بیرینجی شاه عباس صفوی: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

برینجی شاه عباس یا بؤیوک شاه عباس (شاهلیغی: ۹۹۶-۱۰۳۸ه‍.ق/ ۱۵۸۷-۱۶۲۹م) [[صفویه‌صفویه]]نین بئشینجی شاهی کی [[اوروجلوق]]ون اولینده 978 اینجی قمری ایلینده دنیایه گلدی و آناسی فخرالنساء بیگم و آتاسی شاه محمد صفوی کورشاه خدابنده .و 42 ایل شاهلیق ائتدی و صفوی لرین بویوک شاهی دی.

[[آذربایجان]] عوثمانلیٛلاریٛن ایشغالیٛ آلتیٛندا ایدی. [[خوْراسان]]، [[مرو]]، [[هئرات]]، [[مشهد]] و [[نیشابور]] شهرلری ایسه [[اؤزبکلر]] طرفیندن تۇتۇلمۇشدۇ. اؤلکنین داخیلی ویلایتلری مرکزی حاکیمییتین تابئچیلییندن چیٛخیٛب. بۆتۆن بۇنلاریٛن قارشیٛسیٛنیٛ آلماقدان اؤترۆ شاه عباس ایلک نؤوبده امر وئریر کی، قیٛزیٛلباش امیرلرینین ایمتییازلاریٛ آزالدیٛلسیٛن و فارس منشلی مۆلکی بۆروْکراتلاریٛن مؤوقئلری ایسه مؤحکملندیریلسین. سوْنرا اوْ، بیر سیٛرا حربی و مۆلکی ایصلاحاتلار کئچیریر. [[وْرۇج بی بایات]] یازیٛردیٛ: '''''"'''ایندی بیزیم اؤلکده فارس ایالتلرینیناوستانلرینین حامیٛسیٛندا تانیٛنان و ساییٛلان و بیزده ده بؤیۆک نۆفۇزا مالیک اوْلان 32 نجابتلی سۆلاله وار". ''حربچیلرین و سارایا یاخیٛن ایانلاریٛن دا رۆتبلرینی بیلدیرن سؤزلر بۇنلار ایدی - خان، بیلربیی، قیٛزیٛلباش، قۇللار، ائشیک آغاسیٛباشیٛ، قوْرچۇ، قوْرچۇباشیٛ، یاساوۇل، کانۇقیباشیٛ، چالچیٛباشیٛ و باشقالاریٛ. آذربایجان حله ده اؤلکنین آپاریٛجیٛ اینزیباتی واحیدی ساییٛلیٛر و آذربایجان حاکیمی تاخت-تاجیٛن واریسی، عئینی زاماندا اوْردۇنۇن باش کوْماندانیٛ حئساب اوْلۇنۇردۇ.

شاه عباسیٛن تاختا کئچمسیندن چوْخ کئچممیش [[ؤزبک]] خانیٛ آبدۇللاح اوْنسۇزدا چوْخدان مۆحاسیره آلتیٛندا اوْلان هئراتیٛ 1588-جی ایلده ایشغال ائدرک [[خوْراسان]]یٛن ان بؤیۆک شهری اوْلان [[مشهد]]ه دوْغرۇ حرکته ائدیردی. آبدۇللاح خانیٛن مشهده دوْغرۇ حرکت ائتتیینی خبر آلان گنج صفوی شاهیٛ عباس ایسه اوْنا مانئ اوْلماق اۆچۆن [[1588]]-جی ایلین آپرئلینده خوْراسانا دوْغرۇ حرکت ائدیر.

ابدۇللاح خان مشهد قالاسیٛنیٛ ایکی آیلیٛق مۆحاسیریه آلسا دا، [[بؤیۆک موْغوْل ایمپئرییاسیٛ|موْغوْل]] حؤکمداریٛنیٛن هجومۇ شاییسینین یاییٛلماسیٛ، شاهیٛن یئنی قۆوولرله بۇرایا یاخیٛنلاشماسیٛ و ارزاغیٛن تۆکنمسی ایله علاقه دار مۆحاسیرنی دایاندیٛراراق گئری چکیلیر. شاه عباس شهره چاتاندا آرتیٛق آبدۇللاح خان گئری چکیلمیشدی. >شاه [[هئرات]]ا هجوم ائتمک اۆچۆن ایسفرایینده آلتیٛ حفته دایانیٛر و اوْردۇنۇن ییٛغیٛلماسیٛنیٛ باشا چاتماسیٛنیٛ گؤزلییر. صفوی اوْردۇسۇنۇن ییٛغیٛلماسیٛندان سوْنرا هئرات قالاسیٛ مۆحاسیریه آلیٛنیٛر لاکین، صفوی قوْشۇنۇ اۇغۇر الده ائده بیلمیر و گئری چکیلیر.

