بیرینجی شاه عباس صفوی: نوسخهلر آراسینداکی فرق
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
بدون خلاصۀ ویرایش |
Vikibot (دانیشیق | چالیشمالار) ک Beautification Vikipediya) (۲.۷) |
||
خط ۱:
{{{ویکیلشدیرمک}}
برینجی شاه عباس یا بؤیوک شاه عباس (شاهلیغی: ۹۹۶-۱۰۳۸ه.ق/ ۱۵۸۷-۱۶۲۹م) [[
== 14 یاشیندا شاه اولدی ==
خط ۲۳:
حادیسلرین ایشتیراکچیٛلاریٛندان بیری [[وْرۇج بی بایات]]یٛن یازدیٛغیٛنا گؤر، ائله بیرینجی گۆن، یئنی حؤکمدارا سداقت آندیچمسی مراسیمی بیتن کیمی ایشاه عباس امر ائتدی کی، ائرتسی گۆن بۆتۆن خانلار و قوْشۇن باشچیٛلاریٛ سیلاحسیٛز، مۆلکی گئییمده سارایا گلسینلر. شاه اوْنلارلا دیوان، یاخۇد دؤولت شۇراسیٛ تشکیل ائتمک بارده مسلحتلشملر آپارماق ایستییر. سحری گۆن حامیٛ امره مۆنتزیر اوْلارکن شاه عباس اؤزۆنۆن گۆرجۆلردن ایبارت قواردییاسیٛنا تاپشیٛریٛر کی، ساراییٛن و اوْنۇن قارشیٛسیٛنداکیٛ مئیدانیٛن بۆتۆن گیریش و چیٛخیٛش قاپیٛلاریٛنیٛ باغلاسیٛنلار. سوْنرا شاه ییٛغیٛشانلارا بئله بیر سۇاللا مۆراجیت ائدیر''': ''' "''ؤز شاهزادسینی قتله یئتیرن آدام حانسیٛ جزایا لاییقدیر?''" حامیٛ بیر آغیٛزدان بئله ری سؤیلییر کی، شاهزادسینی قتله یئتیرمیش تبه اؤلدۆرۆلملیدیر. بۇ حؤکم چیٛخاریٛلان کیمی، شاه عباسیٛن ایشارسی ایله گۆرجۆلر بیر گؤز قیٛرپیٛمیٛندا ایچریده اوْلان قسدچیلرین بوْغازیٛنا چؤکۆر و نیزلره کئچیریلمیش 22 باش ساراییٛن پنجرلریندن چؤله چیٛخاریٛلیٛر کی، خالقا گؤرک اوْلسۇن
. === سیاسی وضیعت ===
[[آذربایجان]] عوثمانلیٛلاریٛن ایشغالیٛ آلتیٛندا ایدی. [[خوْراسان]]، [[مرو]]، [[هئرات]]، [[مشهد]] و [[نیشابور]] شهرلری ایسه [[اؤزبکلر]] طرفیندن تۇتۇلمۇشدۇ. اؤلکنین داخیلی ویلایتلری مرکزی حاکیمییتین تابئچیلییندن چیٛخیٛب. بۆتۆن بۇنلاریٛن قارشیٛسیٛنیٛ آلماقدان اؤترۆ شاه عباس ایلک نؤوبده امر وئریر کی، قیٛزیٛلباش امیرلرینین ایمتییازلاریٛ آزالدیٛلسیٛن و فارس منشلی مۆلکی بۆروْکراتلاریٛن مؤوقئلری ایسه مؤحکملندیریلسین. سوْنرا اوْ، بیر سیٛرا حربی و مۆلکی ایصلاحاتلار کئچیریر. [[وْرۇج بی بایات]] یازیٛردیٛ: '''''"'''ایندی بیزیم اؤلکده فارس
قزوینده مؤحکملندیکدن سوْنرا شاه عباس اؤزۆنۆن چوْخسایلیٛ یۆرۆشلریندن بیرینجیسینه چیٛخیٛر. قیٛسا بیر مۆددتده [[خوْراسان]]یٛ [[اؤزبکلر]]دن تمیزلدیکدن سوْنرا اوْ، دوْغما [[آذربایجان]]یٛ آزاد ائتمیه جان آتیٛر. آنجاق بۇنۇن اۆچۆن واخت لازیٛم ایدی. [[1590]]-جیٛ ایلده همین مقسدله شاه عباس عوثمانلیٛلارلا صۆلح مۆقاویلسی ایمزالاییٛر. بۇ واختا قدر اوْنۇن سیلری ایله ایشغال آلتیٛندا اوْلان توْرپاقلاردا عصیانکار حرکتلرین قارشیٛسیٛ مۆوققتی اوْلاراق آلیٛنیٛر. میسال اۆچۆن، عوثمانلیٛلارلا مۆقاویله باغلانان ارفده محمد خان زییادوْغلۇ قاجاریٛن باشچیٛلیٛغیٛ آلتیٛندا قیٛزیٛلباش قاجارلار [[قاراباغ]]یٛ تۇتۇر و [[گنج]]نی مۆحاسیریه آلیٛرلار. عوثمانلیٛلاریٛن خاحیشی ایله شاه عباس اوْنلاریٛ دیله تۇتاراق، [[گنج]]نی مۆحاسیردن چیٛخاریٛر.
