْنیدین سالنامه‌سی]]
هرودوت گؤستریر کی، میدیا ساراییندا پارسوا مئیل‌لی قووه‌لر گیزلین ایشلر گوروردی. بیر گروه اعیان با‏ش‌دا دایاق اولدولار(جویوتلردن) وII [[کوروش]] دستکی اولدولارو اونون شاه اولماسینا یاردمی ائتدیلر. <ref>Herodot, 1.127.1</ref> جویوتلر اوزون موددت‌لی موحاریبه‌لرده مادای‌لارین مؤوقئیی‌نین ضعیف‌لمه‌سین‌دن ایستیفاده ائده‌رک عوصیان قال‌دیراراق اؤزلرینی موستقیل اعلان ائتمیش و نتیجه‌ده میدیا دؤولتینی پارچالامیش‌لار. <ref>Pierre Briant: „Od Kira do Aleksandra: Povijest Perzijskog Carstva" (From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire), preveo Peter Daniels, Indiana: Eisenbrauns, 2002., str. 28</ref>
 
فارس قووه‌لری‌نین باشیندا آستیاقین نوه‌سی (قیزی ماندانانین اوغلو) II کیر دوروردو. آستیاق قیزی مان‌دانانین دوغولاجاق اوشاغینین گله‌جکده اونون اوچون تهلوکه تؤردجیی ایله باغ‌لی یوخو <ref>Herodotus correctly names Cyrus' parents, though he does not know that Cambyses was a king. cf. How, W. W., & Wells, J. (1991). A commentary on Herodotus with introduction and appendixes. Oxford [Oxfordshire]: Oxford University Press. i.107</ref> گؤردوک‌دن سونرا، هارپاقی اوشاق دوغولان کیمی اونو اؤلدورمه‌سی اوچون آنشانا گؤندریر. هارپاق ایسه علینی حؤکمدار نسلین‌دن اولان اینسانین قانینا بولاماق ایسته‌مه‌دیگی اوچون اوشاغی (II کیر) میتریدات آدلی بیر چوبانا وئریر و او دا اوشاغی اؤز اؤولادی کیمی بؤیودور. <ref>James Ussher, Larry Pierce i Marion Pierce, str. 109</ref>
 
اؤن ایل کئچدیک‌دن سونرا، کیرین ساغ اولماسینی اؤیرنن آستیاق بون‌دان قضب‌لنرک هارپاقی جزالاندیریر. او، اونون یئگانه اوغلونو کس‌دیره‌رک، سارای‌دا تشکیل اولونموش ضیافت‌ده ایچینده اوشاغین آتاسی هارپاقین دا اولدوغو سارای آدام‌لارینا یئدیردیر. هارپاق ضیافت زامانی بونو اؤیرندیک‌دن سونرا، هئچ بیر رئاکسیا وئرمه‌یه‌رک ساکیت‌جه اوغلونون قالیق‌لارینی ماسالاردان توپلایاراق مجلیس‌دن چیخیر و قالیق‌لاری دفن ائدیر. آستیاق داها سونرا، ماق‌لارلا کیرین طالئعینی نئجه حلل ائتمک حاققیندا مصلحت‌لشمه‌یه باشلادی. اون‌لار، داغ‌دا یولداش‌لاری ایله اویون اوینایارکن تاپیلان اوشاغین کهانتی گئرچکلش‌دیره‌رک اونون حاکیمیتینی الیندن آلا بیله‌جه‌یینی، اونا گؤره ده سارای‌دان اوزاق‌دا ساخلانماسی گرکدیگینی سؤیله‌دی‌لر. اون‌لارین مصلحتی ایله، آستیاق اوشاغی والیدئیین‌لری I کامبیز و ماندانانین یانی‌نا، آنشانا (خاراب‌لیق‌لاری شیراز یاخینلیغیندا یئرلشن قدیم شهر) گؤندردی. <ref>Walter Burkert, Homo Necans, 1983:103-09</ref>
 
کیر ائ.ا. 559–جو ایلده حاکیمیتده اؤز آتاسینی عوض ائدیر و ائ.ا. 553-جو ایل‌ده چوخ‌دان آستیاق‌دان قیصاص آلماق ایسته‌یه‌ن هارپاقین مصلحتی ایله بابای میدیا حؤکمدار آستیاقا قارشی عوصیان قالدیریر. <ref>M. A. Dandamaev, A Political History of the Achaemenid Empire, tr. W. J. Vogelsang, (1989) p. 17-18</ref> طرف‌لر آراسیندا ایری‌لی خیردالی بیر نئچه دؤیوش باش وئریر. فارس‌لار و مادای‌لار آراسیندا گئدن موحاریبه‌نین اوچونجو ایلینده، پاسارقاد دؤیوشونده مادای اوردوسو حؤکمدارین امرلرینه تابع اولمایاراق داغیلیر و بئله‌لیک‌له ده مادای سولاله‌سی دئوریلیر. <ref>Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 350. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 350.1.1</ref> میدیا دؤولتی‌نین وارلیغینا سون قویولور. کیر آستیاقین حاکیمیتینی الیندن آلیر و اونو تحقیر ائدیر. <ref>Duncker, Max, The History of Antiquity, tr. Evelyn Abbott, p. 351. London, Richard Bentley * Son (1881) p. 351.8</ref>
 
=== فارس‌لارین حاکیمیتی آلتیندا ===
ائ.ا. 553–جو ایلده پئرسیا حاکیمی II کوروش میدیا پادیشاهی آستیاقا قارشی چیخاراق ائ.ا. 550–جی ایلده اونا قالیب گلیر و حاکیمیتی اله کئچیریر. کوروش حاکیمیتی اله کئچیرمه‌سینده آستیاقین حاکیمییت‌ده اولدوغو ایل‌لر عرضینده بوراخدیغی سهولر اوجباتین‌دان میدیا زادگان‌لاری‌نین اوندان اوز دؤندرمه‌سی ده موهوم رول اوینامیشدی. بئله‌لیک‌له مادای دؤولتی‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده تاریخ‌ده ایلک فارس دؤولتی اولان اهمنی‌لر دؤولتی قورولدو. <ref>From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, Pierre Briant, Eisenbrauns, 2006, p. 31</ref>
 
تورات اشعیا کتابندا (1:14)کوروش جویتلره ماشیح اولدی و اولاری اوز دوره سینده جمع ائتدی و جویتلر قوشونون مادای دولیتینه غالب ائتدی.بللی اولان کوروش بیر جویت دی کی گالوت گونونده آوره اولان جویوتلری آوارا اولماقدان گوتارماق اوچون قیام ائتدی و بوتون آرامی لر اونا یاردیم اولدولار.<ref>http://www.iranjewish.com/essay/Essay_38_Farman_Korosh.htm</ref>
X. خلیلی یازیر کی، "مادای‌لار سیاسی حاکیمیت‌لرینی ایتیرسه‌لر ده، یوکسک مدنی تاثیر گوجونه، یارادیجی‌لیق ائنئرژی‌سینه مالیک اولدوغون‌دان، یاد فارس مدنیتی‌نین تأثیرینه دوشمه‌دی‌لر، عکسینه، گلمه فارس‌لارا مدنی‌لشدیریجی تأثیر گؤستردی‌لر. آزربایجاندا مرکزلشمیش دؤولتین یارانماسی، آزربایجان تورک‌لری‌نین ایلکین تشککولو یاد فارس مدنیتی‌نین، سیاسی حاکیمییتی‌نین دفع ائدیلمه‌سی شراییطینده باش وئردی. میدیا – ماننا مدنیتی بوتون کومپونئنت‌لری ایله فارس مدنیتی اوزرینده دومینانت‌لیق گؤستردی." X. Xəlili – Azərbaycan türklərinin etnogenezi və milli inkişaf tarixi, Bakı, 2007, səh 69
 
کیرین الده ائتدیگی قلبه‌دن (غلبه) سونرا مادای‌لار دایما اون‌لارا قوللوق ائتمیش، همیشه اؤزلرین‌دن آشاغی سویه‌ده قبول ائتدیک‌لری <ref>Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, ADN, 1994, səh 179</ref> فارس‌لارا تابع اولماغا مجبور اولدولار. همین دؤوردن مادای‌لارین تحقیر اولونماسی، آلچالدیلماسی و تالان ائدیلمه‌سی دؤورو باشلادی. کیر مادای‌لارین اوستونه آغیر وئرگی‌لر قویدو. یئنی ایمپئریادا فارس‌لار اوستون مؤوقئعه صاحیب اولدولار. مادای‌لار ایسه بیرمعنالی اولاراق اؤز مؤوقع‌لرینی ایتیردی‌لر. اوردودا و شرف دوزومونده فارس‌لار مادای‌لاردان اؤنده دورماغا باشلادی‌لار، اؤلکه‌ده بوتون قایدا – قانون‌لار فارس‌لارین عادت-عنعنه‌سینه اویغونلاشدیریلدی، حتی موقددس کیتاب اولان آوئستایا دا ده‌ییشیک‌لر ائدیلدی. <ref>PLini, XXX, II</ref>
 
کیرین الده ائتدیگی قلبه‌دن (غلبه) سونرا مادای‌لار دایما اون‌لارا قوللوق ائتمیش، همیشه اؤزلرین‌دن آشاغی سویه‌ده قبول ائتدیک‌لری <ref>Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, ADN, 1994, səh 179</ref> فارس‌لارا تابع اولماغا مجبور اولدولار. همین دؤوردن مادای‌لارین تحقیر اولونماسی، آلچالدیلماسی و تالان ائدیلمه‌سی دؤورو باشلادی. کیر مادای‌لارین اوستونه آغیر وئرگی‌لر قویدو. یئنی ایمپئریادا فارس‌لار اوستون مؤوقئعه صاحیب اولدولار. مادای‌لار ایسه بیرمعنالی اولاراق اؤز مؤوقع‌لرینی ایتیردی‌لر. اوردودا و شرف دوزومونده فارس‌لار مادای‌لاردان اؤنده دورماغا باشلادی‌لار، اؤلکه‌ده بوتون قایدا – قانون‌لار فارس‌لارین عادت-عنعنه‌سینه اویغونلاشدیریلدی، حتی موقددس کیتاب اولان آوئستایا دا ده‌ییشیک‌لر ائدیلدی. <ref>PLini, XXX, II</ref>
[[File:Rython boz.jpg|thumb|240px|left|میدیانین پایتختی اکباتان شهریندن آشکارلانمیش، [[هخامنشیلر|هخامنلر ایمپئریاسی]] دؤورونه عاید قیزیل اؤکوز باشلی [[ریتون|ریتون]]]]
بوتون بون‌لارا دؤزمک ایستمه‌یه‌ن مادای‌لار، موختلیف سرکرده و قهرمان‌لارین رهبرلیگی ایله دفعه‌لرله آزادلیق حرکاتینا باشلاسالاردا هر دفعه فارس اوردوسو طرفین‌دن مغلوب ائدیلمیش، هئرودوتون "لیاقت‌لی اینسان‌لار" دئیه تعریف ائتدیگی <ref>Herodot, I, 114</ref> مرد مادای‌لار قول حالینا سالینمیش‌دیر. ایلک قیام ائله II کیرین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش، کیاکسار آدلی مادالی سرکرده میدیا دؤولتینی برپا ائتمه‌یه جهد گؤسترمیشدی. لاکین او، فارس سرکرده‌لری طرفین‌دن مغلوب ائدیلمیش و ائکباتان شهری یئنی‌دن ایشغال ائدیلمیش‌دیر. قیسا زامان عرضینده باش وئرمیش ایکینجی قیام ائ.ا. 409-جو ایلده، II دارانین حاکیمیتی زامانی باش وئرمیش‌دیر. <ref>Ksenofon, II, XIX</ref> لاکین آزربایجاندا اهمنی‌لره قارشی داوام‌لی و ان اوزون موددتده موباریزه آپاران خزر دنیزی ساحیلینده یاشامیش کادوسی‌لر اولموش‌لار. دئمک اولار کی، اکثر اهمنی حؤکمدارلاری اون‌لارین عوصیان‌لارینی یاتیرماق اوچون آزربایجانا – کور و آراز چای‌لاری ساحیلی اراضی‌سی و خزر ساحیلی اراضی‌لره یوروش‌لر تشکیل ائتمیش‌لر. <ref>Rudiger Schmitt, "Cadusii" in Encyclopedia Iranica</ref> کادوسی‌لرین اوسیانینا دیگر یئرلی طایفالار، خصوصیله اونلارلا قونشولوقدا یاشایان تورک منشألی کاسپی‌لر بؤیوک دستک وئرمیش‌لر. <ref>The encyclopædia britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information, Volume 18, Edited by Hugh Crisholm, University Press, 1911, p. 21</ref>
 