شاهیٛن [[خوْراسان]]یٛ ترک ائتمسینی فۆرصت بیلن [[اؤزبکلر]] تکرار خوْراسانا دوْغرۇ حرکته باشلاییٛرلار. اؤزبکلرین نییتی ایلک اؤنجه [[نیشابور]]ۇ اله کئچیرمک ایدی. بۇنا گؤره ده اؤزبکلر نیشابورۇ مۆحاسیریه آلدیٛلار. لاکین، نیشابورۇ حاکیمی سوْفۇوْغلۇ ماحمۇد خان، گؤندردیی ائلچی واسیتسیله اؤزبکلره بیلدیردی کی، [[نیشابور]] مشهده باغلیٛدیٛر. اگر مشهدین حاکیمی کیم اوْلاجاقسا قالانیٛ دا اوْنلارا تحویل وئرمیه حازیٛردیٛر. بۇ سببدن [[اؤزبکلر]] نیشابورۇن مۆحاسیرسیندن ال چکرک [[مشهد]]ه دوْغرۇ یؤنلدیلر. آپرئلین 18-ده مشهد قالاسیٛ مۆحاسیریه آلیٛندیٛ. [[مشهد]] حاکیمی اۆممت خان اۇستاجلیٛ اؤزبکلره قارشیٛ مۆقاویمت گؤستردی . همچینین اؤزبکلرین هجومۇ حاققیٛندا شاها خبر وئردی. قزویندن مشهده دوْغرۇ حرکت ائدن شاه [[تهران]] یاخیٛنلیٛغیٛندا خستلنیر و اۇزۇن مۆددت [[ری]]ده قالمالیٛ اوْلۇر. اۆممت خان 5 آی اؤزبکلره مۆقاویمت گؤستریر. لاکین، ارزاق چاتیٛشمازلیٛغیٛ اۆزۆندن و قۆوولرین قئیری-برابر اوْلماسیٛ سببیندن قالا تسلیم اوْلۇر8 فئورال 1598 ایلده اؤزبک خانیٛ آبدۇللاح خانیٛن [[سمرقند]]ده خستلنرک اؤلمسی و اؤزبکلر آراسیٛندا آرا مۆحاریبلریندن فایدالاناراق ایتیردیی توْرپاقلاریٛ گئری آلماق ایستین شاه عباس،9 آپرئل 1598-جی ایلده باشکند ایصفاهاندان اؤزبکلرله وۇرۇشماق اۆچۆن یوْلا دۆشدۆ. [[نیشابور]]ۇ اله کئچیرن شاه [[مشهد]]ه دوْغرۇ ایرلیلیرک، 1598-جی ایلین اییۇنۇندا شهره داخیل اوْلمۇشدۇ

[[fileFile:ShahAbbasPortraitFromItalianPainter.jpg|tumb|400px|بیرینجی_شاه_عباس_صفوی ]]

شاه عباس قنداهاریٛ آلدیٛقدان سوْنرا [[بؤیۆک موْغوْل ایمپئرییاسیٛ|بابۆری دؤولتی]] ایله علاقه لری یئنیدن اولکی سویییه قالدیٛرماق ایستییردی. بۇ بیر طرفدن ده [[قندهار]] شهرینین تحلۆکسیزلیی اۆچۆن ایدی. شاه عباسیٛن [[سۇلطان جاحانگیر|جاحانگیر شاها]] قارداشلیٛق و دوْستلۇق مکتۇبۇنا اوْ جۆرده جاواب وئرن جاحانگیر شاه ''"ئلچینیزین گلیشینه قدر قندهار حاققیٛندا بر دیلیینیز اوْلدۇغۇنۇ حئچ بیلمیردیم"'' یازیٛر و مکتۇبۇن سوْنراکیٛ هیسسینده بۇنۇن قانۇنلارا زیدد اوْلدۇغۇنۇ بیلدیرن جاحانگیر شاه قنداهاریٛ گئری ایستییر. لاکین شاه عباسیٛن ''"تانریٛیا همد و شۆکۆرلر اوْلسۇن کی، آتالاریٛمیٛز و بابالاریٛمیٛز زامانیٛندا حئچ بیر سیٛخیٛنتیٛ اوْلمامیٛشدیٛر"'' مکتۇبۇندان سوْنرا علاقه قلر قیسمن برپا اوْلۇنمۇشدۇر. شاه عباسیٛن بغداددا اوْلدۇغۇنۇ خبر آلان [[سۇلطان جاحانگیر|جاحانگیر شاه]] [[قندهار]]ا یۆرۆش تشکیل ائتمک ایسدسه ده آرا مۆحاریبلری سببیندن بۇنا نایل اوْلا بیلمدی. بۇنۇنلا دا [[قندهار]] شهری [[صفویلر دؤولتی]]نین تابئلیینه کئچدی.