خط ۳۱:
== دؤولتین اراضی بۆتؤولۆیۆنۆن برپاسیٛ ==
=== اؤزبکلرله مۆباریزه ===
شاه عباسیٛن تاختا کئچمسیندن چوْخ کئچممیش [[ؤزبک]] خانیٛ آبدۇللاح اوْنسۇزدا چوْخدان مۆحاسیره آلتیٛندا اوْلان هئراتیٛ 1588-جی ایلده ایشغال ائدرک
ابدۇللاح خان مشهد قالاسیٛنیٛ ایکی آیلیٛق مۆحاسیریه آلسا دا، [[بؤیۆک موْغوْل ایمپئرییاسیٛ|موْغوْل]] حؤکمداریٛنیٛن هجومۇ شاییسینین یاییٛلماسیٛ، شاهیٛن یئنی قۆوولرله بۇرایا یاخیٛنلاشماسیٛ و ارزاغیٛن تۆکنمسی ایله علاقه دار مۆحاسیرنی دایاندیٛراراق گئری چکیلیر. شاه عباس شهره چاتاندا آرتیٛق آبدۇللاح خان گئری چکیلمیشدی.
شاهیٛن [[خوْراسان]]یٛ ترک ائتمسینی فۆرصت بیلن [[اؤزبکلر]] تکرار خوْراسانا دوْغرۇ حرکته باشلاییٛرلار. اؤزبکلرین نییتی ایلک اؤنجه [[نیشابور]]ۇ اله کئچیرمک ایدی. بۇنا گؤره ده اؤزبکلر نیشابورۇ مۆحاسیریه آلدیٛلار. لاکین، نیشابورۇ حاکیمی سوْفۇوْغلۇ ماحمۇد خان، گؤندردیی ائلچی واسیتسیله اؤزبکلره بیلدیردی کی،
=== عوثمانلیٛلارلا مۆباریزه ===
[[1603]]-جۆ ایلده [[14 سئنتیابر]]یٛندا شاه عباس [[تبریز]]ین آزاد ائدیلمسی اۆچۆن حربی کوْمپانییایا باشلاییٛر. اوْن دؤردجه گۆنۆن ایچریسینده بۇ گنج سرکرده عوثمانلیٛلاریٛن گؤزلمدیی بیر واختدا اؤز قوْشۇنلاریٛنیٛ [[ایصفاهان]]دان تبریزه یئریدیر. یوْل بوْیۇنجا [[میرگۇنه خان آغجاقوْیۇنلۇ-قاجار]] و [[زۆلفۆقار خان قارامانلیٛ]]نیٛن قوْشۇنلاریٛ دا اوْنا قوْشۇلۇر. اوْنلار تبریزه یاخیٛنلاشاندا شهرین اهالیسی عصیان ائدیر کی، بۇ دا شاه عباسیٛن شهری، بیر آی سوْنرا ایسه قالانیٛ تۇتماسیٛنا شرایط یارادیٛر. عوثمانلیٛ قوْشۇنلاریٛنیٛ [[تبریز]]ین غربینه قوْوان شاه عباس اؤز اوْردۇسۇنۇ [[اراز]] چاییٛنا دوْغرۇ یؤنلدیر
خط ۵۴:
شاه عباس [[1629]]-جۇ ایلین [[19 یانوار]]یٛندا [[مازندران]] ویلایتینین [[شرف]] شهرینده 58 یاشیٛندا وفات ائدیر.
