تاپماجالار: نوسخهلر آراسینداکی فرق
محتوای حذفشده محتوای افزودهشده
بدون خلاصۀ ویرایش |
Vikibot (دانیشیق | چالیشمالار) ک Beautification Vikipediya) (۲.۷) |
||
خط ۱:
{{ویکیلشدیرمک}}
[[تاپماجا]] آذربایجان شیفاهی خالق ادبيياتینین ان قدیم و ماراقلي ژانرلاریندان بیریدیر. بو ژانر اوزون عصرلردن بری نسیلدن-نسله، آغیزدان-آغزا کئچهرک موختلیف دییشیکلیكلره اوغرامیش، بعضن فورما و مضمونونو دییشدیرمیش، یئنی معنا، مضمون کسب ائدهرک بو گونه قدر گلیب چیخمیشدیر.
بیر سیرا متخصصلرین فیکرینجه، کئچمیش دؤورلرده
چوخ ماراقليدیر کی، آذربایجاندا دا بونا اوخشار خيلي تاپماجا واردیر. حاضردا معلوم اولان بئش واریانتدان ایکیسینی آشاغیدا وئریریک:
1- او ندی کی، سحر دؤرد ،گونورتا ایکی،آخشام اوچ آياقلي.
2- ازهلی دؤرد آياقلي ، سونرا ایکی آياقلي،آیلار کئچر، ایللر کئچر، دولانار اوچ آياقلي.
آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتیندا گئنیش یاییلمیش بئله بیر افسانه واردیر: بیر کیشی مئشهده گئدرکن شیره راست گلیر. حیوان اونو قووماغا باشلاییر. کیشی چوخ قاچیر، نهایت، بیر اوچوروما چاتیر. اورادا بیر آغاج گؤرور. آغاجین بوداغیندان یاپیشیب ساللانمیش حالدا قالیر. اطرافینا باخیب گؤرور کی، بیر آغ سیچانلا قارا سیچان آغاجین کؤکونو کسیر. کیشینین اللری یورولور، یئره دوشمک ایستییر. اییلیب اوچورومون دیبینه باخدیقدا، آغزینی آچیب اونو اودماق ایستهین نهنگ بیر اژداهانی، یوخاریدا - باشینین اوستونده بوداقلار آراسیندا ایسه آری پتیی گؤرور. بئله بیر وضعیتده الینی اوزادیب بارماغینی بالا باتیرماق ایستییر. تاپماجا فورماسینا یاخین اولان همین افسانهنین معناسی آچیلارکن معلوم اولور کی، شیر اجل، آغ وقارا سیچان عؤموردن گئدن گئجه و گوندوز، اژداها قبیر، آری پتیی ایسه دونیا مالیدیر.همین افسانه حاضردا آذربايجانین بیر چوخ یئرلرینده موختلیف واریانتلاردا
قدیم افسانه و روایتلرین ایزلرینی اؤزونده ساخلایان بیر تاپماجا حاقیندا دا اؤتری معلومات وئرمک ایستردیک:
آغاجدا وار باغیرساق، یئل بابانی چاغیرساق، آغزین آچیب نئی چالار، سولیمانی چاغیرساق.(کاتنان)
افسانهیه گؤره، گویا قارتال بیر حيوانین جمدیینی
اینسانلارین بئله بیر دانیشیق فورماسیندان ایستیفاده ائتمهسینین باشلیجا سببلری وار ایدی. قدیم اینسانلار طبیعت حادثهلری، سما جیسیملری، وحشی حیوانلار و سایره حاقیندا درین معلوماتا مالیک اولمادیغیندان، اونلاری سئهرلی بیلدیکلریندن و قورخدوقلاریندان، او شئیلرین آدلارینی اولدوغو کیمی دئییل، اونا اوخشار آدلارلا، دولایی یوللارلا چکیردیلر. اونلار ائله تصوّر ائدیردیلر کی، اوو زامانی حيوانین و یا اوخون آدینی چکسهلر، حیوان اونو باشا دوشر، قاچار، یاخود اینسانا ضرر وورار.
بئله دانیشیق طرزینه "دده قورقود" داستانلاریندا دا راست گلیریک:
خط ۱۸:
چاخماقلیجانا چوبانلاری دونیه یوگوردن!"و ...
بونلارین هامیسینین جاوابی جاناواردیر.