[[بحرئین]]،[[فارس خلیج]] کؤرفزینین غرب ساحیللرینده اوْلان آدالار قرۇپۇدۇر.بۇ آدالاریٛن ان بؤیۆیۆنه [[بحرئین]] دئییلیر. [[1602]]-جی ایلده بحرئین حاکیمی رۆکۇنددین مسۇد، [[پورتاقاللار]]یٛن حیمایسینده اوْلان [[هؤرمۆز]] حاکیمی فیرۇزشاهیٛن قوْرخۇسۇندان [[فارس]] حاکیمی [[اللاحوئردی خان]]دان کؤمک ایستدی.اللاحوئردی خان فۆرستدن ایستیفاده ائدرک رۆکۇنددینی اؤلدۆرتدۆ و [[بحرئین]] [[صفویلر]]ین علینه کئچدی. بۇندان سوْنرا پورتاقاللار و [[هؤرمۆز]] حاکیمینین قۆوولری بحرئینه هجوما کئچسلرده مغلۇب ائدیلرک گئری چکیلمیه مجبۇر اوْلدۇلار. پورتاقاللاریٛن بحرئینی صفویلردن آلماغا یئترینجه گۆجلری یوْخ ایدی. لاکین [[بحرئین]]ی تحلۆکسیز ساخلاماق اۆچۆن [[صفویلر]] هؤرمۆزۆ ده اله کئچیرمیه مجبۇر ایدیلر.

[[1620]]-جی ایلده 4 [[اینگیلیس]] گمیسی سۇرات لیمانیٛندان [[فارس کؤرفزی]]نه دوْغرۇ حرکت ائتدیلر.دئکابر آییٛنیٛن 28-ده باش وئرن دؤیۆشده اینگیلیسلر قالیب گلسلرده کاپیتان شیلینق اؤلدۆرۆلدۆ.بۇ قالیبییت نتیجسینده اینگیسلیسلرین فارس کؤرزینه یوْللاریٛ آچیٛلمیٛشدیٛ

شاه عباسیٛن واختیٛندا [[ایصفاهان]] شهری یئنیدن پلانلاشدیٛریٛلیٛر. دۆز و گئنیش کۆچلرده گؤزل سارایلار، مسجیدلر، کاروانسارالار، یاشاییٛش بینالاریٛ، پارکلار سالیٛنیٛر. شهرین مرکزینده اؤز احاتسینه سارای، پارک و شاه مسجیدینی آلان ایریمیقیاسلیٛ دۆزبۇجاقلیٛ فوْرماسیٛندا "شاه مئیدانیٛ" یارادیٛلمیٛشدیٛ. [[1616]]-جیٛ ایلده تیکینتیسی باشا چاتدیٛریٛلمیٛش [[شاه مسجیدی]] دۆنیانیٛن ان یاخشیٛ معمارلیٛق آبیدلریندن حئساب اوْلۇنۇر. مسجیدین بۆتۆن بیناسیٛ مۆختلیف رنگلی مینالیٛ پلیتلرله اؤرتۆلمۆشدۆر. [[شاه صفی]] زامانیٛندا مسجیده گۆمۆشدن قاپیٛلار دۆزلدیلمیش و بینا مرمرله اۆزلنمیشدیر. مئیداندا حربی اوْیۇن و پارادلار کئچیریلیر، حابئله چوْوگن یاریٛشلاریٛ اوْلۇردۇ. اؤزۆنۆن پلانلاشماسیٛنا، بینالاریٛن یئرلشمسینه و حتتا اوْبیئکتلرین آدلاریٛنا گؤره ده همین مئیدان آذربایجانیٛن دیگر باشکند شهرلرینده [[تبریز]] و قزوینده سالیٛنمیٛش "شاه مئیدانلاریٛ"نیٛ تکرار ائدیر. همین شهرلردکی کیمی بۇرادا دا "[[شاه مسجیدی]]"، "[[الی قاپیٛ]]" ساراییٛ، "[[حشت بئحیشت]]" ساراییٛ، "[[چئحئل سۆتۇن ]]" ساراییٛ سارایلاریٛ واردیٛر.