فارس حاکیمیتی آلتینا کئچدیک‌دن سونرا، میدیا ایکی حیصصه‌یه – ساتراپا بؤلوندو: مادای‌لارین آنا وطنی اولان کیچیک میدیا (آزربایجان) و میدیا دؤولتینه تابع اولموش دیگر اراضی‌لری احاطه ائدن بؤیوک میدیا، I دارانین حاکیمیتی دؤورونده بؤیوک میدیا XI ساتراپ <ref>Herodot, III, 92</ref>، کیچیک میدیا ایسه زاقروس اطرافی اراضی‌لر، آلاردلار و ساسپیرلرین تورپاغی، عینی زاماندا آرمئنیا ویلایتی ایله بیرگه VIII ساتراپ‌لیق آدلاندیریلدی. <ref>Herodot, III, 94</ref>
 
اهمنی‌لر ایمپئریاسینین چؤکوشو ارفه‌سینده کادوسسی‌لر و دیگر داغ‌لی طایفالار اؤز موستقیل‌لیک‌لرینی اعلان ائتدی‌لر، ائرمنیستان ایسه آیریجا ساتراپ‌لیق اعلان اولوندو. لاکین بو دؤورده آسسوریا کیچیک میدیا ایله بیر ساتراپ‌لیق‌دا بیرلشدیریلدی. بو سبب‌دن‌ده کسئنوفون آناباسیس اثرینده آسسوریا اراضی‌سینی ده میدیا آدی‌یلا یاد ائدیر. <ref>The encyclopædia britannica:a dictionary of arts, sciences, literature and general information, Volume 18, Edited by Hugh Crisholm, University Press, 1911, p. 21</ref>
 
بئله‌لیک‌له مادای دؤولتی‌نین خارابالیق‌لاری اوزرینده تاریخ‌ده ایلک فارس دؤولتی اولان اهمنی‌لر دؤولتی قورولدو. <ref>From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire, Pierre Briant, Eisenbrauns, 2006, p. 31</ref>
 
=== قاوماتا عصیانی ===
سطر ۱۷۱ ⟵ ۱۶۶:
هئرودوت بو ائتنیک قارشی‌دورمانی اهمنی سولاله‌سین‌دن اولان ایران شاهی کامبیزین (کوروشون اوغلو) دیلین‌دن وئریر. قام‌آتا عوصیانینی ائشی‌دن کامبیز اؤلوم‌قاباغی فارس اعیان‌لارینی یانینا چاغیریب دئییر:
 
{{سیتاتین اولی}}"شاه‌لارین اؤجونو سوردورن تانری‌لارین آدینی آناراق، سیزلره بورجونوزون نه اولدوغونو سؤیلییرم؛ بونو هامینیزا، خوصوصی‌له آرانیزدا اولان اهمنی‌لره دئییرم. تاخت‌ین مادالی‌لارا کئچمه‌سینه یول وئرمه‌یین، اگر حیله ایله اله کئچیرسه‌لر، سیز ده حیله‌یه باش وورون، اگر زورلا آلسالار، سیز ده زورلا اوردولارینیزلا اون‌لارین الین‌دن آلین. اگر بو دئدیک‌لریمه عمل ائتسه‌نیز، من‌ده دیله‌ییرم کی، تورپاغینیز سیزه برکت، آروادلارینیز ائولاد، سورولرینیز ثروت وئرسین. هر زامان آزاد یاشایین. اما حاکیمیتی گئری آلماسانیز و یا آلماغا جهد ائتمه‌سه‌نیز، تانری‌دان دیله‌رم باشینیز بلالاردان قورتارماسین و یئنه دیله‌رم کی، بوتون ایران‌لی‌لارین سونو منیمکی کیمی اولسون"<ref>— هئرودوت، II، 65.</ref>{{سیتاتین سونو}}
 
اهمنیرین ایکینجی شاهی کامبیز ائ.ا. 522 – اینجی ایلین مارتیندا میصیر یوروشونده اولارکن بئله بیر بد خبر آلیر کی، کیچیک قارداشی باردیانین آدییلا بیر ماق (قام – آتا) عوصیان قالدیریب، سارای چئوریلیشی ائدیب‌دیر. تلسیک گئری قاییدارکن یولدا کامبیز موعممالی شکیلده اؤلور. حاکیمیتی اله آلان قام-آتا پایتاختی ائکباتانا کؤچورور. بئله‌لیکله، شاه‌لیق یئنه مادا سولاله‌سینه کئچیر. یئددی آی‌دان سونرا یئددی پئرس اعیانی سوئی-قصد حاضیرلایاراق، گئجه ایکن ماقی اؤلدورورلر. سوی-قصدچی‌لردن بیری – دارا شاه سئچیلیر. اهمنی سولاله‌سی‌نین باشقا قولونا منسوب سوی‌دان اولان دارا یئنی‌دن هاکیمیتی پئرس‌لره قایتاریر. بوتون بو حادثه‌لری دارا اوچ دی‌لده (قدیم فارس، ایلام و آککاد) باقاستان قایاسینا حکک ائتدیرمیش‌دیر. همین حادیثه‌لری هئرودوت و دیگر تاریخ‌چی‌لرده آزاجیق فرق‌لرله قلمه آلمیش‌لار و بوتون بو اولای‌لار ایران-توران قارشی‌دورماسی‌نین کسکین چاغ‌لاری‌نی ایحاطه ائدیر. سونرالار آوئستا بو قارشی‌دورمایا دینی دون گئیدیرمیش‌دیر.
 
هئرودوت یازیر کی، سمئردی‌سی (قام-آتانی) خالق چوخ سئویردی، چونکو خالق اوچون چوخ ایش گؤرموشدو، او اؤلنده "پئرس‌لردن باشقا" بوتؤو آسیا آغلاییردی. <ref>Herodot, III, 80</ref>
 
آچیق موباریزه‌یه جسارتی چاتمایان دارا گئجه قاتی‌لی کیمی حرکت ائتدی <ref>İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı,1960, səh 246</ref>. تصادفی دئییلدی کی، قام-آتادان سونرا حاکیمییت‌ه کئچن دارایا قارشی ایمپئریانین اکثر ایالت‌لری عوصیانا قالخدی. تاریخ‌ده میثلی گؤرونمه‌میش بئله گئنیش خالق عوصیانی بوتؤو اؤن آسیانی بوروموشدو.
 
"دده قورقود" قهرمان‌لارین‌دان بیری کام-بورئ (موقددس قورد) آدلانیر، حادیثه‌لرده بیرباشا ایشتیراک ائتمه‌سه ده، بوی‌لاردا آدی حؤرمت‌له توتولان بایین‌دیر خان اولو شامان سویون‌دان‌دیر، قام-قان (قام‌خان) اوغلودور. اونا گؤره‌ده، اوغوز باش‌چی‌لاری بایین‌دیر خانین مصلحت‌لری ایله اوتوروب-دورور، موهوم دؤولت ایش‌لرینده اونون توصیه‌لرینه اویغون حرکت ائدیرلر. آتیللانین قوردوغو هون دؤولتینده آتا-کام ساییلان به‌ی‌لردن‌دیر. قوزئی قافقازدا کام-بولات آدینی نوقای خانی (XVII عصر) و کاباردا کنیازی دا داشیمیش‌دیر.
 
ماق عوصیانین‌دان بحث ائدن İ.M.دیاکونوو دئییر کی، قاوماتانی ایدئال‌لاش‌دیرماق اولماز <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 365</ref>، بو موناسیبت‌ده داها ایره‌لی گئدن م.آ.داندامایئو ایسه، عومومییت‌له تاریخ‌ده قاوماتا آدلی عوصیانچی‌نین اولمادیغینی یازیر. لاکین هئرودوتون مادا-پئرس اولای‌لارینی اؤزون‌دن اویدورماسی فیکری قبول ائدیلسه بئله (مادا – فارس موحاریبه‌لرینی تکجه هئرودوت یوخ، بیر چوخ آنتیک تاریخ‌چی‌لر تصویر ائتمیش‌لر) پئرس شاهی دارانین اوچ دیل‌ده قام-آتا آدینی داشا حکک ائتدیرمه‌سی مساله‌سینی ایضاح ائتمک مومکون دئییل. <ref>F. Cəlilov – Azər Xalqı, Bakı, Çıraq, 2005, səh 165 – 166</ref>
 
قام-آتانی اؤلدورن 7 فارس سیراسیندا دارا داها مکرلی شخصییت‌دیر. هئرودوت اونون صیفت‌لرینی آیدین جیزگی‌لرله وئریر. دارا سوی-قصدی تاخیره سالماماق اوچون همکارلارینی شانتاژا چکیر، اون‌لارا – اگر باشلادیغیمیز ایشی بو گون بیتیرمسک، اؤزوم گئدیب ماقا خبر وئره‌جه‌یم – دئییر <ref>Herodot, III, 71</ref>. یالان‌چی اولدوغونو دارا اؤزو ده گیزلتمیر، سارایا مانیعه‌سیز گیره بیلمک اوچون بئله پلان جیزیر:
 
{{سیتاتین اولی}}"پئرسیادان یئنی گلدیگیمی و شاها آتام‌دان خبر گتیردیگیمی سؤیله‌یه‌جه‌یم. زیرا یالانین گرک‌لی اولدوغو یئرده یالان سؤیلمک‌دن چکینمه‌مه‌لیییک؛ ایستر یالان‌چی اولاق، ایسترسه دوغرودان هئچ آیریلمامیش اولاق، عینی آماجی گودموروکمو؟"<ref>— هئرودوت، III، 72.</ref>{{سیتاتین سونو}}
 
دارا آلتی فارس‌لا خلوتجه سارایا گیریب قام-آتانی اؤلدورور و بونون‌لا دا مادالی‌لار یئنی‌دن اهمنی حاکیمیتی‌نین منگنه‌سینه دوشورلر. دوغرودور، دارایا قارشی ایمپئریانین دیگر ایالت‌لرینده اولدوغو کیمی، مادادا دا خالق حرکاتی باشلاندی، لاکین بو، سون آزادلیق عوصیانی گوج‌لو اوردویا قارشی داوام گتیرمه‌یه‌ن بیر حرکات ایدی. بونا باخمایاراق دوز 200 ایلدن سونرا مادانین بیر پارچاسی – آتروپاتئنا ایمپئریادان قیریلیب موستقیل دؤولت اولا بیلدی.
سطر ۲۰۵ ⟵ ۲۰۰:
| alt_yazı_arxafon= lightgrey
}}
آرریان قئید ائدیر کی، ائ.ا. 330–جو ایلده ماکئدونیالی ایسکندرین بوتون اهمنی ایمپئریاسی اراضی‌سینه صاحیب اولماسین‌دان سونرا، ائ.ا. 328–جی ایلده III دارانین سرکرده‌سی، اصلن مادالی اولان آتروپات یئنی‌دن میدیا ساتراپی تعیین ائدیلدی. بئله کی، ایسکندر بوتون فارس ساتراپ‌لارینی وظیفه‌دن اوزاقلاش‌دیرسا دا، یالنیز آتروپاتی صادیق‌لیگی قارشیلیغیندا اؤز وظیفه‌سینه – میدیا ساتراپی وظیفه‌سینه یئنی‌دن تعیین ائتدی و داخیلی موستقیل‌لیک وئردی. <ref>Susan M. Sherwin-White, Amélie Kuhrt, "From Samarkhand to Sardis: a new approach to the Seleucid Empire", University of California Press, 1993. pg 78: – " The independence of the area Media Atropatene, named after Atropates, satrap of Media under Darius and Alexander (now Azerbaijan), under local Iranian dynasts, was pre-Selecuid"</ref> بؤیوک میدیا اراضی‌سی ماکئدونیالی ایسکندرین حاکمییت‌ی آلتینا کئچسه‌ده، کیچیک میدیا – آزربایجان اراضی‌سی اوندان واسسال آسیلی‌لیغینی قبول ائتمک‌له داخیلی موستقیل‌لیگینی قورودو. ماکئدونیالی ایسکندرین اؤلومون‌دن سونرا، اونون واریث‌لری آراسیندا چکیشمه‌لر باشلادیغی دؤورده، کیچیک میدیا اراضی بؤلوشدورولمه‌لرین‌دن اوزاق‌دا قالدی و بوتون آزربایجان طایفالاری آتروپاتین واحید حاکأمییت‌ی آلتیندا بیرلشدیریلدی. <ref>Chaumont, M. L. "Atropates", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989</ref>
لاکین ائکباتان‌لا بیرگه بوتون بؤیوک میدیا اراضی‌سی سئلئوکی‌لر سولاله‌سین‌دن اولان I آنتی‌اوخون حاکیمییت‌ی آلتینا کئچدی، I سئلئوکین حاکیمییت‌ی دؤورونده ایسه (ائ.ا. 310) آتروپات کیچیک میدیانین موستقیل‌لیگینی اعلان ائده‌رک نهنگ میدیا دؤولتی‌نین ائتنیک و مدنی واریثی اولان، دؤولت‌چی‌لیک عنعنه‌لرینی داوام ائتدیرن آتروپاتئنا دؤولتینی قوردو. <ref>Chaumont, M. L. "Atropates", Encyclopaedia Iranica, vol. 3.1, London: Routledge & Kegan Paul, 1989
</ref>
سطر ۲۱۴ ⟵ ۲۰۹:
بو زونانین ائ.ا. IX-VIII عصرلره عایید اولان اونوماستیکاسیندا ایسپئسیفیک مازدایستیک آنلاییش‌لار مؤوجوددور. بو جهت ائرکن مادا ویلایت‌لرینده و اونا باتی‌دان بیتیشیک اولان ویلایت‌لرده مازدایزم و یاخود بیر سیرا مازدایستیک تعلیم‌لری‌نین یاییلماسی حاققیندا عالیم‌لره فیکیر سؤیلمه‌یه ایمکان وئریر.
 
