شیمی: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق
محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
E THP (دانیشیق | چالیشمالار) ک added Category:کیمیا using HotCat |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۷:
}}
'''کیمیا''' - طبیعت علمی.
[[File:Zosimosapparat.jpg|thumb|left|300px| Ambix, cucurbit and retort of [[Zosimos of Panopolis|Zosimos]], from [[Marcelin Berthelot]], ''Collection des anciens alchimistes grecs'' (3 vol., Paris, 1887–1888).]]▼
== کیمیانین اساس آنلاییشلاری ==
کیمیانین آراشتیرما اوبیئکتی ماده‌لر - آتوم و موْلکوللاردیر. بونلار کیمیوی هیسسجیکلر آدلانیرلار. اونلارین اؤلچوسو ۱۰<sup>-۱۰</sup> – ۱۰<sup>-۶</sup> مئتر آراسین‌دا اولور. بون‌دان کیچیک اؤلچولو هیسسجیکلری فیزیک اؤیرنیر. همین هیسسجیکلر میکروهیسسجیکلر آدلانیر. اؤلچوسو ایری اولان هیسسجیکلرده باش وئره‌ن پروسسلری ده فیزیک اؤیرنیر.
[[file:Periodic table.svg|450px|thumb|کیمیوی المنتلرین مۆعاصیر [[Kimyəvi elementlərin dövri sistemi|دؤوری جدول]]ی ]]
آدی کیمیوی اۆصوللارلا داها بسیت ماده‌لره آییرمانین مومکون اولمادیغی طبیعی و صونعی ماده‌لر. کیمیوی المنتلر بیر-بیری ایله بیرلشه‌رک بیزی احاطه ائدن عالمین بوتون مورکّب ماده‌لرینی عمله گتیریر. هر کیمیوی المنت، نۆوه‌سین‌ده عینی سایدا الکتریک یوکو و [[atom|آتوم]] اؤرتویون‌ده عینی سایدا الکترون اولان [[Atom nüvəsi|آتوملاردان]] یارانمیش‌دیر. آتوملارین نۆوه‌سی سایجا همین المنتین ''آتوم نؤمره‌سینه'' برابر پروتوندان و موختلیف سایدا نئیتروندان عبارت‌دیر. عینی المنتین کوتله اددلری موختلیف اولان نؤعلرینه [[İzotop|ایزوتوپ]] دئییلیر. کیمیوی المنتلرین چوخونون طبیعتده ایکی و یا داها آرتیق ایزوتوپو وار. ۸۱ المنتین ۲۷۶ ثابت و ۱۵۰۰-ا یاخین [[Radioaktivlik|رادیواکتیو]] ایزوتوپو معلوم‌دور. یئر اۆزرینده طبیعی المنتلرین ایزوتوپ ترکیبی، عادته‌ن، ثابت اولدوغون‌دان هر المنتین ''آتوم کوتله‌سی''، دئمک اولار کی، دایم ثابت قالیر و المنتین ان موهوم خصوصیّتلارین‌دان بیریدیر.