ايبتدايي اینسان طبیعت قوه و حادثهلرینین، سما جیسیملرینین "سیرلرینی" آنلامادیغینا گؤره ائله ظنن ائدیر کی، آی، گونش، اولدوزلار، کولک، ایلدیریم، یاغیش، قار و سایره اینسان کیمی جانلی و شعورلودور، هم ده اونلار داها فؤق العاده، سئهرلی وارلیقلاردیر. ايبتدايي اینسانین بو گؤروشلری اونون یاراتدیغی
بوردان ووردوم بالتانی، اوردان چیخدی قالتانی، آنام بیر اوغلان دوغدو، یئرین، گؤیون سولطانی.(آ ی و یا گوری)
ائشییه بیر آغاج دوشوب، نه قولو وار، نه بوداغی، بیر قوش گلدی، اونو یئدی، نه دیلی وار، نه دوداغی.(قار، گونش)
بیرینجی تاپماجادا آی و یا گونون اینسان کیمی دوغولوب تؤرمهسینه ایشاره ائدیلیرسه، ایکینجیده گونشین قوشا بنزدیيی آشکار اولور و بونلار یوخاریدا دئدیکلریمیزی تصدیق ائدیر.
آنیمیستیک گؤروشلرله باغلي
آیاغی یوخدور قاچیر، قانادی یوخدور اوچور.(کولک)
آیاغیندان آلدیرماز، آغزینا یوین ووردورماز.(یئل)
بیر کیلیم وار مینبیر ناخیشلی، یئل بابا سوپورر پاییزی-قیشی.(یئر)
ایلک نظرده بو
آنیمیستیک و توتئمیستیک گؤروشلرله علاقهدار
مشهور فولکلورشوناس و.پ.آنیکین بو حاقدا یازیر:
"علم ثبوت ائتمیشدیر کی، مراسیملرله علاقهدار اولماسیندان باشقا،
طبیعتین سیرلرینین سببینی درک ائده بیلمهین ايبتدايي اینسان،
ناغیللاردان معلوم اولور کی،
تاپماجا فورماسیندا اولان و دیپلوماتیک کاراکتر داشییان بئله سورغولاردان ناغیل، داستان و روایتلریمیزده خيلي نومونهلر تاپماق مومکوندور. بونون ان یاخشی نومونهسینه "پادشاه و وزیر" آدلی ناغیلدا تصادف ائدیلیر. بو موناسیبتلر اورادا بئله تصویر اولونور:
گونلرین بیرینده بیر پادشاه اؤزونون وزیرینی گؤندریب باشقا پادشاهدان طلب ائدیر کی، یا اونون وئرجیی تاپماجانین جاوابینی تاپسین، یا دا تاخت-تاجدان ال چکسین. وزیر اؤز سواللارینی یئرده ایشاره ایله چکیب جاواب ایستییر. هئچ کیم اونو تاپا بیلمیر. آخیردا بیر عقللی، دونیاگؤرموش قوجا تاپیلیر. او، گلیب وزیره ایشاره ائدیر کی، سواللارینی تکرار ائتسین. وزیر عصا ایله یئرده بیر دایره چکیر. قوجا دایرنی الینده¬کی آغاجلا تن
بونلاردان باشقا، بیر ده
واخت ایله کیتابین، تئاتر و کینونون، رادیونون نه اولدوغونو بیلمهین خالق موختلیف ایلنجه واسطهلری ایچریسینده
معلوم اولدوغو کیمی، هر دؤورون حادثهلری ایله سسلشن، خالقین حیات و معیشت طرزینه عاید بیر سیرا
اونو خاطیرلاماق کیفایتدیر کی، حاضردا شهر مکتبلرینده اوخویان شاگیردلره "ساجایاق"، "مفرش"، "خورجون"، "سولو قلیان" و سایره حاقیندا تاپماجا سؤیلدیکده، بو
بئله
معلوم اولدوغو اوزره، چوخ دا اوزاق دؤورلرین یارادیجیلیق محصولو اولمایان "کیتابی-دده قورقود" داستانیندا بیر سیرا ایفاده و سؤزلر واردیر کی، اونلارین
بوندان باشقا،
بیر سیرا
او ندیر کی، اؤزو بوردا،
ایلک باخیشدا بئله بیر سوال وئریله بیلر کی، نئجه یعنی "اؤزو بوردا،
تاپماجانین سؤیلندیگی شرایطی بیلمهدن اونو تاپماق چوخ چتیندیر. لاکین بیر آنلیغا قیش گئجهلرینین بیرینده قدیم بوخاریسی اولان بیر ائوده، اوجاق باشینا ییغیلمیش اوشاقلارا تاپماجا سؤیلهین بیر قوجانی گؤز اؤنونه گتیرین. قوجا علینی اوجاغا
بعضن ده ائله
معلوم اولدوغو کیمی، شیفاهی ادبیات ژانرلاری ایچریسینده ان چوخ واریانتی اولان
بیر قوشوم وار آلاجا، گئتدی قوندو آغاجا.