لاکین موتخصصیص‌لر، بو ائرکن مازدایزمین "آوئستا"دا اؤز عکسینی تاپمیش زردوشتی مازداییزمینه (داها دوغروسو، مازدایاسنیزمه) نه درجه‌ده اویغون اولدوغونو دئمه‌یه چتین‌لیک چکیرلر. <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 10</ref>
 
مادالی‌لارین دینی تصووورلری باتی ایران ویلایت‌لرینده (داها دقیقی گونئی آزربایجان‌دا) مئیدانا گلمیش‏ "ویدیوداد"دا عکس اولونموش‏ جهت‌لره اویغون‌دور. "ویدئودات"ین ترتیب‌چی‌لری ایسه مادا ماق‌لاری اولا بیلردی‌لر. دیوگئن لائرت‌لی "ماق‌لارین تعلیمی"ندن دانیشارکن معلومات وئریر کی، ماق‌لار اودو، تورپاغی و سویو تانری حیساب ائدیرلر. ائرکن زردوشتی‌لیک کیمی، ماق‌لارین تعلیمینه ده بوت‌پرست‌لیک یاددیر. ماق‌لار تانری‌لارین تصویرلرینی تانیمیردی‌لار.
سطر ۲۲۲ ⟵ ۲۱۷:
 
=== پولیتئیزم ===
میدیالی‌لارین دینی تصووور سیستئم‌لری اون‌لارین ایدئولوگیاسینین خاراکتئریک عامیلی کیمی دیققت‌ی جلب ائدیر. دین میدیا تاریخینده اوچ اساس مرحله کئچمیش‌دیر. <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 11</ref> ایلک دؤورده بوتون مادا طایفالاری اوچون مجبوری اولان واحید دینی سیستئم اولمامیش‌دیر. مادالی‌لار آراسیندا سونرالار معیین درجه‌ده "آوئستا"دا اؤز عکسینی تاپمیش، هابئله داها سونراکی دؤورده اؤز مؤوجودلوغونو "بیدت‌چی" تعلیم‌لر کیمی داوام ائتدیرمیش موختلیف دینی تعلیم‌لر یاییلمیشدی. مادا طایفالاری‌نین دینی طبیعت قووه‌لرینه سیتاییش‌دن تؤرمیش پولیتئیزم ایدی.
 
بیرینجی مرحله ائ.ا. VII عصردن اوول‌کی دؤورو، ایکینجی مرحله ایسه ائ.ا. VII عصردن سونراکی دؤورو، ائ.ا. VI – V عصرلری ایحاطه ائدیر. اوچونجو مرحله ایسه ائ.ا. V عصرین II یاری‌سین‌دان باشلامیش‌دیر. <ref>İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960, səh 148</ref>
 
بیرینجی مرحله ائ.ا. VII عصردن اوول‌کی دؤورو، ایکینجی مرحله ایسه ائ.ا. VII عصردن سونراکی دؤورو، ائ.ا. VI – V عصرلری ایحاطه ائدیر. اوچونجو مرحله ایسه ائ.ا. V عصرین II یاری‌سین‌دان باشلامیش‌دیر. <ref>İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960, səh 148</ref>
بیرینجی دؤورده زردوشتون دینی گؤروش‌لری هله اورتایا چیخمامیشدی. ائ.ا. IX – VIII عصرلرده قوزئی میدیا طایفالاری‌نین – کوتی‌لرین، لولوبی‌لرین، کاسسی‌لرین چوخ قدیم، سومئرلرین دونیا گؤروشو ایله باغلی اولان دینی تصووورلری حؤکم سورمک‌ده ایدی. حتی بابیل‌لرین ده دینی ائعتیقادلاری، میدیا مدنیتینه تأثیر گؤسترمیش‌دیر. مرکزی میدیانین بیر رایونو بابیلیستانین، سومئرلردن گلمه، خئییر، برکت و سئوگی ایلاهه‌سی اولان ایشتارین آدی ایله علاقه‌دار اولاراق بیت – ایشتار (ایشتارین ائو) آدلاندیریلمیشدی. آسسوری‌لر بو دؤورده، میدیایا هوجوم ائدرکن، میدیانین گله‌جک پایتاختی ائکباتانین یاخینلیغیندا "بابیل قالاسینا" و بابیلیستان تانری‌سی ماردوکون، مادای‌لار آراسیندا کؤک سالمیش دینی عقیده‌سینه راست گلمیشدی‌لر. اصلن باتی میدیادان اولان حؤکمدارلار، چوخ واخت ایلاهی سومئر آدلاری داشیییردی‌لار.
 
بو دؤورده بابیل‌لر و آسسورلار واسیطه‌سی‌له قدیم سومئرلرین مدنیتی و دینی تصووورلری باتی میدیایا قوووت‌لی تأثیر گؤستریردی. <ref>M. M. Dyakonov – Qədim İran tarixi oçerkləri, Moskva, 1961 səh 245</ref>
 
ائ.ا. IX – VIII عصرلرده میدیا طایفالاری آهورا ("حؤکمدار"، "روح") مازدانین ("چوخ عقل‌لی"، "یادداش‌لی") – خئییرخواه، خیلاص‌کار عقیده‌سینه پرستیش ائدیر و اون‌لارین دینی پولیتئیزمه، طایفا تانری‌لارینا (دئوالارا) اساسلانیردی. آیری-آیری طایفالار ایلاهی، خئییرخاه روح‌لارا پرستیش ائدیردی‌لر. میدیا طایفالارینین ایلان توتئمینه پرستیش ائتمه‌سی، مادای‌لارین "ایلان‌دان دوغولموش" <ref>Леонард Вулли – Ур Халдеев, Москва, 1961, ст. 41</ref> حساب ائدیلمه‌سی ده بو دؤورون محصولو ایدی. لاکین دینی تصووورلرین ایکینجی دؤورونده آرتیق مونوتئیست زردوشت طرفداری اولموش مادای‌لار ایلان و باشقا توتئم‌لره اولان کئچمیش اعتیقادین قاتی دوشمن‌لرینه چئوریلدی‌لر. بو دؤورده میدیا قبیله‌لری آراسیندا دینی میفولوژی روایت‌لر پوئتیک شکیل‌ده گئنیش صورت‌ده یاییلمیشدی. اون‌لاردان بیری گونش تانری‌سی (میترا – مئهر) حاققیندا اولان ماهنی‌دیر. زردوشتون اؤز دینی پوئزیاسینا داخیل ائتدیگی بو ماهنیدا مئهر صولح‌پرور اؤلکه‌لرین عاییله اوجاق‌لاری‌نین مودافیعه‌چی‌سی، اؤلکه‌لره و عائله‌لره بدبخت‌لیک گتیرن‌لرین دوشمنی کیمی تصویر ائدیلیر. <ref>M. M. Dyakonov – Qədim İran tarixi oçerki, Moskva, 1961, səh 299</ref> خئییر، برکت، آرتیم و سو ایلاهه‌سی آناهیت و ایبتیدای ایجماع قورولوشونون یادیگاری اولان چوخ‌لو توتئمیستیک قبیله تانری‌لارینا پرستیش ده بو دؤوره عاییددیر.
 
=== زردوشتی‌لیک ===
ایکینجی دؤورده، ائ.ا. VII – VI عصرلرده میدیا یاخین دوغودا مدنی و دینی مرکزه چئوریلیر. ائ.ا. VI – IV عصرلرین سون‌لاری آراسیندا زردوشت دینینه حصر ائدیلمیش آوئستا آدلی کیتاب آرامئی الیفباسی ایله یازیلیر. <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 383 – 384</ref> بعضی تدقیقات‌چی‌لار گومان ائدیرلر کی، بو کیتاب آتروپاتئنا اراضی‌سینده، یوخاری میدیادا، میدیا دیلینده، پیغمبر زردوشت و اونون طلبه‌لری طرفین‌دن یازیلمیش، بون‌دان سونرا ایسه دفعه‌لرله ده‌ییشدیریلمیش‌دیر. <ref>А. О. Маколевски – Авеста, Баку, 1690 ст 45 -46; 49 – 51</ref>
 
ائ.ا. VI عصرده اورتایا چیخمیش زردوشت پیغمبر زردوشتی‌لیک دینی‌نین یارادیجی‌سی اولموش‌دور. او، میدیادا طایفا تانری‌لارینی (پولیتئیزمی) لغو ائده‌رک، تک‌آللاه‌لیغی (مونوتئیزمی) تبلغ ائتمیش‌دیر. زردوشت قدیم طایفا تانری‌لارین‌دان یالنیز آهورا-مازدانی ساخلایاراق، اونو یئگانه باش تانری، "چوخ عقل‌لی حؤکمدار" (کامال‌الدؤوله) کیمی ایره‌لی سورموش‌دور. او، کئچمیش قبیله تانری‌لارینی – خئییرخواه روح‌لاری (دئوالاری – "دئوایزم") بدخواه روح‌لارین وضعیتینه سالاراق، اون‌لاری "بدخواه شیطان‌لار" کیمی قلمه وئرمیش‌دیر. بعضی کیچمیش "دئوا"لار ساخلانیلسا دا، اون‌لار اؤز موستقیل‌لیگینی ایتیرمیش و اونیوئرسال کاراکتئر آلاراق، آهورا-مازدانین چوخ‌جهت‌لی فعالییت‌ی‌نین ایجراچی‌لارینا چئوریلمیشدی‌لر. بو ایجراچی‌لاردان رتیش – محکمه ایشلرینه، ووهومانا – خئییرخواه فیکیر، اخلاق مساله‌لرینه، آرمایتی – تورپاق ایشلرینه، خشاترا-آوکا – دیگر مساله‌لره باخیردی‌لار. سونرالار آهورا-مازدانین بو ایجراچی‌لاری قروپلاش‌دیریلاراق "اؤلمز موقددس‌لر" (اهمنی‌لر دؤورونده "آمئشا ایسپئنتا") کیمی یاد ائدیلیردی‌لر. <ref>А. О. Маколевски – Авеста, Баку, 1690 ст 108-109</ref>
 
زردوشت دینی‌نین ان عالی اخلاق پرینسیپی موقددس قانونا، دینی ایجتماعی قایدا-قانونا تابع اولماق‌دان عبارت ایدی. بو آوئستادا "ان عالی نعمت – آشا" آدلانیر. زردوشت تعلیمینه گؤره ان عالی خئییرخاه‌لیق تورپاق‌دا گؤرولن ایش‌دیر، زحمت‌دیر. بو زحمته آوئستادا اساس خئییرخاهلیغین – قانونا ایطاعتین باش‌لیجا فورماسی کیمی آهورا-مازدانین فعالییت‌ی (آشا) کیمی قیمتلندیریلیر. زردوشت طلب ائدیردی کی، اکین‌چی‌لرین صولح‌پرور امه‌یینه حؤرمت ائدیلسین، بو زحمت سئویلسین و قیمتلندیریلسین. <ref>А. О. Маколевски – Авеста, Баку, 1690 ст 96 – 107</ref>
 
زردوشتون اخلاقی گؤروش‌لری قدیم آزربایجان اکین‌چی و چوبان‌لاری‌نین اخلاقی گؤروش‌لری ایدی. آوئستادا گؤستریلیر کی، "زردوشت بو تورپاق ایصلاحاتی ایدئیالارینا گؤره بؤیوک تورپاق صاحیب‌کارلاری، وارلی‌لار و کاهین‌لر طرفین‌دن موحاکیمه ائدیلدیگین‌دن، او، اؤز دوغما شهرین‌دن، میدیانین راقا (رئی) شهرین‌دن قاچمالی اولور؛ اونون املاکی موصادیره، اؤزو ایسه قانون خاریجینده اعلان ائدیلیر". <ref>İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960, səh 22</ref>
 
