}}
'''کیمیا''' - طبیعت علمی. طبیعتی اؤیرهنهن دیگر علملر ده وار. همین علملرین عمومی آدی تبیتشوناسلیقدیرطبیعتشوناسلیقدیر. فیزیک، کیمیا، بیولوژی، فیزیکی جوغرافییا، آسترونومییا و س. طبیعت علملریدیر.
== کیمیانین اساس آنلاییشلاری ==
بو داشین، داشیدیغی گۆج سایهسینده میس، قالای، دمیر یا دا گولله کیمی سیراوی دمیرلاری آلتینا چئویردیینه اینانیلاردی. بونون یانیندا بعضی کیمیاگرلر ده حیاتلارینی هر جور خستهلیگی یاخشیلاشدیردیغینا، سونسوز گنجلیک و اؤلومسوزلوک وئردیینه اینانیلان ‘حیات سونونو (ال ایکسیر یا دا آبی حیات) آختاریشا حصر ائتمیشدی. چیندن هیندوستانا، اورتا شرقدن آوروپایا قدر بوتون کیمیاگرلرین باشلیجا چالیشدیقلاری بونلار ایدی. کیمیاگرلرله مشغول اولانلارین طبیعته و اونو میدانا گتیرهن مادهلره باخیشلاری چوخ فرقلی ایدی. اونلارین دا اؤزلرینه خاص اما علمی اولمایان بعضی قایدالاری واردی. مثلاً دؤرد تمل المنته ایناناردیلار. بونلار هاوا، تورپاق، آتش و سو ایدی. اونلارا گؤره یئر اوزوندهکی بوتون مادهلر بو دؤرد تمل المنتین دییشیک نیسبتلردهکی قاریشیغیندان میدانا گلمیشدی. بونون یانیندا بو المنتلرین داشیدیغی بعضی تمل خصوصیتلر ده واردی: سویوقلوق، قورولوق، ایستیلیک و یاشلیق. هر المنت بو دؤرد تمل خصوصیتدن ایکیسینی داشییاردی. آتش ایستیلیک و قورولوق اؤزللیکلرینی داشییاردی. تورپاق قورو و سویوق ایدی؛ هاوا ایستی و یاش ایدی؛ سو دا یاش و سویوق ایدی.شوبههسیز کیمیاگرلیین فلسفه داشینی یا دا حیات سونونو الده ائتمک اۆچون سینادیغی هئچ بیر اۆصول نتیجه وئرمهدی.
اما مینلرله ایل بویونجا مینلرله کیمیاگرین بو کورکورانه سیی اسناسیندااثناسیندا اینسانلارین فایداسینا بیر چوخ ماده تاپیلدی،تاپیلدی، موختلیف آلتلر اینکیشاف ائتدیریلدی و اۆصوللار اورتایا چیخدی. طبیعتین گئرچک المنت اولان المنتلره باغلی بؤیوک بیر معلومات تجروبهسی میدانا گلدی. مۆعاصیر کیمیانین تمللری یاواش یاواش آتیلدی. زامانلا کیمیاگرلیین جادو اساسلی بوش اینانیشلاری، تأثیرینی ایتیرمهیه باشلادی. کیمیاگر ایشلری ۱۴۰۰-جو ایللرده دوروغا چاتدیقدان سونرا اینسانلار کیمیاگر قایدالارینا اولان اینانجلارینی ایتیرمهیه باشلادیلار. خصوصیله اینتیباهلا بیرلیکده طبیعتی آنلاماق اۆچون دقتلی مۆشاهیدهلر آپاران، دقتلی اؤلچوملر و بعضی تجروبهلر ائدن بعضی اینسانلار اورتایا چیخدی. بونلار ایشلرینده جادو یا دا سیمیایا مراجعت ائتمیردی. بو جور ایشلر گئدهرک یاییلدی، متبهه سایهسینده ده کیتابلارلا پایلاشیلماغا و یاخشیجا یاییلماغا باشلادی. هر شئیه باخمایاراق کیمیاگرلیک ۱۶۰۰-جو ایللرین سونونا قدر کیمیایلا بیرلیکده وارلیغینی داوام ائتدیردی.
بیر چوخ علم اینسانی طبیعتی و اینسانی علمی اولاراق اله آلمادان اوّل بیر مدت کیمیاگرلیکله مشغول اولدو. کیمیاگرلر، فلسفه داشی دئییلهن بیر داشین، دمیرلاری قیزیلا چئویرمه گۆجو اولدوغونا ایناناردی. بیر چوخ کیمیاگرلرین تمل آماچ سیراوی دمیرلاردان قیزیل الده ائتمک ایدی. بونون اۆچون سیرا باشقا تجروبهلر ائتمکدن چکینمیردیلر. مثلاً هامبورگلو کیمیاگر هئنریگ براند بو مقصدله ۱۶۶۹ تاریخینده آسلان سیدیی ایله یوزلرله تجروبه ائتمیشدی. اونا گؤره بو سویلو حیوانین سیدیینده قیزیل اولمالی ایدی. براند آیلار سورهن سیینین سونوندا شوبههسیز قیزیل الده ائده بیلمهدی اما پارلایان یئنی بیر ماده تاپدی. اونا ‘ایشیق داشییان' معناسینی وئرهن یونانجا ‘فوْسفور' آدینی وئردی.
===مرسوم کیمیا===
File:Zosimosapparat.jpg|thumb|left|300px| Ambix, cucurbit and retort of [[Zosimos of Panopolis|Zosimos]], from [[Marcelin Berthelot]], ''Collection des anciens alchimistes grecs'' (3 vol., Paris, 1887–1888).]]