== تاریخی==
===
[[File:Jabir ibn Hayyan.jpg|thumb|right|[[Jābir ibn Hayyān|Jabir ibn Hayyan]] (Geber), considered the "father of [[chemistry]]", introduced a [[Scientific method|scientific]] and [[experiment]]al approach to alchemy.]]▼
[[File:Georgius Agricola.jpg|thumb|150px|left|Agricola, author of ''De re metallica'']]▼
کیمیانین بیلینه‌ن تاریخی قدیم [[میصر]] دؤورون‌ده باشلامیش‌دیر. ائ.ا. ۲۰۰۰-جی ایللرده مصرلیلرین کیمیوی اۆصوللار ایستیفاده ائدرک کوسمئتیک توزلار چیخاردیقلاری ادعا ائدیلمک‌ده‌دیر. کرال هامموراپی دؤورون‌ده (ائ.ا ۱۷۹۲-۱۷۵۰) بابیللر [[قیزیل]]، [[گوموش]]، [[civə|جیوه]]، گولله، [[دمیر]] و [[میس]] کیمی دمیرلاری تعیین اولونموش و بو دمیرلارا سیمووللار وئریلمیشدیر. ائرکه‌ن یونان فلسفه‌چیلر (سقراط اوّلی موتفککیرلر) طبیعی حادثه‌لری فؤوقلتبیی اولمایان سببلرله شرحه چالیشمیشلار، بونون نتیجه‌سین‌ده ده بو دؤورده الکیمیا اوّلی کیمیا بیلیمینین تمللری آتیلمیش‌دیر. میلئتلی تالئس (ائ.ا ۶۲۴ - ائ.ا ۵۴۶) ماده نین پرینسیپلرینی آراشدیرمیش و [[سو]]یون کایناتین تمل ماده‌سی اولدوغونو اؤنه سورموش‌دور. بیر باشقا میلئتلی آناکسیماندروس (ائ.ا ۶۱۰- ائ.ا ۵۴۶) [[su|سو]]یون الئیهداری اولان آتشین نئجه میدانا گلدیینی سورغولامیش‌دیر.
ائمپئدوکلئس (
پلاتو کایناتی میدانا گتیره‌ن ۴ تمل المنتین ژومتیریک قاتیلاردان میدانا گلدیینی بو قاتیلارین‌دا اوچبوجاق سطحلردن میدانا گلدیینی ادعا ائتمیشdir.Aristoteles (ائ.ا ۳۸۴-۳۲۳) المنتلرین خصوصیتلری دوشونجه‌سینی تعیین ائتدیرمیشدیر. فرقلی المنتلرین فرقلی خصوصیتلری اولدوغونو و بونون موختلیف دییشه‌نلره باغلی اولدوغونو ایفاده ائتمیشدیر. بو خصوصیتلری دییشدیریلدیینده بیر المنتین باشقا بیر المنته چئوریله بیلجیینی و ماده‌لرین دییشمه حالین‌دا اولدوغونو ادعا ائتمیشدیر.
===
▲[[File:Georgius Agricola.jpg|thumb|150px|left|Agricola, author of ''De re metallica'']]
[[File:De Re Metallica 1556 p 357AQ20 (3).TIF|thumb|150px|Workroom, from ''[[De re metallica]]'', 1556, [[Chemical Heritage Foundation]]]]
===ننوی کیمیا===▼
* اتوملار داها کیچیک حیسلره پارچالانا بیلمزلر. ▼
[[File:John Dalton by Charles Turner.jpg|thumb|left|200px|[[John Dalton]] is remembered for his work on partial pressures in gases, color blindness, and atomic theory]]
===معاصیر کیمیا===▼
کیمیا، تاریخی اولاراق کیمیاگرلیکدن آیریلاراق اورتایا چیخمیش‌دیر. کیمیانین یارانماسینا قدر کئچه‌ن مینلرله ایل بویونجا ماده‌لرین خوسوسیتلریله و بیر-بیرلریله اولان قارشی‌لیق‌لی تسیرلریله ماراقلانانلار کیمیاگرلر اولموش‌دور. عینیله گونوموز کیمیاچیلاری کیمی کیمیاگرلر ده زامانلارینین بؤیوک بیر حیصّه سینی لابوراتوریالارین‌دا کئچیرردی. اما اونلار، کیمیاچیلار کیمی ماده‌لر آراسینداکی علاقه‌لرین نئجه اولدوغونو، دییشمه‌لرین نیه اورتایا چیخدیغینی آنلاماغا چالیشمازدی. کیمیاگرلر باش‌لیجا مشغولیتی، سیراوی ماده‌لری داها قیمت‌لی ماده‌لره چئویرمه‌نین یوللارینی تاپماق ایدی. هر کیمیاگرین خولیالارینی بزه‌یه‌ن ماده‌لرین باشین‌دا دا "فلسفه داشی" (یا دا "فلسفه‌چی داشی") اولاراق بیلینه‌ن، جادولو بیر داشی الده ائتمک گلیردی.