میدیا اهمنی‌لرین (ائ.ا. 550 – 331) الینه کئچدیک‌دن سونرا، فارس شاه‌لاری خالقی اؤز تابع‌لیگینده ساخلاماق اوچون زردوشت دینین‌دن ایستیفاده ائتمیش، اونو اؤز سیاسی منافع‌لرینه اویغونلاشدیرماغا چالیشمیش‌لار. ایلک اهمنی شاه‌لاری I دارا ( ائ.ا. 552 – 486) و کسئرکس (ائ.ا. 485 – 465) زردوشتون دینی اصلاحات‌لارینی قیسمن قبول ائده‌رک آهورا-مازدانی یئگانه تانری کیمی قبول ائتمیش‌لر.
کسرئکس کئچمیش قبیله تانری‌لارینا ائتیقاد قاداغان ائده‌رک، مئهر، آناهیت، و ائرتراقنا کیمی قدیم تانری‌لارین معبدلرینی داغیتدیرمیش‌دیر. اهمنی شاه‌لاری زردوشتون ایره‌لی سوردوگو تک‌آللاه‌لی‌لیق ایدئیاسینی قبول ائدیر، لاکین اونون تعلیمی‌نین دئموکراتیک جهت‌لرینی، اکین‌چی و مال‌دارلارین حیات‌لاری‌نین مادی جهت‌دن یاخشیلاشدیریلماسینا خیدمت ائدن جهت‌لری رد ائدیردی‌لر. اون‌لار زردوشتو دینین پیغمبری کیمی رد ائده‌رک، اؤزلرینی "بؤیوک حؤکمدار" و "دینی لیدئر" اعلان ائدیردی‌لر. <ref>А. О. Маколевски – Авеста, Баку, 1690 ст 109-110</ref> لاکین بو دینه یالنیز شاه سارای‌لاری، عمبدلر و قول‌دارلار عیبادت ائدیردی. خالق ایسه همیشه‌کی کیمی، زردوشت‌دن اوول‌کی دینی اعتیقادلارینا صادیق قالمیشدی. اودور کی، اهمنی شاه‌لاری I آرتاکسئرکس (ائ.ا. 462 – 424) و II دارا (ائ.ا. 424 – 405) زردوشت‌دن اوول‌کی دینی عقیده‌لری برپا ائتمه‌یه، قانونی‌لشدیرمه‌یه مجبور اولدولار. دینین بو اوچونجو دؤورونده آهورا-مازدا ایله یاناشی میترا (مئهر) و آناهیت کیمی قدیم تانری و تانریچالارا دا اطاعت گؤستریلیردی. بو یئنی‌لمیش کؤهنه تانری‌لار "یازات" آدی ایله یاد ائدیلمه‌یه باشلامیشدی. <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 326</ref>
 
دینین بو اوچونجو دؤورونده آتش‌پرست‌لر اؤزلرینی "مازدایاسنا" و "زردوشتی‌لر" آدلان‌دیریردی‌لار. بو اصل زردوشت دینی دئییلدی، سونراکی دؤورلرین قاریشیق، سینکرئتیک بیر دینی ایدی. "مازدایاسنا" قدیم دئوالاری (طایفا تانری‌لارینی) لعنت‌له‌ییر، "یازات‌لارا" دوعا ائدیردی. اصلینده ایسه اون‌لار هر ایکی‌سی دینی ماهییت اعتباری‌له عینی بیر شئی ایدی.
سطر ۲۴۸ ⟵ ۲۴۴:
 
== میدیا مدنییتی ==
میدیانین اؤزونه‌مخصوص مدنییت‌ی اولموش‌دور. سونرادان مادای‌لار دیگر آزربایجان طایفالاری ایله ائتنوکونسولیداسیا اولوندوغون‌دان اون‌لارین مدنییت‌ی‌ده آزربایجان اراضی‌سین دکی دیگر تورک طایفالاری‌نین مدنییت‌ی ایله قاریشمیش و واحید آزربایجان مدنییت‌ینی فورمالاشدیرمیش‌دیر. <ref>Q. Qeybullayev – Azərbaycan türklərinin təşəkkül tarixindən, Bakı, Elm, 1994, səh 76</ref><ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 11</ref>
 
مؤوجودلوغونون قیساموددت‌لی اولماسینا باخمایاراق، مادا دؤولتی آزربایجانین حودودلارین‌دان خئیلی اوزاق‌دا اولان چوخسای‌لی طایفالارا و خالق‌لارا تأثیر ائتمیش‏، یاخین دوغونون مدنی و دینی مرکزینه چئوریلمیش‏دی. ایسترابون یازیردی کی، مادای‌لار ائرمنی‌لرین و داها اؤنجه فارس‌لارین، اون‌لارین حؤکمدارلاری‌نین و آسیادا حؤکمدارلیق عادت‌لری‌نین بانی‌لری‌دیر. <ref>Strabon, XI, 13, 11</ref> شوبهه‌سیزدیر کی، مادا دؤورو گونئی آزربایجان طایفالارینین تاریخینده موهوم نایلیت‌لر و موختلیف دیی‏شیک‌لیک‌لر زامانی اولموش‌دور. ایران و گونئی آزربایجان ساکین‌لری‌نین دینی حیاتیندا مادا ماق‌لاری‌نین رولو خوصوصیله بؤیوک ایدی.
 
گونئی آزربایجان اهالی‌سی‌نین مدنییت‌ی و دینی گؤروش‌لری بیر چوخ قونشو خالق‌لارین مدنییت‌ی ایله قارشی‌لیق‌لی علاقه‌ده اینکیشاف ائدیردی. ایران‌دیل‌لی طایفالار بو اراضی‌یه گلیش‌لری زامانی سؤزسوز کی، اؤز مدنییت‌لرینی ده گتیرمیش‏دی‌لر. لاکین اون‌لار مدنی اینکیشاف جهت‌دن یئرلی تورک طایفالار – مادای‌لار و دیگرلرین‌دن آشاغی اولدوق‌لارین‌دان او قدر ده بؤیوک تأثیر گؤستره بیلمه‌میش، عکسینه اؤزلری مادای‌لاردان بیر چوخ مدنی کئیفیت‌لری منیمسمیش‏دی‌لر. اون‌لار آبوریگئن‌لردن بیر چوخ جهت‌لری، خصوصیله ائرکن مادا گئییمینی اخز ائتدی‌لر. بیزه آ‏‏سسور رئلیئف‌لرین‌دن معلوم اولان همین گئییم لولوبی‌لرین گئییمی اساسندا یارانمیش‌دی. مادا پارچالاری حاققیندا دا بون‌لاری دئمک لازیم‌دیر. دوزدور، سونرالار مادالی‌لاردا با‏شقا گئییم میدانا گلدی؛ مادای‌لار سونرالار پئرسئپول رئلیئف‌لرینده همین گئییم‌له عکس اولونمو‏ش‌لار. گؤرونور، اسکی گئییم یالنیز آزربایجانین خزرساحیلی اراضی‌لرینده یا‏شایان کاسپی‌لرده قالمیشدی. مادا پارچالاری و گئییمی بوتون قدیم دونیا میقیاسیندا مشهورلاشمیش‌دی. آریستوفانین "قورباغالار" اثرینده دئییلیر کی، مادا پارچالاریندا آت-خوروز، کئچی-مارال و با‏قا فانتاستیک حئیوان‌لار تصویر ائدیلیردی. مادا خلامیدالاری (بورونجک‌لری) بوتون یاخین دوغودا گئنیش‏ یاییلمیشدی. <ref>Гейбуллаев Г. А. К этногенезу азербайджанцев, том 1. Баку, 1991, səh 453</ref>
 
مادای‌لارین مادی مدنیتی حاققیندا مادا قالالارینین عکس اولوندوغو آسسور تصویرلری، مادا پایتاختی ائکباتان زوناسیندا، بابا-جانتپه‌ده و نو‏شی-جانتپه‌ده <ref>Bivar A.D.H. A hoard of ingot-currency of the Median period from Nush-i jan. Iran, 9, 1971, page 31</ref> آرخئولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده الده اولونمو‏ش دلیل‌لر اساسیندا موحاکیمه یوروتمک مومکون اولمو‏ش‌دور. <ref>Rawlinson H.C. Memoir on the site of the Atropatenian Ecbatana. JGS, X, 1841</ref>
 
مادا مدنییت‌ی‌نین داها ائرکن عابیده‌لری لوریستاندا، مهور "لوریستان تونج‌لاری" زوناسیدا آ‏شکارا چیخاریلمیش‌دیر. مؤوضولاری‌نین بیر قیسمی آ‏شکار شکیلده آوئستا منشالی اولان لوریستان تونج‌لاری اصیل مادا مدنییت‌ی و اینجه‌صنعتی‌نین مئیدانا گلمه‌سی و اینکیشافیدا موستثنا درجه‌ده موهوم رول اوینامیش‌دیر.
 
=== یازی ===
میدیا شهرلرینده آرخئولوژی قازینتی‌لار آپاریلمادیغین‌دان، میدیانین یازی‌لی عابیده‌لری هله الده ائدیلمه‌میش‌دیر. میدیا پئرسیا سرحددینده تاپیلمیش I دارانین قایا اوستون‌دکی یازی‌لاریندا دا قدیم پئرسیا و ایلام متن‌لری اولدوغو حال‌دا، میدیا یازی‌لاری یوخ‌دور. بو چاتیشمازلیق موتخصص‌لر طرفین‌دن اونون‌لا ایضاح ائدیلیر کی، مادای‌لار هم ایلام، هم ده فارس دیلینی بیلیردی‌لر. <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 11</ref>
 
تدقیقات‌چی‌لار گومان ائدیرلر کی، ائ.ا. VII عصردن اورتا و دوغو میدیادا میخی خط‌لی یازی‌لاردان ایستیفاده ائتمیش‌دیر. <ref>V. Q. Lukonin – Qədim İran incəsənəti, Moskva – Leninqrad, 1977, səh 65</ref> آسسور یازی‌لارینا اساساً معیین ائدیلمیش‌دیر کی، ائ.ا. VIII عصرین سون‌لاریندا ماننا حؤکمدارلاری دا میخی خط‌لی یازی‌لاردان ایستیفاده ائتمیش‌لر. <ref>S. Qaşqay – Manna dövləti, Bakı, Elm, 1993, səh 86</ref> بو زامان میدیادا هئروقلیف یازی‌لاری دا ایشلدیلیردی. زئیوییه‌دن تاپیلمیش گوموش سینی‌نین اوستون‌دکی یازی‌لار بونو ثوبوت ائدیر. <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 336</ref> معیین ائدیلمیش‌دیر کی، قدیم پارس‌لار (فارس‌لار) اؤز میخی خط‌لی یازی‌لارینی مادای‌لاردان آلمیش‌لار. <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva – Leninqrad, 1956, səh 336</ref>
 
=== ائتنوقرافیک خصوصیت‌لر ===
سطر ۲۷۶ ⟵ ۲۷۲:
ائ.ا. V عصرده یارادیلمیش بیر تختی-جمشید قابارتی‌سیندا میدیا پادیشاهی‌نین نؤکرلری – قول‌لاری تصویر ائدیلمیش‌دیر. بوردا میدیالی‌لارین باشقا گئییم فورماسی (موتخصصیص‌لر بو گئییمی میدیا زادگان‌لارینا عایید ائدیرلر) تصویر ائدیلمیش‌دیر. بئله میدیا گئییم‌لی فیقورلارا تختی-جمشید قابارتی‌لاری‌نین بیر چوخ یئرینده راست گلمک مومکون‌دور. لاکین اون‌لاردان اؤز دقیق و آیدین تصویری ایله ان چوخ دیققت چکنی یاناشی دایانمیش اوچ مادایین تصویری اولان قابارتی‌دیر. اون‌لاردان اورتادا دایانان اینسانین پالتار فورماسی آسسور قابارتی‌لاریندا و تختی-جمشیددکی بیر چوخ مادای تصویرلری ایله عینییت تشکیل ائدیر. کنارداکی ایکی اینسانین گئییی و سیلاح‌لاری ایسه میدیا وارلی‌لاری‌نین صورتینی عکس ائتدیرن باشقا بیر تختی-جمشید قابارتی‌سی ایله عینییت تشکیل ائدیر.
 
