تاپماجالار: نوسخه‌لر آراسینداکی فرق

محتوای حذف‌شده محتوای افزوده‌شده
بدون خلاصۀ ویرایش
ک Beautification Vikipediya) (۲.۷)
خط ۱:
{{ویکیلشدیرمک}}
[[تاپماجا]] آذربایجان شیفاهی خالق ادبيياتینین ان قدیم و ماراقلي ژانرلارین‌دان بیری‌دیر. بو ژانر اوزون ‏عصرلردن بری نسیلدن-نسله، آغیزدان-آغزا کئچه‌رک موختلیف دییشیک‌لیكلره اوغرامیش، بعضن فورما و ‏مضمونونو دییشدیرمیش، یئنی معنا، مضمون کسب ائده‌رک بو گونه قدر گلیب چیخمیش‌دیر.‏
بیر سیرا متخصص‌لرین فیکرینجه، کئچمیش دؤورلرده تاپماجا‌لارتاپماجالار اساساً میفیک سجیه داشیمیش‌دیر. مثلن، ‏یونان میفولوگیاسیندا سفینکسین آدی ایله باغلي اولان ناغیل‌لارا گؤره، گویا یوکسک بیر داغین زیروه-سینده ‏افسانوی بیر قوش وارمیش. او، بیر تاپماجا دئیرمیش، اونو تاپا بیلمه‌ینی محو ائدرمیش. تاپماجا بئله‌دیر: او ‏ندیر کی، سحر دؤرد، گونورتا ایکی، آخشام اوچ آیاقه‌لی اولور؟ نهایت، مشهور ائدیپ تاپماجانین جاوابینی ‏تاپا‌راق‏تاپاراق دئمیشدی: او، اینسان‌دیر. اوشاق واختی اللرینی یئره دیره‌یه‌رک ایمکلدیگی اوچون دؤرد آياقلي، ‏جاوانلیغیندا ایکی آياقلي، قوجا‌لیقداقوجالیقدا ایسه، الینه عصا آلدیغی اوچون اوچ آياقلي اولور.‏
چوخ ماراقلي‌دیر کی، آذربایجاندا دا بونا اوخشار خيلي تاپماجا واردیر. حاضردا معلوم اولان بئش واریانتدان ‏‏ ایکی‌سینی آشاغیدا وئریریک:‏
‏1- او ندی کی، سحر دؤرد ،گونورتا ایکی،آخشام اوچ آياقلي.‏
‏2- ازه‌لی دؤرد آياقلي ، سونرا ایکی آياقلي،آیلار کئچر، ایللر کئچر، دولانار اوچ آياقلي. ‏
آذربایجان شیفاهی خالق ادبیاتیندا گئنیش یاییلمیش بئله بیر افسانه واردیر: بیر کیشی مئشه‌ده گئدرکن شیره ‏راست گلیر. حیوان اونو قووماغا باشلاییر. کیشی چوخ قاچیر، نهایت، بیر اوچوروما چاتیر. اورادا بیر آغاج ‏گؤرور. آغاجین بوداغین‌دان یاپیشیب ساللانمیش حالدا قالیر. اطرافینا باخیب گؤرور کی، بیر آغ سیچانلا قارا ‏سیچان آغاجین کؤکونو کسیر. کیشی‌نین اللری یورولور، یئره دوشمک ایستییر. اییلیب اوچورومون دیبینه ‏باخدیقدا، آغزینی آچیب اونو اودماق ایسته‌ین نهنگ بیر اژداهانی، یوخاریدا - باشینین اوستونده بوداق‌لار ‏آراسیندا ایسه آری پتیی گؤرور. بئله بیر وضعیتده الینی اوزادیب بارماغینی بالا باتیرماق ایستییر. تاپماجا ‏فورماسینا یاخین اولان همین افسانه‌نین معناسی آچیلارکن معلوم اولور کی، شیر اجل، آغ وقارا سیچان ‏عؤموردن گئدن گئجه و گوندوز، اژداها قبیر، آری پتیی ایسه دونیا مالی‌دیر.همین افسانه حاضردا آذربايجانین ‏بیر چوخ یئرلرینده موختلیف واریانت‌لاردا یاشاماقدا‌دیریاشاماقدادیر.قئید ائتدیگیمیز افسانه‌یه "کلیله و دمنه"د "تاجیر ‏احوالاتی" حکایه‌سینده تصادف اولونور.‏