اؤزونه یووا تیکدی،
خط ۵۷:
یئره ووردوم بالتانی، آغزی گوموش خالتانی. یئردن بیر اوغلان چیخدی، جمله جاهان سولطانی.(سو، آی، گون، تاخیل و ...)
یاخود: باشینی کسدیم قانی یوخ، جوجهلرینین سانی یوخ.(داری، خاش-خاش، خالچا و ...)
تقدیم ائدیلن همین اثرده بئله
بئله بیر وضعیت بو ژانر اوچون تامامیله سجیوی حالدیر. بالقاباق و باراما حاقیندا تاپماجا ه.زئیناللینین "آذربایجان
"هئت هی اوکوه، هی دوئرئی" روس تاپماجاسی هاققمدا آ.İ.قئربستمان یازیر: "بو تاپماجانین ان موختلیف جاوابلارینا راست گلیریک. او جاوابلاردان خیار، قارپیز، آلما و سایرنی گؤسترمک اولار. مثلن، م.آ.ریبنیکووون کیتابیندا 805-جی صحیفهده 106 و 114 شماره¬لی
تاپماجادا تاریخی حقیقتلرین قاهقلارینی تاپماق اوچون اونلارین عومومی آهنگینه، مؤوزوسونا، داها دوغروسو، نیین اساس گؤتورولدوگونه دقت یئتیرمک لازیمدیر.
آذربایجان خالقینین کؤچری حیات طرزینین ایزلرینی آختارماق لازیم گلرسه، اونا عاید بعضی
آغیر دونو، یوخدور جانی. اوزون¬
اگر یوخاریداکی تاپماجادا دیهنین عومومی گؤرونوشو تصویر اولونورسا، آشاغیداکیندا اونون آیری-آیری حیسهلریندن بحث ائدیلمیشدیر.
بیز بیز ایدیک، یوز قیز ایدیک، بیزی اوزدولر، ایپه دوزدولر*.(چتن)
یاخود:
بیر اؤکوزوموز وار، چولونو آلاندا
بو تاپماجانین باشقا جاوابلا دا واردیر.
داها باشقا بیر تاپماجادا ایسه دیهنین اوستونه سالینان کئچه حاقیندا بئله دئییلیر:
بیر خانا توخودوم، نه اریشی وار، نه آرغاجی. آراندا قالماز، داغدادی آغاجی.(کئچه)
قارا دوه چؤکدو یئره، باغیرساغین تؤکدو یئره. (دیه)
بو
آشاغیداکی نومونهلر ایسه ائوین حیسهلرینه (قاپی، دیرک، پنجره و ...)
حصر ائدیلمیش
گئدن لئیلک، گلن لئیلک، بیر قیچ اوسته دوران لئیلک. (قاپی)
لکلمیشم، اکممیشم. (ائودکی دیرکلرین آراسی)
نه ائودهدیر، نه چؤلده نه گؤیدهدیر، نه یئرده. (پنجره)
گئجه
بوتون بو حیسهلر ایسه، شوبههسیز، اوتوراق حیاتا کئچمیش اینسان اوچون ائوین بؤیوک اهمیته مالیک اولدوغو دؤوردن
میفولوژی مکتب نمایندهلری تاپماجانی کؤهنهنین ماراقلي قالیغی کیمی قیمتلندیریر و اوندا دینی قالیقلارین آختاریلماسینا جهد گؤستریرلر. روس تدقیقاتچیسی سادوونیکوو ایسه تاپماجادا کندلیلرین معیشت و دونیا باخیشینین عکس اولوندوغونو سؤیلییردی. بعضی تدقیقاتچیلار تاپماجانین اینکیشافینی موختلیف عامللرله ایضاح ائدیر، سادوونیکوو ایسه اونون اینکیشافیندا مادی فاکتورو اساس گؤتوروردو.