میدیا دین خادیم‌لری‌نین، کاهین‌لرین–ماق‌لارین دا صورت‌لری ائ.ا. V عصره عایید اولان تختی-جمشید قابارتی‌لاریندا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر. بو قابارتی‌لاردا میدیا ماق‌لاری‌نین گئییم فورمالاری و کئچیرمیش اولدوق‌لاری بیر نئچه دینی آیین تصویر ائدیلمیش‌دیر. بو باخیم‌دان ایکی تختی-جمشید قابارتی‌سی دیققت‌ی جلب ائدیر. اونلاردان بیرینده کئچی بالاسینی قولتوغونا ووراراق قوربان (نذیر) وئرمه‌یه آپاران گنج بیر میدیالی‌نین تصویری وئریلمیش‌دیر. İ. م. دیاکونوف بئله حساب ائدیر کی، بو قابارتی‌دا کئچی بالاسینی قوربان وئرمه‌یه آپاران ماقین صورتی وئریلمیش‌دیر. <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1956, səh 396</ref> تصویرده ماقین باش گئییمی آیدین گؤرونور. بو باش‌لیغی ماقین آغزینی باغلایان قولاق‌لیغی آوئستا قانون‌لارینا اویغون شکیلده‌دیر. لاکین بو تصویرده ماقین ییغجام، دار و قیسا گئییمی اونو میدیا سردابه‌سی اولان قیزقاپان سردابه‌سی و باشقا تختی-جمشید قابارتی‌لاریندا اولان ماق صورت‌لرین‌دن فرق‌لندیریر. اونا گؤره ده بعضی تدقیقات‌چی‌لار بو تصویرده ماقین اؤزونون یوخ، اود معبددی‌نین کیچیک خیدمت‌چی‌لرین‌دن بیری‌نین – کاهین کؤمک‌چی‌سی‌نین تصویر ائدیلدیگینی گومان ائدیرلر <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 24</ref>
 
ایکینجی تختی-جمشید قابارتی‌سیندا ایسه موقددس هوما ایچکی‌سی اولان قابی آپاران ماق‌لار تصویر ائدیلمیش‌دیر. بو تصویردکی ماق اوز سارغی‌سی و یونگول آیاق‌قابی‌لاری ایله اوول‌کی قابارتی‌دا اولان کاهین کؤمک‌چی‌سینی خاطیرلاتسا دا، اوزون تپه‌لی باش‌لیغی و گئن-بول، دبدبه‌لی پالتاری ایله اوندان فرق‌لنیب قیزقاپان سردابه‌سین‌دکی ماقا داها چوخ اوخشاییر. ماقین الینده توتدوغو هوما ایچکی‌سی‌نین قابی قاپاق‌لی‌دیر. هوما ایچکی‌سینی قاپاق‌لی قاب‌لاردا اونا گؤره ساخلاییردی‌لار کی، بو ایچکی‌یه بدخواه، ناتمیز روح‌لار داخیل اولوب، اونون پاک‌لیغینا، صاف‌لیغینا خیلل گتیرمه‌سین. هوما ایچکی‌سی عادتن سلیندریک گیل قاب‌لاردا ساخلانیردی. موتخصصیص‌لر بو صورتین اصل ماق صورتی اولدوغو قناعتینده‌دیرلر. <ref>E. Porada – Qədim İran, London, 1965, səh 239</ref>
 
اود معبدی خیدمت‌چی‌لری‌نین بو ایکی صورتی رئالیستیک اوسلوب‌دا و اوستالیق‌لا حاضیرلانمیش‌دیر. هر ایکی تصویردن معلوم اولور کی، کاهین‌لر قیسا یونگول آیاق‌قابی‌لار (چاریق) گئیرمیش‌لر. ائ.ا. IV عصره عایید اولان، اورتا آسیانین آمو-دریا دفینه‌سین‌دن تاپیلمیش ماقین گوموش هئیکل‌جیگی ده اوول‌کی قابارتی‌لارداکی مووافیق سورعت‌لرله عینی‌دیر. بو هئیکل‌جیک‌ده‌ده ماق، آغزی اؤرتوک‌لو، اوزون باش‌لیق‌دا، گئن و اوزون اباد، یونگول آیاق‌قابی‌لاردا و بئلی‌باغلی تصویر ائدیلمیش‌دیر. فرق‌لندیریجی جهت اودور کی، بورادا ماقین قیچ‌لاری خوصوصی دولاق ایله سارینمیش‌دیر. اود معبدی خیدمت‌چی‌لری‌نین بو اوچ صورتین‌دن معلوم اولور کی، اون‌لارین گئییم فورماسین‌داکی اساس علامت‌لردن بیری ده بئل‌باغی ایمیش.
سطر ۲۸۸ ⟵ ۲۸۴:
ائ.ا. VII – IV عصرلره عایید سلیندریک فورمالی مؤهورلرین تصویرلرینده میدیا دؤیوش‌چولری‌نین سیلاح‌لاری، گئییم‌لری و دؤیوش وردیش‌لری ایله باغلی ماراق‌لی معلومات‌لار قورونوب ساخلانمیش‌دیر. ائ.ا. VII-VI عصرلره عایید بیر ایلام مؤهورونده آریازانت آدلی میدیا طایفاسی‌نین آتلی دؤیوش‌چوسو تصویر ائدیلمیش‌دیر. دینامیک کومپوزیسیادا تصویر ائدیلمیش و چاپان آتین اوستونده دوشمنه قارشی هوجوما کئچمیش دؤیوش‌چو نیزه ایله ضربه ائندیرمه‌یه حاضیرلاشمیش‌دیر. دؤیوش‌چونون ایکینجی سلاحی اوخ و کامان‌دان عبارت‌دیر.
 
ائ.ا. V – V عصرلره عایید اولان باشقا بیر مؤهورده ایسه میدیا دؤیوش‌چولری‌نین ایسکیف‌لرله ووروشماسی تصویر ائدیلمیش‌دیر. بورادا سول طرف‌ده میدیا پیادا قوشون‌لاری‌نین عسگرلری، ساغ طرف‌ده ایسه ایسکیف دؤیوش‌چولری گؤرونور. میدیالی‌لار اوخ و کامان‌لا سیلاحلانمیش، عادی گئییم اوستون‌دن، سینه‌لری‌نی دوشمن ضربه‌لرین‌دن قورویان زیرئه‌لی(زره) بیر کؤینک گئیمیش‌لر. قابارتی‌لاردا اولدوغو کیمی، بوردا دا دؤیوش‌چولر یان طرف‌دن حرکتده تصویر ائدیلمیش‌دیر. بو اثرده میدیا دؤیوش‌چولری‌نین حاکیم مؤوقئعییت‌ی خوصوصی‌له دیققت‌ی جلب ائدیر. مؤهورلرده میدیا پیادا عسگرلری‌نین یونان پیادا دؤیوش‌چولری ایله ووروشماسینی عکس ائتدیرن تصویرلرده واردیر. اون‌لاردان ائ.ا. V عصره عایید اولان ایکی مؤهور تصویری معلوم‌دور. بیرینجی تصویرده یونگول سیلاحلانمیش و اوریژینال دؤیوش پالتاری گئیمیش میدیا عسگری‌نین یونان دؤیوش‌چوسو ایله ووروشماسی تصویر ائدیلمیش‌دیر. ایکینجی تصویرده ایسه عنعنوی دؤیوش پالتاری گئیمیش، کامان و نیزه ایله سیلاحلانمیش میدیا عسگری‌نین یونان دؤیوش‌چوسونو اؤزونه تابع ائتمه‌سی، آیاق‌لاری آلتینا سالیب آمان دیلمه‌یه مجبور ائتمه‌سی گؤستریلمیش‌دیر. هئرودوت گؤستریر کی، اهمنی دؤیوش‌چولری اؤز گئییم فورمالاری و سیلاح‌لارینی مادای‌لاردان گؤتورموش‌لر. <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1956, səh 103</ref>
 
== اینجه‌صنعت (هونر-هنر) ==
میدیا اینجه‌صنعت‌ه قدیم دینی اینانج‌لارلا بیرلیک‌ده آوئستا ایدئیالاری دا جیددی تأثیر گؤسترمیش‌دیر. میدیا دؤورونه عایید اثرلرین تصویر موتیولری بو فیکری تصدیق ائدیر. <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 20</ref>
 
میدیانین اساس رایون‌لاریندا (گونئی آزربایجان‌دا) آرخئولوژی قازینتی ایش‌لری آپاریلمادیغین‌دان میدیا اینجه‌صنعت‌ی، یالنیز اونون اطراف رایون‌لاری‌نین آرخئولوژی ماتئریال‌لاری اساسیندا اؤیرنیلمک‌ده‌دیر.
 
فیرانسا، آبش و سون دؤورلرده ایران آرخئولوق‌لاری‌نین دامغان یاخینلیغین‌داکی تپه‌یسار، کاشان یاخنلیغین‌داکی تپه‌سیالک، نهاوند یاخینلیغین‌داکی تپگیان، اورمیا یاخینلیغین‌داکی گؤی‌تپه، حسن‌لی و زئیوییه‌ده تاپدیق‌لاری قدیم صنعت اثرلری میدیا اینجه‌صنعت‌ی حاقیندا معیین تصووورون یارانماسینا ایمکان وئرمیش‌دیر. همین اثرلرین اکثر حال‌لاردا داها قدیم دؤوره عایید اولماسی ایسه، میدیا طایفالاری نین هانسی مدنی بازا اوزرینده تشککول تاپماسینی گؤسترمک‌ده‌دیر. دیگر قدیم عابیده‌لر ایسه ائ.ا. I مین‌ایل‌لیگین باشلانغیجینا (ائ.ا. X – VIII عصرلره)، ان قدیم آزربایجان دؤولت‌لری‌نین مؤوجود اولدوغو دؤوره عایید ائدیلدیگین‌دن، میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نی اؤیرنمه‌یه داها چوخ کؤمک ائدیر. <ref>Ghirshman R. Fouilles de Sialk pres de Kashan, 1933, 1934, 1937, 1-11. Paris, 1938-1939</ref>
 
قدیم ماننا و میدیا طایفالاری همیشه یاخین سیاسی، اقتصادی و مدنی علاقه‌ده اولموش‌لار. ماننا میدیایا تابع اولدوق‌دان سونرا بو مدنی یاخین‌لیق عومومی بدیعی اینکیشاف پرینسیپ‌لرینه اساسلانمیش، داها دا مؤحکملنمیش‌دیر. میدیا صنعت‌کارلاری بیر چوخ ساحه‌لرده، ماننا اوستالاری‌نین صنعت عنعنه‌لرینی داوام و اینکیشاف ائتدیرمیش‌لر.
 
میدیانین اوجقار رایون‌لاریندا آپاریلمیش آرخئولوژی قازینتی‌لار و تدقیقات‌لار بیر سیرا گؤرکم‌لی صنعت اثرلرینی آشکار ائتمیش‌دیر. تدقیقات‌چی‌لارین فیکیرلرینه گؤره، بو اثرلره اساساً دئمک اولار کی، میدیادا دولوس‌چولوق (كوزه‌گرچيليك)، بدیعی مئتال کیمی دئکوراتیو تطبیقی صنعت‌لر و هئیک‌لتراش‌لیق اینکیشاف ائتمیش‌دیر.
 
=== دئکوراتیو صنعت‌لر (تزییني هونرلر) ===
 
سطر ۳۰۸ ⟵ ۳۰۵:
بو دؤورون دولوس‌چولاری هم پلاستیک فورمالار، هم ده دئکوراتو ناخیش‌لار ساحه‌سینده زنگین بدیعی ایرث قویوب گئتمیش‌لر. بونا میثال اولاراق ائ.ا. III مین‌ایل‌لیک‌ده تپسیالکدا و ائ.ا. II مین‌ایل‌لیک‌ده تپگیاندا حاضیرلانمیش بویالی گیل قاب‌لاری گؤسترمک اولار. تپسیالک اوستالاری‌نین بو دولوس‌چولوق مکتبی سونراکی دؤورلرده میدیا بدیعی کئرامیکاسینا گوج‌لو تأثیر گؤسترمیش‌دیر. بیر قایدا اولاراق میدیا دولوس ممولات‌لاری یئرلی، قدیم دولوس‌چولوق عنعنه‌لری اساسیندا یارادیلیردی. اون‌لاردا اولان پلاستیک فورمالارین آهنگدارلیغی، تصویر و اورنامئنت موتیولری‌نین ریتمیک دوزولوشو ائنئولیت دؤورو اوستالاری‌نین کشفی‌نین نتیجه‌سی‌دیر.
 