بو داشین، داشیدیغی گۆج سایه‌سین‌ده میس، قالای، دمیر یا دا گولله کیمی سیراوی دمیرلاری آلتینا چئویردیینه اینانیلاردی. بونون یانین‌دا بعضی کیمیاگرلر ده حیاتلارینی هر جور خسته‌لیگی یاخشیلاشدیردیغینا، سون‌سوز گنجلیک و اؤلومسوزلوک وئردیینه اینانیلان ‘حیات سونونو (ال ایکسیر یا دا آبی حیات) آختاریشا حصر ائتمیش‌دی. چیندن هیندوستانا، اورتا شرقدن آوروپایا قدر بوتون کیمیاگرلرین باش‌لیجا چالیشدیقلاری بونلار ایدی. کیمیاگرلرله مشغول اولانلارین طبیعته و اونو میدانا گتیره‌ن ماده‌لره باخیشلاری چوخ فرقلی ایدی. اونلارین دا اؤزلرینه خاص اما علمی اولمایان بعضی قایدالاری واردی. مثلاً دؤرد تمل المنته ایناناردیلار. بونلار هاوا، تورپاق، آتش و سو ایدی. اونلارا گؤره یئر اوزون‌ده‌کی بوتون ماده‌لر بو دؤرد تمل المنتین دییشیک نیسبتلرده‌کی قاریشیغین‌دان میدانا گلمیشدی. بونون یانین‌دا بو المنتلرین داشیدیغی بعضی تمل خصوصیتلر ده واردی: سویوقلوق، قورولوق، ایستیلیک و یاش‌لیق. هر المنت بو دؤرد تمل خصوصیت‌دن ایکی‌سینی داشییاردی. آتش ایستیلیک و قورولوق اؤزللیکلرینی داشییاردی. تورپاق قورو و سویوق ایدی؛ هاوا ایستی و یاش ایدی؛ سو دا یاش و سویوق ایدی.شوبهه‌سیز کیمیاگرلیین فلسفه داشینی یا دا حیات سونونو الده ائتمک اۆچون سینادیغی هئچ بیر اۆصول نتیجه وئرمه‌دی.
اما مینلرله ایل بویونجا مینلرله کیمیاگرین بو کورکورانه سیی اسناسین‌دا اینسانلارین فای‌داسینا بیر چوخ ماده تاپیل‌دی، موختلیف آلتلر اینکیشاف ائتدیریل‌دی و اۆصوللار اورتایا چیخ‌دی. طبیعتین گئرچک المنت اولان المنتلره باغلی بؤیوک بیر معلومات تجروبه‌سی میدانا گل‌دی. مۆعاصیر کیمیانین تمللری یاواش یاواش آتیل‌دی. زامانلا کیمیاگرلیین جادو اساس‌لی بوش اینانیشلاری، تأثیرینی ایتیرمه‌یه باشلادی. کیمیاگر ایشلری ۱۴۰۰-جو ایللرده دوروغا چاتدیق‌دان سونرا اینسانلار کیمیاگر قایدالارینا اولان اینانجلارینی ایتیرمه‌یه باشلادیلار. خصوصیله اینتیباهلا بیرلیکده طبیعتی آنلاماق اۆچون دقت‌لی مۆشاهیده‌لر آپاران، دقت‌لی اؤلچوملر و بعضی تجروبه‌لر ائدن بعضی اینسانلار اورتایا چیخ‌دی. بونلار ایشلرین‌ده جادو یا دا سیمیایا مراجعت ائتمیردی. بو جور ایشلر گئده‌رک یاییل‌دی، متبهه سایه‌سین‌ده ده کیتابلارلا پایلاشیلماغا و یاخشیجا یاییلماغا باشلادی. هر شئیه باخمایاراق کیمیاگرلیک ۱۶۰۰-جو ایللرین سونونا قدر کیمیایلا بیرلیکده وارلیغینی داوام ائتدیردی.