قئید ائتمک لازیمدیر کی، هر بیر خالق معيين جوغرافی مؤوقئیینه، طبیعی شرایطینه اویغون اولان بیتکیلر اکیر و محصول ایستئهسال ائدیر کی، بو دا اؤز خصوصیتلرینه گؤره
ائویمیزده بیر کیشی وار، ننمنن ایشی وار. (جهره)
هورر-هورر، بومو شیشر. (جهره ایگی)
اؤزو بیر بوجاق، دالی بیر قوجاق. (جهره)
آذربایجان خالقی اوتوراق تصرروفاتا کئچدیکدن سونرا اونون حیاتیندا باشلیجا رول اوینایان اکینچیلیک و مالدارلیق، بو تصرروفاتلاردا ایستیفاده ائدیلن ایستهسال واسطه و آلتلری حاقیندا دا کوللی میقداردا تاپماجا یاراندیغینین شاهیدی اولوروق. آدی بئل، کولونگ، یابا، کورک، کتمئندن باشلامیش کوتان، خیش، ول، آرابا، دییرمان و سایره بو کیمی آلتلر حاقیندا او قدر تاپماجا یارانمیشدیر کی، اونلار اینسانین دقتینی جلب ائتمهیه بیلمز. چونکی خالقین بؤیوک هوسله وصف ائتدیگی بو آلتلر واخت ایله اونون حیاتیندا موهوم رول اوینامیشدیر. همین ایستهسال آلتلرینین یارانما تاریخینی، جمعیت اینکیشافینداکی رولونو آیدینلاشدیرماق ایشینده تدقیقاتچیلارین باشقا واسطهلرله یاناشی، شیفاهی ادبیاتدان دا ایستیفاده ائتدیکلری هامییا معلوم دئییلمی؟
هستهدی، ها هستهدی، شکی-شیروان اوستهدی. قیراغی قیزیل کرپیج، اوستو بادام اوستهدی. (فیندیق)
نه بوردا وار، نه اوردا، دولودور ناخچیواندا. (دوز)
آلمیشام آتاندان، گنجهده ساتاندان. قو توکوندن یونگول، قیراغی قیزیل¬گول. (کلاغایی)
بو تیپلی
کورون قیراغی دوزدو، ساناسان اللی، یوزدو. اوغلو شاهلیق ائلیگیر، آناسی هله قیزدی. (آری)
ايبتدايي دؤوردن باشلامیش بو گونه قدر اینسانلار ان چوخ هانسی مسئله ایله مشغول اولموشسا، هانسی پئشه، اشیا و سایره اونون گوندهلیک حیاتیندا بؤیوک اهمیت کسب ائتمیشسه، اونون حاقیندا دا سایسیز-حسابسیز تاپماجا یارانمیشدیر.
* * *
تاپماجا اساساً مئتافورا شکلینده قورولموش دوشوندوروجو سواللاردان عبارتدیر. بورادا هر هانسی مفهوم، حادثه و اشیانین معيين علامتی، كيفيّتی و یا خاصیتی دولایی یوللا آنلادیلیر، باشقا جهتلری ایسه گیزلدیلیر.
آریستوتئله گؤره، تاپماجا یاخشیجا دوزلدیلمیش
او یعنی قایا، بو یعنی قایا، ایچینده ساری مایا. (یومورتا)
لاکین
"بیر سیرا
شكلی خصوصیتلرینه، داها دوغروسو، پوئتیک قورولوشلارینا گؤره
1. نصر شکیللی
2. نظم شکیللی
بیرینجی قیسمه داخیل اولان
آلچاق دامدان قار یاغار. (الک)
یئر آلتدا قیزیل قامچی. (ایلان)
بو اساس بؤلگودن باشقا قیسا بیر جمله ایچریسینده داخيلی قافيهلی
عالمی بزر، اؤزو لوت گزر. (ینه)
ایکینجی قیسمه داخیل اولان
آ) ایکی ميصراعلیلار:
یاشیلدی اباسی، ساریدی لیباسی. (بادام)
ب) اوچ ميصراعلیلار:
آ منیم آل یاسدیغیم، اورتاسی اوزون دیرک، ایچینه اون باسدیغیم. (یده)
ج) دؤرد ميصراع¬لییا مثال
تاپ تاپماجا، گول تاپماجا، ممهلی خاتین، دیشلری یوخ. (تویوق)
بونلاردان باشقا 5،6،7 و 8 ميصراعلی
سایدیغیمیز بو
شعرله دئییلمیش
"هاپ-هاپی" "بیز ایدیک، بیزلر ایدیک" "
یوخاریداکی ميصراع¬لار بعضن
بعضن
او یعنی تاختا، بو یعنی تاختا، ایچینده آلاباختا. (بئشیکده اوشاق)
بو تاپماجانی سؤیلهین آدام بیرینجی و ایکینجی میصراع¬نی اوزادا-اوزادا دئدیگی حالدا، اوچونجونو چوخ سرعتله دئییر. بئلهلیکله،
تاپماجانین شعریتی، وزن و قافيهسیندن دانیشارکن بیر مسئله¬نی قئید ائتمک واجیبدیر: بعضن
"تاپماجا هئجالانن آردیجیللیغینا اساسلانان دوزگون وزنلی و قافیهلی شعرین نه اولدوغونو بیلمیر.