میدیانین قوزئی-باتی رایونون‌داکی نهاوندده تاپیلمیش تونج دؤورونه (ائ.ا. II مینیل‌لیک) عایید تک‌قولپ سلیندریک فورمالی گیل قابین اوستونده فانتاستیک بیر حئیوان تصویر ائدیلمیش‌دیر. قانادلی، تک‌بوینوزلو، ایلان قویروق‌لو، شیر بنزر بو حئیوان، تدقیقاتی‌لارین فیکرینجه شر تانری‌سی، اؤلولر دونیاسی‌نین پادیشاهی ساییلان اهریمانین سیمبولیک تصویری‌دیر. اهریمانین تخمینن بو تیپ‌لی، لاکین قانادسیز تصویرینه گده‌به‌ی رایونون‌دان تاپیلمیش میدیا دؤورونه عایید تونج کمرین اوستون‌دکی تصویرلی یازیدا دا راست گلینمیش‌دیر. <ref>N. Rzayev – əsrlərin səsi, Bakı, Azərnəşr, 1974, səh 77</ref>
 
ائ.ا. XII – X عصرلره عایید تپسیالک دولوس‌چولاری پلاستیک فورما و دئکوراتیو ناخیش ساحه‌سین‌دکی آختاریش‌لاری‌نی داوام ائتدیره‌رک بیر سیرا یئنی کئرامیکا نومونه‌لری یاراتمیش‌لار. اون‌لارین ایچینده بئلین‌دن سیزیلمیش سیلیندر شکیل‌لی قاب‌لار، گؤوده‌سی کوروی شکیل‌لی، کیچیک حجم‌لی اوستو شاه‌مات ناخیش‌لی بویالی قاب‌لار و اوچایاق‌لی تک‌قولپ کئرامیک ممولات‌لار دیققت‌ی جلب ائدیر. کیچیک‌حجم‌لی، آلچاق داییروی اوتوراجاغی و گئنیش آغزی اولان بو تک‌قولپ بویالی قاب‌لار کوتله‌وی شکیلده حاضیرلانیرمیش. اون‌لارین اوستو یاناکی چکیلمیش دوز خط‌لر، داما-داما ناخیش‌لار، گونشین رمزی تصویرلری و س. ایله بزدیلیردی. بو جور دولوس‌چولوق ممولات‌لار معیشت‌ده گئنیش ایشلدیلیردی.
سطر ۳۳۰ ⟵ ۳۲۷:
تپسیالکدا بئله قاب‌لارین اوچ تیپی یارادیلمیش‌دیر. اون‌لارین لولئیین‌لری بعضن شاقولی و بعضن ده اوفوقی وضعییت‌ده اولوردو. اوچونجو حال‌دا ایسه اوفوقی وضعییت‌لی لولئیین قابین آغزین‌دان آرالی حالدا حاض‍یرلانیردی. بو قاب‌لار اکثر حال‌دا، گونش‌ین سیمبولیک تصویری و دوزبوجاق‌لی شاه‌مات لؤوحه‌سی رسم‌لری‌له بزدیلیردی. موتخصصیص‌لر بو قاب‌لارین دینی-سئحرکار کاراکتئرلی مراسیم‌لر اوچون حاضیرلانیردی.
 
تپسیالکدا حاضیرلانمیش بو تیپ‌لی قاب‌لارین چوخونون اوستونده آت تصویری چکیلدیگین‌دن اون‌لارین گونش تانری‌سی میترایا (مئهره) اعتیقاد ائدن‌لره خیدمت ائتدیگی گومان ائدیلیر. بو قاب‌لارین ناخیش و تصویرلرینی آوئستانین میترایا حصر ائدیلمیش X یاشتیندا وئریلن معلومات‌لارا اساساً معیین‌لشدیرمک مومکون اولموش‌دور. <ref>İ. S. Braginski – İran və tacik ədəbiyyatı tarixindən, Moskva, 1972, səh 72 – 76</ref>
 
بئله قاب‌لاردان بیری‌نین اوستونده آت، اونون باشی اوستونده گونش، یوخاری‌دا ساغ طرف‌ده ایسه شاه‌مات لؤوحه‌سینه بنزر بیر دوزبوجاق‌لی رسم ائدیلمیش‌دیر. قابین لولئیینی‌نین اتک‌لری ایسه گونش‌ین ضیالارینی خاطیرلادان ناخیش‌لارلا بزنمیش‌دیر.
 
آوئستانین X یاشتیندا میترا "گئنیش اوتلاق‌لارا مالیک"، "سورو و اوشاق بخش ائدن"، "تورپاق‌لاری و آت‌لاری دوشمن‌دن قورویان" بیر قهرمان کیمی تصویر ائدیلیر. همین قابین قولپو آلتین‌داکی دوزبوجاق‌لی، چوخ گومان کی، میترانین حیمایه‌سینده اولان "گئنیش اوتلاق‌لار"این تصویری‌دیر. <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 31</ref>
 
بو دؤورون (ائ.ا. X – VIII عصرلر) تپسیالک کئرامیکاسیندا نظره چارپان اوریژینال دولوس‌چولوق فورمالارین‌دان بیری ده، گیل قاب‌لاردا قولپ‌لارین شاقولی وضعییت‌ده حاضیرلانماسی ایدی. ائ.ا. X – VIII عصرلرده تپسیالک دولوس‌چولاری دولوس‌چولوق ممولات‌ی‌نین پلاستیک زنگین‌لیگینه خوصوصی اهمیت وئرمیش‌لر. بو دؤورون کئرامیک نومونه‌لرینده گؤوبه‌لر دوزبوجاق‌لی، کوروی، سیلیندر و س. شکیل‌لرده اولوب، چوخ زامان اوچ‌آیاق اوزرینده یئرلشدیریلیردی. قاب‌لارین بوغازلاری قصداً اوزادیلیر، اویما و قاباریق حالقالارلا بزدیلیردی. قاب‌لارین گؤوده‌لری هم رنگ‌لی ناخیش‌لار، هم ده قاباریق عونصورلرله دئکوراتیولشدیریلیردی.
 
میدیانین پایتاختی اولان ائکباتان‌دان تاپیلمیش قیزیل قاب‌لار، مادای اینجه‌صنعت‌ی‌نین ان گؤزل نومونه‌لری کیمی دیرلندیریلیر <ref>E. Porada – Qədim İran, London, 1965, səh 140 – 142</ref>
[[File:Persia_-_Achaemenian_Vessels.jpg|thumb|280px|right|[[مادای|میدیا]]نین پایتختی اولان [[اکباتان|ایتباتان]] دان تاپیلمیش قیزیل قابلار، مادای اینجه‌صنتی‌نین ان‌گؤزل نمونه‌لری کیمی دیرلندیریلیر<ref>E. Porada – Qədim İran, London, 1965, səh 140 – 142</ref>]]
 
تک قولپ‌لو و قولپ‌سوز کوبوک‌لار زریف سیلوئته مالیک اولوردو. بو دؤورون تپگیان دولوس‌چولاری کوبوک‌لارین سیلوئتینده اساس‌لی ده‌ییشیک‌لیک‌لر ائده‌رک، اون‌لارین پلاستیک قورولوشونو داها دا مورککب‌لشدیرمیش، دئکوراتیو بزه‌یینه ایسه، یئنی، داها قاباریق عونصورلر علاوه ائتمیش‌لر. تپسیالک و تپگیان دولوس‌چولاری‌نین بو ناعیلییت‌لری بیر-بیرینه چوخ یاخین اولوب، عومومی بیر اینجه‌صنعت‌ین – میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نین ترکیب حیصصه‌لری‌دیر.
 
بو دؤوره تپسیالک دولوس‌چولاری دینی عقیده‌لرله باغ‌لی اولان چوخ‌لو زوومورف قاب‌لار حاضیرلامیش‌لار. اون‌لار قویون، قوش، اؤردک فیقورلاری فورماسیندادیر. بون‌دان باشقا بویالی کئرامیکادا اوزون سیلیندریک جام‌لارین و کونوسواری، اوزون آخیجی‌لی قاب‌لارین قولپ‌و اوستونده قوچ و مارال باش‌لاری‌نین فیقورو دا یارادیلیردی. اکثر حال‌لاردا بو زوومورف عونصورلر گئنیش‌آغیزلی، بویالی جام‌لارین گؤوده‌سینه یاپیشدیریلیردی. زوومورف فیقورلارین ایستیقامتی قاب‌لارین بعضن ایچینه، بعضن ده خاریجینه طرف یؤنلدیلیردی. بو "سئحرکار" فیقورلار قاب‌لارین ایچینی، گویا خاریجی "بدخواه تأثیرلردن قورویورموش". <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 33</ref> نادیر حال‌لاردا زوومورف موتیولری ایلان، کئچی و س. تصویرلر شکلینده، بویالی قاب‌لارین خاریجینده ده چکیردی‌لر. بو قاب‌لارین دئکوراتیو ترتیباتیندا ناخیش‌لارین رنگ کونتراس‌لیغینا، ریتمیک دوزولوشونه و دینامیک کومپوزیسیا قورولوشونا خوصوصی دیققت یئتیریلیردی.
 
بابیل-شومئر خالق‌لاری‌نین مدنی ناعیلییت‌لرین‌دن قیدالانمیش میدیا دولوس‌چولاری اوریژینال دولوس‌چولوق صنعتی یاراتماق‌لا، بو ساحه‌ده ایران یایلاسینا کؤچ ائتمیش فارس‌دیل‌لی خالق‌لارین ده مدنییت‌ینه بؤیوک تأثیر ائتمیش‌لر.
سطر ۳۶۲ ⟵ ۳۵۹:
میدیا دؤورونده چوخ‌لو بدیعی اهمیتی اولان مئتال اشیالارین یارادیلماسی مادای‌لارین بو ساحه‌ده ده گئنیش بیلیک و باجاریغا مالیک اولدوق‌لارینی ثوبوت ائدیر. لاکین میدیانین مرکزی شهرلرینده و بؤیوک یاشاییش یئرلرینده (ائکباتان، هیربه، راقا و س.) قازینتی و تدقیقات ایش‌لری آپاریلمادیغین‌دان، بئله اثرلر نادیر تاپینتی‌لار حساب ائدیلیر.
 
تپه‌یساردان ائ.ا. XX عصره عایید بیر حؤکمدار اساسی‌نین تونج باشی تاپیلمیش‌دیر. بو اسانین باشلیغیندا بویوندوروغا قویولموش یئر شوملایان ایکی اؤکوزله بیر اکین‌چی‌نین پلاستیک فیقورلاری سخئماتیک شکیلده تصویر ائدیلمیش‌دیر. بو تونج فیقورلارا اساساً موتخصصیص‌لر گومان ائدیر کی، همین اسا سئحرکارلیق مقصدلرینه خیدمت ائتمیش‌دیر. <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1956, səh 140</ref> اسا گومان کی، شاهین اولموش، یا دا کی، طایفا باش‌چی‌لارین‌دان بیری اوندان اووسون مراسیم‌لری زامانی ایستیفاده ائتمیش‌دیر.
 
سینسیناتی اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان قیزیل بیر جامی تدقیقات‌چی هئلئن کانتور اینام‌لا میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نین ان ماراق‌لی نومونه‌لرین‌دن بیری ساییر. <ref>E. Porada – Qədim İran, London, 1960, səh 140</ref>بو جامین اوزرین‌دکی شیش‌اوج‌لو هالمئت یارپاغی زئیوییه پالمئت‌لرینه، قوشا کلله‌لی داش کئچی‌لرین دوروش وضعییت‌ی ایسه اهمنی گوموش وازاسی اوستون‌دکی داش کئچی‌لرین تصویرینه چوخ اوخشاردیر.
 
تختی-جمشیدده دارانین (ائ.ا. 522 – 486) سارای املاکی‌نین ایچری‌سینده میدیا سرکرده‌سینه مخصوص قیزیل‌دان حاضیرلانمیش قیلینج قینی تاپیلمیش‌دیر.[168] بو قین اؤز زنگین بزک ترتیباتی ایله دؤورون عینی تیپ‌لی قیلینج قین‌لارین‌دان فرق‌لنیر. بو سیلاح قینی دؤیمه اوصولو ایله ایشلنمیش‌دیر. اونون اوستون‌دکی سارای خیدمت‌چی‌لری، حئیوان‌لار و پالما آغاج‌لاری‌نین تصویرلری بیر-بیرینه عکس ایستیقامت‌ده اولان قروپ‌لاردا توپلانمیش‌دیر. هر قروپون فیقورلاری بیر جرگه‌ده و بیر حرکت ایستیقامتینده وئریلمیش‌دیر. ایکی "کئشیک‌چی شیر"این بالالالاری گئرییه دؤنموش حالدادیر. اون‌لاردان آشاغیدا آرخا آیاق‌لاری اوستونده دوز دایانمیش، باش‌لاری گئری دؤنموش کئچی‌لرین سیراسی قین بویونجا اوزانیر و فیقورلار گئتدیکجه کیچیلیر. قینین اوچ‌بوجاق فورمالی اوجو ایت تصویرلرینه بنزر ناخیش‌لارلا بزدیلمیش‌دیر.
 