قدیم افسانه و روایت‌لرین ایزلرینی اؤزونده ساخلایان بیر تاپماجا حاقیندا دا اؤتری معلومات وئرمک ‏ایستردیک:‏
آغاجدا وار باغیرساق، یئل بابانی چاغیرساق، آغزین آچیب نئی چالار، سولیمانی چاغیرساق.(کاتنان)‏
افسانه‌یه گؤره، گویا قارتال بیر حيوانین جمدیینی پارچالایا‌راقپارچالایاراق اونون باغیرساغینی جایناق‌لارینا آلیب آغاجین ‏باشینا قالدیریر. باغیرساق بوداق‌لارا ایلیشیب ایستی گون آلتیندا قورویوب نازیلیر. اسن شدّتلی کولیین ‏اوغولتوسو و بوداق‌لارین اونا توخونماسی آهنگدار سسلر چیخاریر. بو زامان یولدان کئچن آدام همین سسلره ‏آلوده اولور. حادثه‌نین سببینی اؤیرندیكدن سونرا قوروموش باغیرساقدان سیم دوزلده‌رک گویا ایلک موسیقی ‏آلتینی ایجاد ائدیر. همین افسانه یوخاری‌داکی تاپماجادا اؤز ایزلرینی ساخلامیش‌دیر.‏
تاپماجا‌لارتاپماجالار هئچ ده بیردن-بیره بو گون گؤردوگوموز شکیلده اولمامیش‌دیر. اولجه اونلار ساده‌جه دانیشیق‌دان ‏عبارت اولموش، هر هانسی حادثه، اشیا و سایرنی آچیق، اؤز آدی ایله دئییل، دولایی شکیلده، مئتافوریک ‏یول‌لارلا ایفاده ائتمیش‌دیر.‏
اینسان‌لارین بئله بیر دانیشیق فورماسین‌دان ایستیفاده ائتمه‌سی‌نین باش‌لیجا سببلری وار ایدی. قدیم اینسان‌لار ‏طبیعت حادثه‌لری، سما جیسیم‌لری، وحشی حیوان‌لار و سایره حاقیندا درین معلوماتا مالیک اولمادیغین‌دان، ‏اونلاری سئهرلی بیلدیک‌لرین‌دن و قورخدوق‌لارین‌دان، او شئی‌لرین آدلارینی اولدوغو کیمی دئییل، اونا ‏اوخشار آدلارلا، دولایی یول‌لارلا چکیردی‌لر. اونلار ائله تصوّر ائدیردی‌لر کی، اوو زامانی حيوانین و یا ‏اوخون آدینی چکسه‌لر، حیوان اونو باشا دوشر، قاچار، یاخود اینسانا ضرر وورار.‏
بئله دانیشیق طرزینه "دده قورقود" داستان‌لاریندا دا راست گلیریک:‏
خط ۱۸:
چاخماق‌لیجانا چوبان‌لاری دونیه یوگوردن!"و ...‏
بون‌لارین هامی‌سینین جاوابی جاناواردیر.‏
ايبتدايي اینسان طبیعت قوه و حادثه‌لری‌نین، سما جیسیم‌لری‌نین "سیرلرینی" آنلامادیغینا گؤره ائله ظنن ائدیر ‏کی، آی، گونش، اولدوزلار، کولک، ایلدیریم، یاغیش، قار و سایره اینسان کیمی جانلی و شعورلودور، هم ده ‏اونلار داها فؤق العاده، سئهرلی وارلیق‌لاردیر. ايبتدايي اینسانین بو گؤروش‌لری اونون یاراتدیغی تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا ‏بو و دیگر شکیلده تظاهر ائتمه‌یه بیلمزدی. ايبتدايي