[[
=== موْغوْللارلا مۆباریزه ===
[[ی شاه طهماسیب]]ین حاکیمییتی دؤورۆنده 1558-جی ایلده [[قندهار]] [[صفویلر دؤولتی]]نین ترکیبینه قاتیٛلمیٛشدیٛ. شاه طهماسیبین اؤلۆمۆندن سوْنرا، صفوی دؤولتیندکی قاریٛشیٛقلیٛقدان ایستیفاده ائدن [[بؤیۆک موْغوْل ایمپئرییاسیٛ|موْغوْللار]] 1595-جی ایلده شهری اله کئچیرمیشدیلر
[[عوثمانلیٛلار]] و [[اؤزبکلر]]له مۆباریزدن قالیب چیٛخدیٛقدان سوْنرا شاه عباس قنداهارلا باغلیٛ جیددی اوْلاراق مشغۇل اوْلماغا باشلادیٛ. 1620-جی ایلده اؤز ائلچیسی زئینال بی شاملیٛنیٛ موْغوْل شاهیٛ جاحانگیرین ساراییٛنا گؤندرن شاه [[قندهار]]یٛ گئری ایسدمیشدی [[سۇلطان جاحانگیر|جاحانگیر شاه]] بۇ تکلیفی قبۇل ائتمیرک صفوی ائلچیسینی سارایدان قوْومۇشدۇر. قنداهار مسلسینین صۆلح یوْلۇیلا مۆمکۆن اوْلمایاوجاغیٛنیٛ گؤرن شاه قنداهارا دوْگرۇ یۆرۆشه باشلاییٛر1622-جی ایلده شاه عباسیٛن اؤزۆنۆن باشجیٛلیٛق ائتدیی اوْردۇ [[ایصفاهان]]دان [[قندهار]]ا یوْلا دۆشدۆ. بۇ یۆرۆشده شاه عباسیٛ علیقۇلۇ خان شاملیٛ و عیسی خان قوْرچۇباشیٛ کیمی تجرۆبلی سرکردلر مۆشایت ائدیردیلرشهری مۆحاسیریه آلان [[صفویلر]] تئزلیکله 1622-جی ایل اییۇنۇن 21-ده قالانیٛ اله کئچیردیلر.قنداهار قالاسیٛنیٛن اله کئچیریلمسی ایله زمینداور ده صفوی توْرپاقلاریٛنا داخیل ائدیلدی. گنجلی خان قنداهار حاکیمی تیین ائدیلدی
شاه عباس قنداهاریٛ آلدیٛقدان سوْنرا [[بؤیۆک موْغوْل ایمپئرییاسیٛ|بابۆری دؤولتی]] ایله علاقه لری یئنیدن اولکی سویییه قالدیٛرماق ایستییردی. بۇ بیر طرفدن ده [[قندهار]] شهرینین تحلۆکسیزلیی اۆچۆن ایدی. شاه عباسیٛن [[سۇلطان جاحانگیر|جاحانگیر شاها]] قارداشلیٛق و دوْستلۇق مکتۇبۇنا اوْ جۆرده جاواب وئرن جاحانگیر شاه ''"ئلچینیزین گلیشینه قدر قندهار حاققیٛندا بر دیلیینیز اوْلدۇغۇنۇ حئچ بیلمیردیم"''
=== بحرئینین و هؤرمۆزۆن فتحی ===
[[بحرئین]]،[[فارس خلیج]] کؤرفزینین غرب ساحیللرینده اوْلان آدالار قرۇپۇدۇر.بۇ آدالاریٛن ان بؤیۆیۆنه [[بحرئین]] دئییلیر. [[1602]]-جی ایلده بحرئین حاکیمی رۆکۇنددین مسۇد، [[پورتاقاللار]]یٛن حیمایسینده اوْلان [[هؤرمۆز]] حاکیمی فیرۇزشاهیٛن قوْرخۇسۇندان [[فارس]] حاکیمی [[اللاحوئردی خان]]دان کؤمک ایستدی.اللاحوئردی خان فۆرستدن ایستیفاده ائدرک رۆکۇنددینی اؤلدۆرتدۆ و [[بحرئین]] [[صفویلر]]ین علینه کئچدی. بۇندان سوْنرا پورتاقاللار و [[هؤرمۆز]] حاکیمینین قۆوولری بحرئینه هجوما کئچسلرده مغلۇب ائدیلرک گئری چکیلمیه مجبۇر اوْلدۇلار. پورتاقاللاریٛن بحرئینی صفویلردن آلماغا یئترینجه گۆجلری یوْخ ایدی. لاکین [[بحرئین]]ی تحلۆکسیز ساخلاماق اۆچۆن