شاه عباس [[عثمانلی|عوثمانلیعوثمانلیلارینان]]لارینان باریشدی، چون مملکتده قیزیلباشلار هره‌سی بیر طرفده شورش ائتمیشدیلر و مملکت نئچه یئره بؤلونموشدو اونا گؤره قبول ائتدی کی تبریز و آذربایجانین باتی طرفی و شیروان و [[گورجستان]] و [[کوردستان]] عثمانی حکومتینین کی اولوسن و شیعه‌لر داهی [[عمر|عؤمرعؤمره]]ه لعنت دئمه‌سینلر بو پیمان باغلاناندان سورا شاه عباس قیزیلباشلاری صاف چوروک ائتدی و مملکتی اؤز الینه کئچدی و قوشونون چوخ محکم ائتدی.

شاه عباس اولاری قبول ائتدی واوز اردوسون تقویت ائتماقا باشلادی او قیزیل باشلارین ساین 60 میندن 30 مین نفره آزاتدی .شرلی قیزیل باشلاری 20 مین پیاده و10 مین آتلی قوشون ائتدی کی اولارین آدین [[شاه سون|شاه سون]]قویدی و اولار شاهدان سوز ائشیتدیلر و قیزیل باشلارین خانلارین ایشدن سالدی و شاه تکجه امرائدن اولدی.

شاه عباسین قوشونوندا 12 مین نفر توفنگچی واریدی کی چوخ نظمینن وروشمالاردا توفنگ آتاردیلار.البته اوزمان توپلارا و توفنگلره فقط توفنگ دیردیلر .ایشلیق آغاسی باشی و قوللارآغاسی باشی و توفنگچی باشی مین باشی یوزباشی اولارین اون باشی تریتبینن اوستدن اشاقیا درجه لریدی کی قوشوندا ایشلیق آغاسی اولیدی سوندا قوللارآغاسی وسوندا توفنگچی باشی و مین باشی یوز باشی وآخیرده اون باشی وقوللار.

امما سولطان احمد دیاربکرده قوشون یغماقا باشلادی امما سولطان احمد دنیادان گئتدی و اونون قارداشی سولطان مصطفی شاه اولدی سولطان مصطفی صفویه دولتینن بارشماق ایسته دی امما عثمانیلر سولطان مصطفی نی تخدن سالیب وسلطان احمدین 12 یاشلی اوغلی سولطان عثمان خلیفه اولدی و وروشماقا قوشون یغیب وخلیل پاشا 300 مین قوشون تبریزه گتدیلر قورچغای خان تبریدن دالی چکیلدی و اردبیلده اردو ویردی خلیل پاشا ایسته دی کی 50 مین قوشون اردبیله یوللاسین کی اورانی آلسینلار امما قوشونون باشچی سی علی بیگ آدیندا کی علویدی بو خبری اردبیله یتیردی و قورچغای خان 30 مین قوشونچوینان اولارا گئجه یورودی و 200 نفر باشچیلاردان ئولدوروب وقوشونی داغیتدی وچوخلارین اسیر ائتدی و80 نفرعثمانلی وتاتارباشچیلارین توتوب ایصفهانا یوللادی بئله اولدی کی خلیل پاشا باریشماق ایته دی و شاه عباس باریشیب وقوشون ایستانبولا قایتدی.

== باتی ==

جمعه جمادی‌الاول آین 24 دی ۱۰۳۸ هجری قمری ایلینده اشرف کاخیندا دونیادن گوزیومدی .او گئجه چوخ یه دی و گونوز یوخودان دورمادی یازاللار کی شاه عباس چوخ هیکللی وعاقیلیدی ودیردی کی من علی قاپوسونون کوپکی ام .

[[بؤلمه‌بؤلمه:آذربایجان حؤکمدارلاریٛ]]