اینسانین عکس ائتدیرن تاپماجا‌لاراتاپماجالارا ایندی ده راست گلمک ‏مومکون‌دور. دوغرودور، حاضردا الیمیزده اولان تاپماجا‌لارتاپماجالار بؤیوک دییشیک‌لیكلره اوغرامیش، مضمونونو ‏دؤنه-دؤنه دییشمیش، شکیلدن-شکله دوشموش، حتی آخیردا اوشاق‌لارین ایلنجه‌سینه چئوریلمیش‌دیر. لاکین بونا ‏باخمایا‌راق،‏باخمایاراق، اورادا ايبتدايي تفکّورون ایزلرینه راست گلمک مومکون‌دور:‏
بوردان ووردوم بالتانی، اوردان چیخدی قالتانی، آنام بیر اوغلان دوغدو، یئرین، گؤیون سولطانی.(آ ی و یا ‏گوری)‏
ائشییه بیر آغاج دوشوب، نه قولو وار، نه بوداغی، بیر قوش گلدی، اونو یئدی، نه دیلی وار، نه دوداغی.(قار، ‏گونش)‏
بیرینجی تاپماجادا آی و یا گونون اینسان کیمی دوغولوب تؤرمه‌سینه ایشاره ائدیلیرسه، ایکینجیده گونشین قوشا ‏بنزدیيی آشکار اولور و بون‌لار یوخاریدا دئدیک‌لریمیزی تصدیق ائدیر.‏
آنیمیستیک گؤروش‌لرله باغلي اولا‌راقاولاراق کولیین جانلی اینسان کیمی تصویر ائدیلمه‌سینه ده تاپماجا‌لاریمیزداتاپماجالاریمیزدا ‏نومونه‌لر گؤسترمک مومکون‌دور:‏
آیاغی یوخ‌دور قاچیر، قانادی یوخ‌دور اوچور.(کولک)‏
آیاغین‌دان آلدیرماز، آغزینا یوین ووردورماز.(یئل)‏
بیر کیلیم وار مینبیر ناخیشلی، یئل بابا سوپورر پاییزی-قیشی.(یئر)‏
ایلک نظرده بو تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا بنزتمه روحونون اوستونلويو هیسس اولونور. لاکین دریندن دقت یئتیریلدیکده ‏بونون هئچ ده بئله اولمادیغی آیدین اولور. کولک بو و یا باشقا شکیلده جانلی بیر وارحق کیمی تصوّر ‏ائدیلمیش‌دیر. بیرینجی تاپماجادا کولک قوشا، ایکینجیده حیوانا، اوچونجوده ایسه یئنه جان‌لییا، بلکه ده اینسانا ‏بنزدیلمیش‌دیر. حتی "یئل بابا" دئیه چاغملان کولک اینسان کیمی گؤستریلمیش‌دیر. کولیین جانلی وارلیق کیمی ‏تصوّر اولونماسینا ناغیل و افسانه‌لریمیزده ده راست گلیریک. مثلن، "فاطمانین ناغيلی”ندا یوماغی آپاران ‏کوله‌یه فاطما "یئل بابا" دئیه مراجعت ائدیر، اونونلا اینسان کیمی دانیشیر.‏
آنیمیستیک و توتئمیستیک گؤروش‌لرله علاقه‌دار اولا‌راق،اولاراق، قدیم اینسان‌لاردا گویا حیوان‌لارین دا اینسانین ‏دیلینی، فیکرینی باشا دوشدوگو اقیده‌سی یارانیردی. اونا گؤره ده ايبتدايي اووچو ووراجاغی حيوانین، قوشون، ‏سلاحین آدینی آچیق شکیلده دئمكدن چکینمیش، اونلارین آدینی گیزلی، یعنی حيوانین باشا دوشه بیلمیجیی بیر ‏دیلده سؤیلییرمیش. بئله‌لیکله، او، ووراجاغی اوو حیوانینی گویا آلدادیرمیش. اینسان‌لار نه¬اینکی اوو ‏حیوان‌لاری حاقیندا بئله دوشونورموش، حتی ائله ظنن ائدیرمیش‌لر کی، مئشه‌نین، صحرانین، سویون و ‏سایره‌نین ده گویا اعجازکار گؤرونمز صاحبی وارمیش. اونلان دا موختلیف یول‌لارلا آلداتماق لازیم ایمیش. ‏بئله‌لیکله، ایلک گیزلی-سیرلی دانیشیق دیلی عمله گلمه‌یه باشلاییردی کی، بو دا تاپماجا‌لاردا،تاپماجالاردا، جزيي ده اولسا، ‏اؤز ایزلرینی ساخلامیش‌دیر.‏