هؤرمۆز صفویلرین ان بؤیۆک تیجارت لیمانلاریٛندان بیری ایدی و [[بسر]] کؤرفزینین گیریشینده یئرلشیر.بئلکی غربی آسییا و [[هیندوستان]] آراسیٛندا یئرلشن [[هؤرمۆز]] چوْخ بؤیۆک تیجارت اهمییتینه مالیکدیر
خط ۷۰:
حاکیملیینین ایلک ایللرینده [[ایمامقۇلۇ خان]] [[پورتاقاللار]]یٛن هؤرمۆز آداسیٛنیٛ قوْرۇماق اۆچۆن تیکدیکلری گئمبرۇن لیمامیٛنیٛ اله کئچیررک قالانیٛ داغیٛتدیٛ و قالانیٛن یئرینده داها مؤحکمینی دۆزلتدیردی.
[[1620]]-جی ایلده 4 [[اینگیلیس]] گمیسی
[[اینگیلیس]]-[[پورتاقال]] رقابتیندن شاه عباس ایستیفاده ائتمک ایسدییردی. بۇنۇنلا دا اوْ، [[هؤرمۆز]]ۆ تامامیله گئری آلماق ایسدییردی. [[1621]]-جی ایلده دئکابریٛن 26-دا اوْست-حیند شیرکتی و [[صفویلر]] آراسیٛندا مۆقاویله ایمزالاندیٛ. مۆقاویلنین شرتلرینه گؤر:
# اله کئچیریلن بۆتۆن قنیمتلر عئینی میقداردا بؤلۆنجک.
# [[هؤرمۆز]] آداسیٛنا هجوم عئینی آندا اوْلاجاق.
سطر ۹۴ ⟵ ۹۳:
شاه عباسیٛن خالق آراسیٛندا پوْپۇلیارلیٛغیٛ اوْ قدر یۆکسک اوْلۇب کی، اوْ، [[آذربایجان]] ناغیٛل و داستانلاریٛنیٛن دایمی قحرمانیٛنا چئوریلمیشدیر اؤزۆ شعرلر یازماقلا یاناشیٛ عالیملر، حکیملر، شایرلره و رسساملارا حامیلیک ائدیردی. بیرجه فاکتیٛ خاتیٛرلاتماق یئتر کی، [[آذربایجان]] مدنییتینین شایرلردن [[مسیحی]] و [[سایب تبریزی]]، ختتات و رسساملاردان [[سادیٛق بی افشار]]، [[لیرزا تبریزی]]، "ایماد اۆل مۆلۇک" (دؤولتین دایاغیٛ) آدلاندیٛریٛلان [[میر محمد قزوینی]] کیمی نۆمایندلری اوْنۇن ساراییٛندا چالیٛشمیٛشلار. اوْنۇن ساراییٛندا "چالچیٛباشیٛ"نیٛن رهبرلیک ائتدیی سارای اوْرکئستری فالییت گؤستریردی. عباسیٛن "شاه کیتابخاناسیٛندا" دینی و دۆنیوی مزمۇنلۇ حدسیز-حئسابسیٛز کیتاب ساخلانیٛردیٛ. بۇرانیٛ "چیچکلنن کیتابخانا" آدلاندیٛریٛردیٛلار. کیتابخانانیٛن کلنتری-رهبری اولجه گؤرکملی آذربایجان رسسامیٛ، شایر و تاریخچیسی "کیتابدار" لقبلی سادیق بی افشار ایدی، اوْندان سوْنرا ایسه بۇ وظیفیه "عباسی" تیتۇلۇ وئریلمیش و "شاه نواز" آدلاندیٛریٛلان ختتات و شایر [[لیرزا تبریزی]] گتیریلدی. علیرزا تبریزی بیر مۆددتدن سوْنرا، گؤرۆنۆر، شاه عباسیٛن [[ایصفاهان]]دا اۇجالتدیٛغیٛ سارای و مسجیدلرین ایشلنمسینده یاخیٛندان ایشتیراکیٛ ایله علاقه دار اوْنۇن ان یاخیٛن آداملاریٛندان بیرینه چئوریلمیشدی. همین سارای و بینالار ایسه حاقلیٛ اوْلاراق، صفوی معمارلیٛق مکتبینین شئدئورلری ساییٛلیٛر.