بیر چوخ علم اینسانی طبیعتی و اینسانی علمی اولاراق اله آلمادان اوّل بیر مدت کیمیاگرلیکله مشغول اولدو. کیمیاگرلر، فلسفه داشی دئییله‌ن بیر داشین، دمیرلاری قیزیلا چئویرمه گۆجو اولدوغونا ایناناردی. بیر چوخ کیمیاگرلرین تمل آماچ سیراوی دمیرلاردان قیزیل الده ائتمک ایدی. بونون اۆچون سیرا باشقا تجروبه‌لر ائتمک‌دن چکینمیردیلر. مثلاً هامبورگ‌لو کیمیاگر هئنریگ براند بو مقصدله ۱۶۶۹ تاریخین‌ده آسلان سیدیی ایله یوزلرله تجروبه ائتمیش‌دی. اونا گؤره بو سوی‌لو حیوانین سیدیین‌ده قیزیل اولمالی ایدی. براند آیلار سوره‌ن سیینین سونون‌دا شوبهه‌سیز قیزیل الده ائده بیلمه‌دی اما پارلایان یئنی بیر ماده تاپ‌دی. اونا ‘ایشیق داشییان' معناسینی وئره‌ن یونانجا ‘فوْسفور' آدینی وئردی.
▲
▲[[File:Jabir ibn Hayyan.jpg|thumb|right|[[Jābir ibn Hayyān|Jabir ibn Hayyan]] (Geber), considered the "father of [[chemistry]]", introduced a [[Scientific method|scientific]] and [[experiment]]al approach to alchemy.]]
بو دؤور ۱۷-جی عصر سونویلا ۱۹-جو عصر باشلارینا برابر گلمک‌ده‌دیر. ژوهانن ژواجهیم بئجهئر ۱۷-جی عصر اورتالارین‌دا یانما ایله علاقه دار پهلوگیستون نظریه‌سینی اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. بو نظریه‌یه گؤره هر یانیجی ماده پهلوگیستون دئیه آدلان‌دیریلان قوخوسوز، رنگسیز، دادسیز و آغیرلیق‌سیز بیر مزمون ائهتیوا ائتمکده ایدی و بو مزمون یانما رئاللاشدیغین‌دا یانیجی ماده طرفیندن موحیطه سالینماق‌دا ایدی. بو نظریه داها سونرا گئورگ ارنست ایستاهل طرفیندن داها مشهور بیر حالا گتیریلمیش ۱۸-جی عصرین بؤیوک بیر قیسیمینده عمومی قبول گؤرموش‌دور.۱۷۸۵-۱۷۸۷ ایللری آراسین‌دا فرانسه فیزیکچی جهارلئس آوگوستینئ ده ایندیکی واختدا جوولومب قانونو اولاراق آدلان‌دیریلان بنزر یوک‌لو ماده‌لرین بیر-بیرینی ایتلدیی الئیهدار یوک‌لولرین بیر-بیرینی چکدیی و بو چکیلیش یا دا ایت‌لنه‌ن قوتینین حسابلانماسی اۆچون لازیم‌لی تن‌لیگی ده ائهتیوا ائدن قانونو تاپمیش‌دیر. پهلوگیستون نظریه‌سی ۱۸-جی عصرین سونلارینا گلیندیین‌ده لاوویسیئر طرفیندن یورودولموش‌دور. داها اوّل‌دن پهلوگیستون نظریه‌سینه گؤره ده، پهوگیستون ماده‌سی اولاراق آدلان‌دیرالان ماده نین اوکسیژن اولدوغونو کشف ائتمیشدیر.