مشهور فولکلورشوناس و.پ.آنیکین بو حاقدا یازیر:‏
‏"علم ثبوت ائتمیش‌دیر کی، مراسیم‌لرله علاقه‌دار اولماسیندان باشقا، تاپماجا‌لارینتاپماجالارین تا قدیم دؤورلرده اینکیشافی ‏گیزلی نیطقله، حیوان‌لارین، بالیق‌لارین، بیتکی‌لرین و موختلیف اشیا‌لاریناشیالارین ایلین معيين فسیل‌لرینده و معيين ‏شرایطده بیلاواسیطه دوزگون آدینین چکیلمه‌سی‌نین قاداغان ائدیلمه‌سی ایله علاقه‌داردیر".‏
‏ طبیعتین سیرلری‌نین سببینی درک ائده بیلمه‌ین ايبتدايي اینسان، سونرا‌لارسونرالار اونو اؤیرنمه‌یه، گونده‌لیک حیات ‏حادثه‌لری ایله علاقه¬لندیرمه‌یه چالیشمیش‌دیر. معلوم اولدوغو کیمی، مئشه‌ده، داغدا، قایادا چتین شرایطده ‏حیوان‌لاری، قوش‌لاری ايبتدايي آلتلرله (داش، آغاج، اوخ، تله و ...) اوولاماق، مئیوه‌لر، یئمه‌لی اوتلار و سایر ‏آختارماق، سونراکی اینکیشاف مرحله‌لرینده ایسه اکین‌چی‌لیک، مالدارلیق، صنتعکارلیق، تیجارت و سایره‌نین ‏موفقیتی طبیعت حادثه‌لرین‌دن، یاغیش، قار، کولک، گونش، ایستی، سویوق و ... آسی‌لی ایدی. ايبتدايي ‏اینسانین گونده‌لیک حیات آرزوسو اولان بو مسئله‌لر اونون تاپماجا‌لارینداتاپماجالاریندا بو و یا دیگر شکیلده، ايبتدايي ‏فورمادا اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر.‏
ناغیل‌لاردان معلوم اولور کی، تاپماجا‌لارتاپماجالار کئچمیش دؤولت قورولوشوندا دا رول اوینامیش‌دیر. بئله کی، بیر ‏فئودال دیگری ایله محاربه ائتمزدن قاباق اونا بیر نئچه تاپماجا گؤندرر، قارشی طرف جاواب وئره بیلمدیکده ‏ایسه محاربه اعلان ائدیلرمیش. بونون نومونه‌سی "درزی شاگیردی احمد"، "داش¬دمیر" و باشقا ناغیل‌لاردا ‏آیدین گؤرونور.‏
تاپماجا‌لارتاپماجالار بعضن فئودال محاربه‌لری زامانی گیزلی دیپلوماتیک سیرلری سؤیلمک واسطه‌سی ده اولموش‌دور. ‏بو باره‌ده پروفسور. ی.م.سوکولوو یازیر: "تاپماجا‌دانتاپماجادان بعضی حال‌لاردا گیزلی دیپلوماتیک دیل فورما‌لارین‌دانفورمالارین‌دان ‏بیری کیمی ایستیفاده اولونماسی حاقیندا روس سالنامه‌لرینده ماراقلي معلومات‌لار واردیر"'.‏