شاه عباسیٛن واختیٛندا [[ایصفاهان]] شهری یئنیدن پلانلاشدیٛریٛلیٛر. دۆز و گئنیش کۆچلرده گؤزل سارایلار، مسجیدلر، کاروانسارالار، یاشاییٛش بینالاریٛ، پارکلار سالیٛنیٛر. شهرین مرکزینده اؤز احاتسینه سارای، پارک و شاه مسجیدینی آلان ایریمیقیاسلیٛ دۆزبۇجاقلیٛ فوْرماسیٛندا "شاه مئیدانیٛ" یارادیٛلمیٛشدیٛ. [[1616]]-جیٛ ایلده تیکینتیسی باشا چاتدیٛریٛلمیٛش [[شاه مسجیدی]] دۆنیانیٛن ان یاخشیٛ معمارلیٛق آبیدلریندن حئساب اوْلۇنۇر. مسجیدین بۆتۆن بیناسیٛ مۆختلیف رنگلی مینالیٛ پلیتلرله اؤرتۆلمۆشدۆر. [[شاه صفی]] زامانیٛندا مسجیده گۆمۆشدن قاپیٛلار دۆزلدیلمیش و بینا مرمرله اۆزلنمیشدیر. مئیداندا حربی اوْیۇن و پارادلار کئچیریلیر، حابئله چوْوگن یاریٛشلاریٛ اوْلۇردۇ. اؤزۆنۆن پلانلاشماسیٛنا، بینالاریٛن یئرلشمسینه و حتتا اوْبیئکتلرین آدلاریٛنا گؤره ده همین مئیدان آذربایجانیٛن دیگر باشکند شهرلرینده [[تبریز]] و قزوینده سالیٛنمیٛش "شاه مئیدانلاریٛ"نیٛ تکرار ائدیر. همین شهرلردکی کیمی بۇرادا دا "[[شاه مسجیدی]]"، "[[الی قاپیٛ]]" ساراییٛ، "[[حشت بئحیشت]]" ساراییٛ، "[[چئحئل سۆتۇن
[[ایصفاهان]]یٛن یئنیدن قۇرۇلماسیٛندا اسلن آذربایجان تۆرکۆ اوْلان [[شمسددین محمد تبریزی]]، [[قاسیٛم تبریزی]]، [[بدۆللتیف تبریزی]]، [[لیرزا تبریزی]]، [[موْللا آبدۇللا تبریزی]] و باشقا معمارلار، ختتاتلار و اینشاات اۇستالاریٛ یاخیٛندان ایشتیراک ائتمیشلر. آذربایجاندان کؤچۆرۆلمۆش سنتکار و اۇستالاریٛن یاشاماسیٛندان اؤترۆ شاه عباسیٛن امری ایله خۆصۇصی محلله سالیٛنمیٛشدیٛ.