میدیانین پایتاختی ائکباتان (همدان) شهرین‌دن تاپیلمیش ائ.ا. V عصره عایید اولان قیزیل جام میدیا اوستالاری‌نین صنعت‌کارلیغی حاققیندا یاخشی تصووور اویادیر. قیزیل جامین کونوسواری گؤوده‌سینده ایشیق و کؤلگه لکه‌لرینی چوخالتماق و جامین دئکوراتیولیگینی آرتیرماق مقصدی ایله میدیالی اوستا اونون ساحه‌سینی کیچیک زولاق‌لارا پارچالامیش‌دیر. زولاق‌لارین هامی‌سیندا ریتمیک صورت‌ده تصویر ائدیلن آی‌پارا، اووال تراپئس شکیل‌لی چیخینتی‌لار جامین پلاستیک گؤزل‌لیگینی خئیلی آرتیرمیش‌دیر. تئهران اینجه‌صنعت موزئیینده ساخ‌لانان بو قیزیل جامین بوغازیندا اهمنی شاهی کسئرکسین (ائ.ا. 485 – 465) آدی ایله باغ‌لی اولان یازی‌لار واردیر. بو یازی‌لار پارس، ایلام و بابیل دیل‌لرینده‌دیر. <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 35</ref>
 
=== هئیکل‌تراش‌لیق ===
میدیا هئیکل‌تراش‌لیغینی اؤیرنمک اوچون اساس منبع قایا اوستونده یارادیلمیش قاباریق تصویرلردیر. بئله قاباریق تصویرلر میدیا پادیشاه‌لاری‌نین قایا سردابه‌لرینده و بیسوتون قایالاریندا دا چاپیلمیش‌دیر.
 
میدیانین قایالاردا چاپیلمیش سردابه‌لری‌نین ان قدیمی کیرمانشاه‌دان گونئی‌ده، ساکاوند یاخینلیغیندادیر. بو سردابه‌ده قایانین ایچینده مئییت قویماق اوچون بیر تاخچا دا قازیلمیش‌دیر. اونون یوخاری حیصصه‌سینده اود قوربان‌گاهی، اونون اطرافیندا ایسه بیر بؤیوک و ایکی کیچیک قاباریق اینسان فیقورو چاپیلمیش‌دیر. تصویرلر کوبود و قئیری-پروپورسیونال‌دیر. اون‌لار تراکتووکالاری و حاضیرلانما تئخنولوگیالارینا گؤره لولوبی و ایلام قابارتی‌لارینی خاطیرلادیر. همین سردابه‌نین کیمه مخصوص اولماسی ایسه موباحیثه‌لی‌دیر <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1965, səh 406</ref>.
 
کیرمانشاه‌لا همدان آراسیندا، صحنه دئییلن یئردکی قایا سردابه‌سی ایسه دؤرد دیوارلا قاپانمیش یاشاییش یئرینی خاطیرلادیر. اونون قاپی‌سی‌نین اوستونده قانادلی گونش لؤوحه‌سی قاباریغی یونولموش‌دور. بو تصویر موتیوی قدیم سومئرلرده گئنیش یاییلمیش ایشیق، گونش تانری‌سی‌نین سیمبولودور. سونراکی دؤورده بو سیمبولو منیمسه‌ین پارس‌لار (فارس‌لار) اونا معیین ده‌ییشیک‌لیک‌لر ائده‌رک داهادا مورککب‌لشدیرمیشدی‌لر. اون‌لار بو گونش تصویرینه آهورا-مازدانین (هؤرموزون) فیقورونو دا علاوه ائتمیشدی‌لر. باشقا قایا سردابه‌لری کیمی بو سردابه ده آسما ائوی خاطیرلادیر. بو ایکی قایا سردابه‌سی‌نین ائ.ا. VII عصره عایید اولماسی گومان ائدیلیر <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1965, səh 407</ref>.
 
سونراکی میدیا قایا سردابه‌لرینه مثال اولاراق دوکانی داوود و قیزقاپان سردابه‌لرینی گؤسترمک اولار. هر ایکی سردابه ائ.ا. VI عصره عاییددیر <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 36</ref>.
 
دوکانی داوود سردابه‌سی همدان‌دان بابیلیستانا گئدن یولون اوستون‌دکی چاپیلمیش‌دیر. İ. م. دیاکونوف گومان ائدیر کی، بو سردابه میدیا حؤکمداری آستیاقین (ائ.ا. 584 – 550) سولئیمانیه یاخینلیغین‌داکی سورداش کندی‌نین یانیندا شهریزار دره‌سین‌دکی قایادا چاپیلمیش، قیزقاپان ایسه میدیا حؤکمداری کیاکسارین (ائ.ا. 625 – 584) سردابه‌سی‌دیر. بو قبیرلر قورولوشو اعتباری‌له ده بیر-بیرینه بنزییر <ref>M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, 1965, səh 407</ref>.
 
دوکانی داوود سردابه‌سی‌نین گیریش حیصصه‌سینده قاباریق ماق (موغ-مغ) فیقورو چاپیلمیش‌دیر. ماقین فیقورو قارشی‌سین‌داکی ساحه‌ده ایسه تصویر یوخ‌دور. بو حیصصه یا یاریمچیق، یا دا ایشلنمه‌میش قالمیش، و یا سونرا کیمینسه طرفین‌دن سیلینمیش‌دیر. بو تصویرده ماق، اه‌ینینده اوزون کؤینک، باشیندا باش‌لیق، اوزونده سارغی، الینده بارئسما توتدوغو، ال‌لرینی ایره‌لییه اوزادیب دوعا اوخودوغو وضعیت‌ده یارادیلمیش‌دیر. ماق‌لارین بئله دوعا وضعیتی حاققیندا آوئستانین II کیتابی اولان یاسنادا (29،5 و 50،8) معلومات واردیر <ref>A. O. Makolevski – Avesta, Bakı, 1960, səh 51</ref>. ماق‌لار بارسئما توتدوقدا، هوما ایچکی‌سی، یاخود اود قارشی‌سیندا اولارکن آغیزلارینی سارغی ایله ساریییردی‌لار کی، اؤز نفس‌لری ایله مقدس وارلیق‌لاری موردارلاماسین‌لار. بو تصویرده ده ماق الینده هوما ایچکی‌سی توتدوغو اوچون آغزی سارغی‌لی‌دیر.
 
قیزقاپان سردابه‌سی‌نین سوتون‌لاری پیلیاستر شکلینده‌دیر. پیلیاسترلارین آراسیندا تانری‌لارین سیمبول‌لاری قاباریق شکیل‌ده تصویر ائدیلمیش‌دیر.بورادا اوستونده دؤردقانادلی فیقور اولان دایروی لؤوحه، آشاغی‌سیندا آی شکلی و اورتاسیندا اینسان فیقورو اولان داییروی لؤوحه، اوستونده اولدوز، تصویر ائدیلمیش داییروی لؤوحه کیمی قاباریق تصویرلر یونولوب حاضیرلانمیش‌دیر.
 
ائ. هئرسفئلد بیرینجی و ایکینجی تصویرلری آهورا مازدا ایله میترانین سیمبول‌لاری حساب ائدیر. اوچونجو تصویر – اولدوزلو لؤوحه قدیم سومئرده ایشتاری و وئنئرا پلانئتینی تمثیل ائدیردی. بو عابیده‌ده ایسه اونون آناهیتین سیموولو اولماسی گومان ائدیلیر <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 408-409</ref>.
 
بو سردابه‌نین قاباریق تصویرلرینده سول‌دا خاراکتئریک ماق گئییمینده اولان کاهین دایانمیش‌دیر. ماق بو پالتارین اوستون‌دن بوش قول‌لاری ساللانمیش اوزون عبا گئیمیش‌دیر. کاهین‌ین باشیندا باش‌لیق (اهمنی دؤورونده بو گئییم "پاتی‌دانا" آدلانیردی)، آغزیندا ایسه سارغی واردیر. ماقین قارشی‌سیندا اوچ‌پیلله‌لی اود عیبادتگاهی گؤرونور. بو عیبادتگاهین ساغ طرفینده دایانمیش قیسا گئییم‌لی پادیشاهین‌دا آغزیندا سارغی واردیر. هم پادشاهین، هم ده ماقین سول الینده کامان واردیر. بورادا کامان، قلبه، هؤکمران‌لیق رمزی‌دیر. اون‌لارین ساغ ال‌لری‌نین حرکتین‌دن، عیبادتگاه قارشی‌سیندا دوعا اوخودوق‌لاری آنلاشیلیر <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 408</ref>. بو قاباریق تصویر جدی سیممئتریک کومپوزیسیادا یارادیلمیش‌دیر. فیقورلار آلچاق‌بوی‌لو گؤستریلسه ده، دینامیک تصویر ائدیلمیش‌دیر. اود عیبادتگاهی ایسه داها طمطراق‌لی و عظمت‌لی وئریلمیش‌دیر.
 
بو اثرده پادیشاهین کاه‌ینین سول ال‌لرینده قلبه، حاکمیت سیمبولو اولان کامان گؤستریلدیگی اوچون، قوربان‌گاهین قارشی‌سیندا قلبه‌یه تصویر ائدیلمیش آیین کئچیریلدیگی گومان ائدیلیر. قدیم لیشیر پیرینییه حصر ائدیلمیش و بیسوتون‌دا I دارانی گؤسترن قابارتی‌لاردا دا کامان قالیبیت سیمبولو کیمی وئریلدیگین‌دن، موتخصصیص‌لر میدیانین قیزقاپان سردابه‌سین‌دکی تصویرده ده کامانین اننوی اولاراق قلبه رمزی و حاکمیت نیشانی اولدوغونو قئید ائدیرلر <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 36 – 38</ref>.
 
دوکانی داوود و قیزقاپان آدلاری ایله مشهور اولان بو ایکی قایا سردابه‌سین‌دکی قاباریق‌لار اؤزونون تراکتووکا کامیل‌لیگی، پروپورسیالاری و تئکنیکاسی ایله مشهور اهمنی قابارتی‌لارین‌دان هئچ ده گئری قالمیر. İ. م. دیاکونوف گومان ائدیر کی، اهمنی قاباریق‌لاری اهمنی شاه‌لاری‌نین اسیر توتوب گتیردیک‌لری میدیا اوستالاری، اون‌لارین شاگیردلری و باشقا میدیالی اوستالار طرفین‌دن حاظیرلانمیش‌دیر. او، گؤستریر کی، بیسوتون داغین‌داکی قاباریق کومپوزیسیادا میدیا اوستالارینا تانیش اولان داها قدیم لولوبی‌لرین پادیشاهی آنوبانی‌نین قاباریق سوژئتی‌نین تکرار ائدیلمه‌سی ده تصادوفی دئییل. تختی-جمشیددکی قاباریق‌لاردا فیقورلارین بیر قدر یاستی، آلچاق وئریلمه‌سی ده داها قدیم میدیا قاباریق‌لارین‌دان گلمه علامت‌دیر <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 408-409</ref>.
 
هئیکل‌تراش‌لیق صنعتی ساحه‌سینده میدیا اوستالاری‌نین چوخ قدیم و زنگین پلاستیک عنعنه‌لری و سیناق‌دان چیخمیش تجروبه‌لری، سرریشته‌لری واردی<ref>V. Q. Lukonin – Qədim İran incəsənəti, Moskva, 1977, səh 30-65</ref>. میدیا پادیشاه‌لاری اوچون یونولموش قایا سردابه‌لری‌نین قاباریق‌لاری‌دا بونو تصدیق ائدیر. میدیا قایا قاباریق‌لاری – هئیکل‌تراش‌لیق صنعتی ایسه داها قدیم لولوبی – کوتی عنعنه‌لرینه اساس‌لانیر. بون‌دان علاوه میدیا هئیکل‌تراش‌لیغینا آسسور و ایلام قاباریق‌لاری‌نین دا موثبت تأثیری اولموش‌دور. بو تأثیرین اکثر حال‌لاردا اسیر توتولموش اوستالار واسیطه‌سی‌له رئاللاشدیریلدیغی گومان ائدیلیر <ref>İ. M. Dyakonov – Midiya tarixi, Moskva-Leninqrad, səh 409-410</ref>.
 