[[File:Jabir ibn Hayyan.jpg|thumb|right|[[Jābir ibn Hayyān|Jabir ibn Hayyan]] (Geber), considered the "father of [[chemistry]]", introduced a [[Scientific method|scientific]] and [[experiment]]al approach to alchemy.]]
بو دؤور ۱۷-جی عصر سونویلا ۱۹-جو عصر باشلارینا برابر گلمکدهدیر. ژوهانن ژواجهیم بئجهئر ۱۷-جی عصر اورتالاریندا یانما ایله علاقه دار پهلوگیستون نظریهسینی اینکیشاف ائتدیرمیشدیر. بو نظریهیه گؤره هر یانیجی ماده پهلوگیستون دئیه آدلاندیریلان قوخوسوز، رنگسیز، دادسیز و آغیرلیقسیز بیر مزمون ائهتیوا ائتمکده ایدی و بو مزمون یانما رئاللاشدیغیندا یانیجی ماده طرفیندن موحیطه سالینماقدا ایدی. بو نظریه داها سونرا گئورگ ارنست ایستاهل طرفیندن داها مشهور بیر حالا گتیریلمیش ۱۸-جی عصرین بؤیوک بیر قیسیمینده عمومی قبول گؤرموشدور.۱۷۸۵-۱۷۸۷ ایللری آراسیندا فرانسه فیزیکچی جهارلئس آوگوستینئ ده ایندیکی واختدا جوولومب قانونو اولاراق آدلاندیریلان بنزر یوکلو مادهلرین بیر-بیرینی ایتلدیی الئیهدار یوکلولرین بیر-بیرینی چکدیی و بو چکیلیش یا دا ایتلنهن قوتینین حسابلانماسی اۆچون لازیملی تنلیگی ده ائهتیوا ائدن قانونو تاپمیشدیر. پهلوگیستون نظریهسی ۱۸-جی عصرین سونلارینا گلیندیینده لاوویسیئر طرفیندن یورودولموشدور. داها اوّلدن پهلوگیستون نظریهسینه گؤره ده، پهوگیستون مادهسی اولاراق آدلاندیرالان ماده نین اوکسیژن اولدوغونو کشف ائتمیشدیر.
۱۸۰۳-جو ایلده ژوهنجان دالتون آتوم نظریهسینی رویال اینستیتوتوندا ایلک دفعه تقدیم ائتمیشدیر. بو نظریهیه گؤره فرقلی المنتلرین آتوملاری، فرقلی آغیرلیقلارا ساهیبدیرلرصاحیبدیرلر. بو نظریهنین بعضی قانونلاری آشاغیداکیلاردیر:
* بوتون مادهلر آتوملاردان عبارتدیر.
===مۆعاصیر کیمیا===
بو دؤور ۱۹-جو عصر و سونراسینی احاطه ائدیر. هئینریجههنریخ گئیßلئرگئیسر (۱۸۱۴-۱۸۷۹) ۱۸۵۴-جو ایلده سویون ان یوکسک سیخلیغا ۳.۸ سی° چاتدیغینی اؤز ایجاد ائتدیی بیر مکانیزممله گؤسترمیشدیر (داها سونرا بو ایستیلیین ۳.۹۸ سی° اولدوغو تاپیلمیشدیر). داها سونرا ایسه گئیسسلئرین ایجاد ائتدیی واکووم بالونویلا Williamویلیام جرووکئسجروکس آتوم نظریهسینده ایرلیلهمهلر قئید ائتمیش و جاتهودئ رئلسی کشف ائتمیشدیر. ائوگئن قولدستئینین (۱۸۵۰-۱۹۳۰) ایشلری پروتونون وارلیغینی اثبات ائتمیشدیر. [[جوزف جان تومسون|جوزف جان تومسون]] (۱۸۵۶ - ۱۹۴۰) اؤز آتوم موْدلینی اینکیشاف ائتدیرمیش و ۱۹۰۶-جی ایلده نوبل فیزیک اؤدولینی قازانمیشدیر. مئندئلئیئو دؤوری جدوهلی ۱۸۶۹-جو ایلده کیمیانین پرینسیپلری آدلی اثرینده نوماییش ائتمیشدیر. بو دؤوری جدولده بیلینهن ۶۳ المنتی آتوم آغیرلیقلارینا و بنزر خصوصیتلرینه گؤره سیرالامیشدیر. [[ماریا کوری]] (۱۸۶۷ - ۱۹۳۴) رادیواکتیولیگی و سونراسیندا [[پولونیوم]] و [[رادیوم]]<nowiki/>و کشف ائتمیش و ۱۹۱۱-جی ایلده نوبل کیمیا اؤدولینی قازانمیشدیر. ارنست روتهئرفوردروتهرفورد ۳ نؤع رادیواکتیولیگی [[آلفا هیسه جیی]] (+)، بئتابتا هیسه جیی (-) و قامماقاما شواسینی کشف ائتمیشدیر. بو اینکیشافلارین سونراسیندا و اوّلینده داها بیر چوخ علم اینسانینین تؤهفهسیله کیمیا علمی گونوموزه چاتمیشدیر. ۲۰۱۱-جی ایل بیرلشمیش میللتلر طرفیندن بئینلخالق کیمیا ایلی اعلان ائدیلمیشدیر.<ref>http://kimyaoyren.jimdo.com/kimyanin-tarixi/</ref>
=ایستینادلار=
|