۱۸۰۳-جو ایلده ژوهن دالتون آتوم نظریه‌سینی رویال اینستیتوتون‌دا ایلک دفعه تقدیم ائتمیشدیر. بو نظریه‌یه گؤره فرقلی المنتلرین آتوملاری، فرقلی آغیرلیقلارا ساهیبدیرلر. بو نظریه‌نین بعضی قانونلاری آشاغی‌داکیلاردیر:
* بوتون ماده‌لر آتوملاردان عبارت‌دیر.
* عینی المنتین بوتون آتوملاری بیر-بیرینین عینی‌سی‌دیر.
* فرقلی المنتلر فرقلی آتوملارا مالیکدیر.
* آتوملارین یئنیدن تشکیل ائدیلمه‌سی نتیجه‌سی کیمیوی تئپکیلر میدانا گلیر.
* بیرلشمه‌لر المنتلردن تشکیل اولونوب.
بو نظریه ایله مۆعاصیر کیمیانین تمللری قویولموش‌دور.
بو دؤور ۱۹-جو عصر و سونراسینی احاطه ائدیر. هئینریجه گئیßلئر (۱۸۱۴-۱۸۷۹) ۱۸۵۴-جو ایلده سویون ان یوکسک سیخلیغا ۳.۸ سی° چاتدیغینی اؤز ایجاد ائتدیی بیر مکانیزممله گؤسترمیش‌دیر (داها سونرا بو ایستیلیین ۳.۹۸ سی° اولدوغو تاپیلمیش‌دیر). داها سونرا ایسه گئیسسلئرین ایجاد ائتدیی واکووم بالونویلا William جرووکئس آتوم نظریه‌سین‌ده ایر‌لیله‌مه‌لر قئید ائتمیش و جاتهودئ رئل‌سی کشف ائتمیشدیر. ائوگئن قولدستئینین (۱۸۵۰-۱۹۳۰) ایشلری پروتونون وارلیغینی اثبات ائتمیشدیر. [[جوزف جان تومسون|جوزف جان تومسون]] (۱۸۵۶ - ۱۹۴۰) اؤز آتوم موْدلینی اینکیشاف ائتدیرمیش و ۱۹۰۶-جی ایلده نوبل فیزیک اؤدولینی قازانمیش‌دیر. مئندئلئیئو دؤوری جدوه‌لی ۱۸۶۹-جو ایلده کیمیانین پرینسیپلری آدلی اثرین‌ده نوماییش ائتمیشدیر. بو دؤوری جدول‌ده بیلینه‌ن ۶۳ المنتی آتوم آغیرلیقلارینا و بنزر خصوصیتلرینه گؤره سیرالامیش‌دیر. [[ماریا کوری]] (۱۸۶۷ - ۱۹۳۴) رادیواکتیولیگی و سونراسین‌دا [[پولونیوم]] و [[رادیوم]]<nowiki/>و کشف ائتمیش و ۱۹۱۱-جی ایلده نوبل کیمیا اؤدولینی قازانمیش‌دیر. ارنست روتهئرفورد ۳ نؤع رادیواکتیولیگی [[آلفا هیسه جیی]] (+)، بئتا هیسه جیی (-) و قامما شواسینی کشف ائتمیشدیر. بو اینکیشافلارین سونراسین‌دا و اوّلین‌ده داها بیر چوخ علم اینسانینین تؤهفه‌سیله کیمیا علمی گونوموزه چاتمیش‌دیر. ۲۰۱۱-جی ایل بیرلشمیش میللتلر طرفیندن بئینلخالق کیمیا ایلی اعلان ائدیلمیش‌دیر.<ref>http://kimyaoyren.jimdo.com/kimyanin-tarixi/</ref>
=ایستینادلار=
<references/>
== قایناق ==
== همچینین باخ ==
[[بؤلمه:کیمیا| ]]
[[
[[بۆلمه:علم]]
| |||