بوتون خالقلارین
اوستو قویون، آلتی کئچی،
باش شابالید قویروق قایچی. (قارانقوش)
خط ۱۳۷:
بیزیم ائوده بیر کیشی وار، آغزیندا اوچ دیشی وار. (ساجایاق)
بیزیم ائوده بیر کیشی وار، کؤندهلن یاتیشی وار. (مفرش)
یوزلرله تاپماجا گؤسترمک اولار کی،
کیمه معلوم دئییل کی، ناغیل و افسانهلردکی فانتازیا قانوناویغون حالدیر. اگر سئهرلی ناغیللارداکی فانتازیانی آتساق اونا ناغیل دئمک اولارمی؟ البته، یوخ. آنجاق اونو دا اونوتماق اولماز کی، فانتازیا بورادا دا مؤوجوددور. ناغیلدا بو، گئنیش شکیلده تظاهر ائتدیگی حالدا، تاپماجادا بیر و یا ایکی میصراع¬دا قیسا شکیلده اؤزونو گؤستریر. بو، بوتون خالقلارین
عمومیتله،
علم طرفیندن چوخدان ثبوت ائدیلمیشدیر کی، تاپماجا سادهجه خالق ایفادهلریندن،
آشاغیدا نومونه گتیردیگیمیز
عالمی بزر، اؤزو لوت گزر. (ینه)
اکدیم پالید، چیخدی شابالید. (قاتیر)
اتیندن کاباب اولماز، قانیندان کاسا دولماز. (نار)
بایاتی، نغمه و
گؤی اوزو دامار-دامار، گؤیدن یئره نور دامار. (یاغیش)
بو تاپماجا اصلینده بایاتی اولموش، سونرا اونون آخیرینجی ایکی میصراسی آتیلماقلا تاپماجا عمله گلمیشدیر. کیمه معلوم دئییل کی، اونلارجا بایاتی و نغمهلریمیز اساساً
ائله
من آشیقم، کؤنولدن، خبر آلین امیردن.
بو گون نوبار یئمیشم، بوداقلاری دمیردن. (کاباب)
خط ۱۵۶:
اوچو بیزه یاغیدی، اوچو جننت باغیدی، اوچو ییغار گتیرر. اوچو وورار داغیدار. (ایلین فصیللری)
قئید ائتمک لازیمدیر کی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، تاپماجا عینی زاماندا نغمهدن، حتی شاعرلرین بعضی شعرلریندن ده عمله گلیر. ميصراعلارین آزالدیلیب-چوخالدیلماسی، یئنی سؤزلر آرتیریلماسی و سایره ایله موختلیف واریانتلار یارانیر. و..میتروفانووا بو حاقدا یازیر:
"بعضن فورمایا اساساً حؤکم سورمک اولار کی، تاپماجا شعرله یازیلمیشدیر، لاکین بو اونو مئخانیکی
سوال: او ندیر کی، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ؟ نه خلتدیر، تیکیشی یوخ، قاتی یوخ؟ او نه شئیدیر: دوهسی یوخ، آتی یوخ؟ اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وار.
جاواب: او کؤلگهدیر، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ، دری دوندور: تیکیشی یوخ، قاتی یوخ. او گون، آیدی: دوهسی یوخ، آتی یوخ، اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو
بوتون بونلارلا یاناشی، اونو دا قئید ائتمک لازیمدیر کی،
او ندیر کی، گؤیدن یئره ساللانیر، او ندیر کی، هر نه وئرسن آللانیر، او ندیر کی، گؤبییندن ناللانیر، اوستاد ایسن بوننان منه جاواب وئر.
حاضردا بو
تاپماجا
ندیر اول بیر گؤزل پاکیزه دوختور، وئرمیش اونا کاکیل خيلي زیور، تاکینمیش هم نئچه منقوم سیباه، گؤرن اونو اولور مفتون و شيدا. (توغ شاهی چیچه¬یی)
یاخود:
اول ندیر ایکی دلیكلی بیر اوووج، خلقی-عالم اوندان آلیرلار سوووج. (بورون)
قئید ائتمک لازیمدیر کی، بو کیمی لغزلرین یارانماسی
يازان : نورالدین سئییداوو
كوچورن : محمدرضا اسماعيل زاده
خط ۲۲۱:
== قایناقلار ==
{{قایناق}}
{{آذربایجان تورکجهسینین ادبیاتی}}
|