== ایستانبول باریشیقی ==
شاه عباس [[عثمانلی|
== شاه ایشلری ==
1006 قمری ده ایصفهانی خانکندی ائتدی و مملکتین دوغی طرفین آرام ائله دی .1007 اینجی قمری ایلینده آنتونی شرلی ورابرت شرلی انگلیس نماینده لری صفوی لری عثمانی قاباغیندا مجهزائتماقا گوره گلدیلر
شاه عباس اولاری
شاه عباسین قوشونوندا 12 مین نفر توفنگچی واریدی کی چوخ نظمینن وروشمالاردا توفنگ آتاردیلار.البته اوزمان توپلارا و توفنگلره فقط توفنگ دیردیلر .ایشلیق آغاسی باشی و قوللارآغاسی باشی و توفنگچی باشی مین باشی یوزباشی اولارین
== اوزبکستان وروشماسی ==
سطر ۱۱۶ ⟵ ۱۱۵:
شاه عباس اردوسی جوادآوار کورپوسوندن سوروشا بولمه دی چون عثمانی لر کورپونو یخمیشدیلار امما شاه عباس کور چایندان سوروشدی وشماخی نی آلماقا گئتدیلر .شماخینین برج لاری محکمیدی ودوره سین خنداق قازمیشدیلار وشهرین یولی بیرکورپویدی کی اونی خنداق اوستوندن یغمیشدیلار شاه عاباس منجنیق لرینن 30 باتمان داشلار آتدی و توپارینان دوارلاری و برجلاری سوکدولر و خنداقی دولدوروب وشماخی نی آلدیلار 3مین عثمانی بو وروشمادا ئولدی و شهریده 600 تومن پول یغیشدی واونی عثمانی قوشونونا وئردیلر شاه عباس ایصفهانا گئیتدی.
امما سولطان احمد دیاربکرده قوشون یغماقا باشلادی امما سولطان احمد دنیادان گئتدی و اونون قارداشی سولطان مصطفی شاه اولدی سولطان مصطفی صفویه دولتینن بارشماق ایسته دی امما عثمانیلر سولطان مصطفی نی تخدن سالیب وسلطان احمدین 12 یاشلی اوغلی سولطان عثمان خلیفه اولدی و وروشماقا قوشون یغیب وخلیل پاشا 300 مین قوشون تبریزه گتدیلر قورچغای خان تبریدن دالی چکیلدی و اردبیلده اردو ویردی خلیل پاشا ایسته دی کی 50 مین قوشون اردبیله یوللاسین کی اورانی آلسینلار امما قوشونون باشچی سی علی بیگ آدیندا کی علویدی بو خبری اردبیله یتیردی و قورچغای خان
ینی چرلر سولطان عثمانی خلیفه لیقدان سالیب وسولطان مصطفی گینه خلیفه اولدی و او باریشماق ایسته دی امما بکرسو باشی باغدادی عثمانیلر الیندن آلیب واوزون شاه بولدوردی .حافظ احمدپاشا عثمانی قوشونون بکرسوباشی وروشماسنا اپاردی امما بکرسوباشی صفویه دن یاردیم ایسته دی و صفی قولی خان همدان خانی اونا یاردیم ائتدی وقیزیل باشلار حافظ احمدی قایتاردیلارامما عثمانی شاهی بکرسو باشین مستقل بولوب وایسته دی قیزیل باشلاری اوزاولکه سندن قایتارسین ینی چری لر سولطان مصطفی نی عزل ائدیب وسولطان موراد خلیفه اولدی و باغداد دا بکرسوباشندان ایسته دی کی قیزیل باشلارین وروشماسینا گئتسین لر و بکرسوباشی صفویه اردوسونا یورودی امما شاه عباس باغدادی الدی و موصل ودیاربکره قوشون چکدی و بوشهرلری آلیب وحافظ احمد قوشونون سندیریب و جورجولرین توپراقینا جان آلدیلار امام قولی خان شیراز قوشونون بصره شهرینه گتدی واورانی آلدی امما خبر یتیشدی کی شاه عباس دنیادن گئدیب واو گیتدی .
== باتی
جمعه جمادیالاول
== شطرنج ==
سطر ۱۲۷ ⟵ ۱۲۶:
== آیله سی ==
== ایستینادلار ==
== ادبییات ==
[[
[[بؤلمه:صفوی شاهلاریٛ|عباس ای]]▼
▲[[بؤلمه:آذربایجانلیٛ دؤولت خادیملری]]
[[بؤلمه:تۆرک حؤکمدارلار]]▼
[[بؤلمه:قزوینده وفات ائدنلر]]▼
[[بؤلمه:تورک شاهلار]]
[[بؤلمه:صفویه شاهلاری]]
|