میدیانین قایا سردابه‌لری‌نین مئعمارلیغی خالیص خالق یاشاییش بینالارین‌دان آلینمیش‌دیر. همین سردابه‌لرین قاباریق‌لاری میدیانین سارای و معبدلری‌نی بزمیش داش هیکل‌لره نیسبتن کوبود و ایبتیدایی ایدی. بیزه چاتمامیش بو هیکل‌لر خوصوصی ائمالات‌خانالاردا حاضرلانیردی. میدیانین پایتاختی ائکباتاندا و باشقا شهرلرینده آرخئولوژی قازینتی ایش‌لری آپاریلمادیغین‌دان، موتخصصیص‌لر میدیا اینجه‌صنعت‌ی‌نی اؤیرنمک اوچون قدیم یونان تاریخ‌چی‌لری‌نین معلومات‌لاری‌نا، آسسور و تختی جمشید قابارتی‌لارینا، اویما شکیل‌لی مؤهورلره، میدیانین اوجقار رایون‌لاریندا آشکارلانمیش آرخئولوژی عابیده‌لره و س. اساسلانمیش‌لار.
سطر ۴۰۲ ⟵ ۳۹۹:
بابا-جان‌تپه آدلانان ایری مسکن مادا مدنییت‌ی‌نین، خوصوصیله تیکینتی صنعتی‌نین و مئعمارلیغینین ماراق‌لی عابیده‌لرین‌دن بیری‌دیر. بو مسکن لوریستانیین پی‏-ائ-کوه آدلی یئرینده، بیر نئچه تپه‌ده یئرل‏شمیش‌دیر. همین مسکن چوخ‌طبقه‌لی‌دیر، II و III دمیر دؤورلرینی (ائ.ا. X-VI عصرلری) ایحاطه ائدیر. مسکن‌ین ائرکن طبقه‌لری مادایا قدرکی زامانا عاییددیر. عابیده‌نین یالنیز یوخاری طبقه‌سی ائرکن مادا دؤورو ایله باغ‌لی‌دیر. بو مسکن مدنیت عابیده‌لرینه و مئعمارلیق دئتال‌لارنا گؤره مادا مئمارلیغینین همدان‌دان تخمینن 70 کیلومئتر گونئی‌ده، XX عصرین 60-جی ایل‌لری‌نین سون‌لاریندا آرخئولوژی جهت‌دن تدقیق اولونان موهوم عابیده‌لرین‌دن بیری نوش‏ی-جان‌تپه ایله یاخین‌دیر.
 
نوش‏ی-جان‌تپه کومپلئکسی گئنیش وادی اوزرینده یوکسه‌لن طبیعی تپه‌نین زیروه‌سینده یئرلشمیش‌دیر، اساساً، ایکی معبددن، "قالاچادان" و سوتون‌لو زال‌دان عبارت‌دیر. مئعمارلیق باخیمین‌دان چوخ مورککب اولان مرکزی اود معبدی داها ماراق‌لی‌دیر. بو، سجده‌گاها و مینبره مالیک اولان، مرتبه‌لی رومب ‏شکلینده اوجالدیلمیش هون‌دور قولله‌دیر. همین قولله‌ده "موقددس" اود آلوولانیردی و بو اودون ایزلری قارالمیش چی کرپیج‌لر اوزرینده قالمیش‌دیر. گؤرونور، بو معبد نو‏شی-جان‌تپه اراضی‌سینده یالنیز ان قدیم تیکی‌لی دئییل، هابئله میدیادا زردو‏شتیلیگین بوتون طلب‌لرینه جاواب وئرن ایلک مازدایستیک اوبیئکت ایدی. <ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə),I cild, Bakı, 2007, səh 348</ref>
ائ.ا. VIII عصرین اورتالاریندا مادا طایفا ایتتیفاقی و مادا دؤولتی‌نین قودرت‌لی دؤورونده یارانمیش، اونون چیچکلنمه‌سی دؤورونده ده مؤوجود اولموش‏ نوش‏ی-جان‌تپه کومپلئکسی سئلئوکی‌لر زامانینادک یاشاییش یئری اولموش‌دور. ائرکن مادا دؤورونون بوتون کومپلئکس‌لرینده اورارتو و آ‏‏سسور مدنیت‌لری‌نین، خصوصیله مئعمارلیق عنعنه‌لری‌نین تأثیری نظره چارپیر. <ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə),I cild, Bakı, 2007, səh 350</ref>
 
ائ.ا. VIII عصرین اورتالاریندا مادا طایفا ایتتیفاقی و مادا دؤولتی‌نین قودرت‌لی دؤورونده یارانمیش، اونون چیچکلنمه‌سی دؤورونده ده مؤوجود اولموش‏ نوش‏ی-جان‌تپه کومپلئکسی سئلئوکی‌لر زامانینادک یاشاییش یئری اولموش‌دور. ائرکن مادا دؤورونون بوتون کومپلئکس‌لرینده اورارتو و آ‏‏سسور مدنیت‌لری‌نین، خصوصیله مئعمارلیق عنعنه‌لری‌نین تأثیری نظره چارپیر. <ref>Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə),I cild, Bakı, 2007, səh 350</ref>
اورارتو حؤکمداری II ساردورون (ائ.ا. VII عصرین اورتالاری) سالنامه‌سی‌نین مضمونون‌دان بللی اولور کی، میدیانین قوزئی-باتی ویلایت‌لرینده ( آزربایجان‌دا) گئنیش میقیاس‌لی اینشاات ایش‌لری آپاریلمیش‌دیر. سالنامه‌ده آزربایجانین گونئی-باتی ویلایت‌لری سرحددینده ایگیرمی قالانین و یوز ایگیرمی یاشاییش منطقه‌سی‌نین سالیندیغی حاققیندا معلومات وئریلیر. <ref>S. Qaşqay – Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə, Bakı, 2006, səh 156</ref> <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 40</ref>
 
اورارتو حؤکمداری II ساردورون (ائ.ا. VII عصرین اورتالاری) سالنامه‌سی‌نین مضمونون‌دان بللی اولور کی، میدیانین قوزئی-باتی ویلایت‌لرینده ( آزربایجان‌دا) گئنیش میقیاس‌لی اینشاات ایش‌لری آپاریلمیش‌دیر. سالنامه‌ده آزربایجانین گونئی-باتی ویلایت‌لری سرحددینده ایگیرمی قالانین و یوز ایگیرمی یاشاییش منطقه‌سی‌نین سالیندیغی حاققیندا معلومات وئریلیر. <ref>S. Qaşqay – Qədim Azərbaycan tarixi mixi yazılı mənbələrdə, Bakı, 2006, səh 156</ref> <ref>N. Rzayev – Əcdadların izi ilə, Bakı, ADN, 1992, səh 40</ref>
میدیا دؤورون‌دن بیزه بللی اولان بیر چوخ تیکینتی تیپ‌لری اصلینده هله چوخ اول، ماننا دؤورونده یارادیلمیشدی. خصوصیله اورمیا گؤلو رایونوندا بیر سیرا قایا سردابه‌لری، قایالار و دور-شاروککین‌دن اولان (ائ.ا. VIII عصرین سون‌لاری) مشهور آسسور قابارتی‌لاریندا تصویر ائدیلن تیکینتی‌لر هله میدیا دؤورون‌دن اوول‌ه عایید ائدیلمه‌لی‌دیر. <ref>S. Qaşqay – Manna dövləti, Bakı, 1992, səh 65-68</ref> <ref>İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960, səh 120-124</ref> <ref>İ. Əliyev – Tarixi Azərbaycan ərazisində qədim dövlət – Midiya, səh 56-61</ref>
 
میدیا دؤورون‌دن بیزه بللی اولان بیر چوخ تیکینتی تیپ‌لری اصلینده هله چوخ اول، ماننا دؤورونده یارادیلمیشدی. خصوصیله اورمیا گؤلو رایونوندا بیر سیرا قایا سردابه‌لری، قایالار و دور-شاروککین‌دن اولان (ائ.ا. VIII عصرین سون‌لاری) مشهور آسسور قابارتی‌لاریندا تصویر ائدیلن تیکینتی‌لر هله میدیا دؤورون‌دن اوول‌ه عایید ائدیلمه‌لی‌دیر. <ref>S. Qaşqay – Manna dövləti, Bakı, 1992, səh 65-68</ref> <ref>İ. Əliyev – Midiya tarixi, Bakı, 1960, səh 120-124</ref> <ref>İ. Əliyev – Tarixi Azərbaycan ərazisində qədim dövlət – Midiya, səh 56-61</ref>
 
میدیا دؤورونده آزربایجان مئعمارلیغی باش‌لیجا اولاراق ایندیکی گونئی آزربایجان اراضی‌سینده (آراز چایین‌دان گونئی‌ده) و آزربایجان رئسپوبلیکاسی‌نین گونئی رایون‌لاریندا اینکیشاف ائتمیش‌دیر. بو رایونون اساس مدنی اینکیشاف مرکزی ایسه اورمیا گؤلو اطرافی اراضی اولموش‌دور. میدیا مئعمارلیغینین اینکیشافینا شوبهه‌سیز کی، بیر طرف‌دن قایا مسکن‌لری، دیگر طرف‌دن آغاج قورغولاری معیین تأثیر گؤسترمیش‌دیر. مونومئنتال مئعمارلیق اؤز اینکیشافیندا باش‌لیجا اولاراق داش تیکینتی‌لردن عبارت اولموش‌دور.
سطر ۴۱۳ ⟵ ۴۱۱:
VII عصرده بؤیوک دؤولت کیمی فورمالاشان میدیا، یاخین دوغو مئعمارلیغینین اینکیشافیندا اهمیت‌لی رول اوینامیش‌دیر.
 
میدیانین قودرت‌لی ایمپئریایا چئوریلمه‌سی مؤحتشم سارای تیکینتی‌لری اوچون شراییط یاراتمیش‌دیر. تاریخی سالنامه‌لر میدیانین پایتاختی ائکباتاندا سالینمیش بؤیوک تیکینتی‌لر حاققیندا گئنیش معلومات وئریر. قدیم مؤلف‌لردن هئرودوت و پولیبی‌نین تصویرینه گؤره "بو شهرین داخیلینده بؤیوک سارای وار ایدی. او، حالقاشکیل‌لی قودرت‌لی قالا دیوارلارینا مالیک ایدی. آکروپول ائله تیکیلمیشدی کی، بیر حالقاشکیل‌لی قالا دیواری دیگری‌نین اوزرینده یوکسلیردی. بوتون دیوار حالقالاری یئددی ایدی کی، بون‌لارین دا سونونجوسوندا پادیشاهین سارایی و خزینه یئرلشیردی." <ref>Herodot, Tarix, I cild, Moskva, 1988, səh 54</ref>
 
ائکباتان سارای‌لارینی تصویر ائدن پولیبی اون‌لارین گئنیش‌لیگینی و بزک زنگین‌لیگینی خصوصیله قئید ائتمیش‌دیر. او، سر و سیدر آغاج‌لارین‌دان دوزلدیلن، اوستو گوموش و قیزیل ورق‌لری ایله اؤرتولموش سوتون‌لاردان بحث ائدیر. <ref>Polibi, V-VI</ref>
 
سای‌سیز-حیساب‌سیز ایستیحکام‌لار و ایستیحکام حالینا سالینمیش شهرلر میدیا اینشااتینین دیگر تیپینی تمثیل ائدیردی. حجمی و سیلوئتینه گؤره مؤحتشم و زهم‌لی تأثیر باغیشلایان بو تیکینتی‌لر دئکوراتیو بزک‌لردن ده خالی دئییل‌دی. تاریخی منبع‌لر موختلیف چیخینتی‌لاری اولان میدیا قالالاری حاققیندا معلومات وئریر. ائکباتان کرئم‌لی ماکئدونیالی ایسکندرین یوروشو دؤورونده هله آباد وضعییت‌ده اولدوغون‌دان، ایسکندر تختی جمشیددن گتیردیگی پول‌لاری موحافیظه اوچون بورایا گؤندرمیش‌دی. <ref>Арриан – Поход Александра, Москва, 1962, səh 121</ref> ائکباتان معبدلرینده ایسکندره قوربان‌لار گتیریلمه‌سی و بو شهرده گیمناستیکا یاریش‌لاری‌نین کئچیریلمه‌سی <ref>Арриан – Поход Александра, Москва, 1962, səh 223-224</ref> ده اونون ائ.ا. IV عصرده یاخشی وضعیتده اولدوغونو تصدیق ائدیر. <ref>Rawlinson H.C. Memoir on the site of the Atropatenian Ecbatana. JGS, X, 1841</ref>
 
==آیریجا باخ==
 
*[[ساکالار]]
*[[هالیس دؤیوشو]]
 
== قایناقلار ==
{{قایناق}}
 
[[بؤلمه:ماد تاریخی]]
 
[[بؤلمه:آذربایجان تاریخی]]
[[بؤلمه:ایران تاریخی]]
«https://azb.wikipedia.org/wiki/ماد»-دن آلینمیش‌دیر