تاپماجا فورماسیندا اولان و دیپلوماتیک کاراکتر داشییان بئله سورغولاردان ناغیل، داستان و روایتلریمیزده ‏خيلي نومونه‌لر تاپماق مومکون‌دور. بونون ان یاخشی نومونه‌سینه "پادشاه و وزیر" آدلی ناغیلدا تصادف ‏ائدیلیر. بو موناسیبتلر اورادا بئله تصویر اولونور:‏
گون‌لرین بیرینده بیر پادشاه اؤزونون وزیرینی گؤندریب باشقا پادشاه‌دان طلب ائدیر کی، یا اونون وئرجیی ‏تاپماجانین جاوابینی تاپسین، یا دا تاخت-تاج‌دان ال چکسین. وزیر اؤز سوال‌لارینی یئرده ایشاره ایله چکیب ‏جاواب ایستییر. هئچ کیم اونو تاپا بیلمیر. آخیردا بیر عقللی، دونیاگؤرموش قوجا تاپیلیر. او، گلیب وزیره ‏ایشاره ائدیر کی، سوال‌لارینی تکرار ائتسین. وزیر عصا ایله یئرده بیر دایره چکیر. قوجا دایرنی الینده¬کی ‏آغاجلا تن اورتا‌داناورتادان ایکی یئره بؤلور. ائلچی وضعیتی بئله گؤردوکده جیبیندن بیر اوووج داری چیخاردیب ‏دایره‌نین اورتاسینا سپیر. قوجا بیر خوروز گتیریب دایره‌نین ایچری‌سینه بوراخیر. خوروز آز بیر واختدا ‏داری‌لاری یئییب قورتاریر. وزیر غضبلنیب اورتایا سوغان آتیر. قوجا کئفینی پوزما‌دانپوزمادان بیر یومروق ووروب ‏سوغانی ازیر. وزیر تاپماجانین جاواب‌لارین‌دان راضی قالیب گئدیر. سونرا قوجا همین تاپماجانین جاوابینی ‏ایزاه ائده‌رک دئییر: - وزیر یئرده دایره چکمکله دئمک ایستییردی کی، یئر کوره‌سینه صاحب اولماق ‏ایستییریک. من دایرنی ایکی یئره بؤلوب دئدیم کی، اونون یاری‌سی بیزیم‌دیر. وزیر راضی اولماییب یئره بیر ‏اوووج داری سپدی کی، یعنی تکلیفیمیزه راضی اولماسانیز، سای‌سیز-حساب‌سیز قوشونلا سیزه هوجوم ‏ائدریک. من خوروزو اورتایا آتماقلا دئدیم کی، بیزده ائله پهلوان‌لار وار کی، اونلاری بوراخساق، سیزین ‏بوتون قوشونونوزو بو داری کیمی دنله‌ییب قورتارارلار. وزیر سؤزومدن غضبلنیب یئره سوغان آتدی و ‏دئمک ایسته‌دی کی، اوندا اورتایا آجيلیق، اداوت دوشر. من ده سوغانی ازمکله دئدیم کی، آجيلیق دوشنده ده ‏وئجیمیزه دئییل.‏
بون‌لاردان باشقا، بیر ده تاپماجا‌لاردانتاپماجالاردان آغلی یوخلاماق اوچون، توی مراسیم‌لرینده موختلیف تاپشیریق‌لاری ‏یئرینه یئتیننک، شاهلیغا کئچمک و سایره‌ده ایستیفاده ائدیرلرمیش کی، بونو خوصوصن ناغیل‌لاردا آیدین ‏شکیلده گؤرمک مومکون‌دور.‏
تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا اینسان‌لارین جمعیت حاقین‌داکی فیکیرلری، حیات تجروبه‌سی، طبیعت اوزرین‌دکی ‏موشاهیده‌لری، تصرروفات، معیشت مسئله‌لری و سایره بدیعی فورمادا، اوبرازلی شکیلده ایفاده ائدیلمیش‌دیر. ‏بئله بیر زنگین خزیننی ایسه خالق عصرلر بویو یاشادا‌راقیاشاداراق گله‌جک نسله تقدیم ائتمیش‌دیر. محض بونا گؤره ‏ده، اوللر تاپماجا‌لارتاپماجالار مجلیس یاراشیغی اولموش، قوجا‌لارقوجالار اونو گنج‌لره دانیشمیش، اونلار ایسه هوسله یاددا ‏ساخلادیق‌لارینی اؤولادلارینا اؤیرتمیشلر. قدیم دؤورلرده گنج اوغلان و قیزلارا چتین و درین معنا‌لیمعنالی ‏تاپماجا‌لار‏تاپماجالار وئره‌رک اونلارین حیات، عائله و محبّت، تصرروفات، صنعت حاقیندا بیلیک و وردیش‌لرینی ‏یوخلایاردی‌لار. بو تاپماجا‌لاراتاپماجالارا دوزگون جاواب وئرنلر ایستدیک‌لری قیزلارین رغبتینی قازانا‌راق،قازاناراق، اونلارلا ‏ائولنمک حقوقونا مالیک اولوردولار. بو عادت "ایلیاس"، "داش¬دمیر"، "پادشاه و قیز"، "اوچ باجی، اوچ ‏قارداش"، "اوچ شاهزاده" کیمی اونلارجا ناغیل و داستان‌لاردا اؤز بدیعی ایفاده‌سینی تاپمیش‌دیر.‏
واخت ایله کیتابین، تئاتر و کینونون، رادیونون نه اولدوغونو بیلمه‌ین خالق موختلیف ایلنجه واسطه‌لری ‏ایچری‌سینده تاپماجا‌لاردانتاپماجالاردان دا گئنیش ایستیفاده ائتمیشدی. اوزون قیش گئجه‌لرینده، موختلیف بایرام‌لاردا و یا ‏آدی گونلرده ائولرده کورسو قورار، تن‌دیر باشینا ییغیشیب تاپماجایا قولاق آسارددار. خالقی ماراقلاندیران، ‏اونلارین ذؤوقونو اوخشایان بئله تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا یوموریستیک، آللئقوریک حادثه و ایفاده‌لره، آللیتئراسیا و شعریته ‏گئنیش یئر وئريلردی. سونرا‌لارسونرالار تاپماجا سؤیلمک، اونون جاوابینی تاپماق ان ماراقلي بیر ایلنجه‌یه چئوریله‌رک ‏گئتدیکجه کوتلوی کاراکتئر آلمیشدی.‏
معلوم اولدوغو کیمی، هر دؤورون حادثه‌لری ایله سسلشن، خالقین حیات و معیشت طرزینه عاید بیر سیرا ‏تاپماجا‌لار‏تاپماجالار یارانیر. بعضن اونلار زامان کئچدیکجه دیلدن¬دیله دوشه‌رک دییشیر، آنلاشیلماسی چتین‌لیک تؤره‌دن ‏تاپماجایا چئوریلیر. ان معتبر تدقیقات‌چی‌لار بئله اونو آنلامیر و جاوابینی تاپماقدا چتین‌لیک چکیرلر. لاکین ‏زامان کئچدیکجه او سؤزلرین قدیم فونکسیاسی، مضمونو آراشدیریلدیقدا معلوم اولور کی، ایلک باخیشدا ‏معنا‌سیز‏معناسیز گؤرونن تاپماجا‌لارینتاپماجالارین معناسی واخت ایله هامییا آیدین ایمیش. لاکین اورادا ایشلنن اشیا، حادثه و سایره ‏آدلاری اؤز دؤورونده هامییا معلوم اولموش و زامان کئچدیکجه اونودولموش، یئنی‌سی ایله اوز ائدیلمیش‌دیر.‏
اونو خاطیرلاماق کیفایتدیر کی، حاضردا شهر مکتبلرینده اوخویان شاگیردلره "ساجایاق"، "مفرش"، ‏‏"خورجون"، "سولو قلیان" و سایره حاقیندا تاپماجا سؤیلدیکده، بو اشیا‌لاریناشیالارین نه دئمک اولدوغونو بیلمیرلر. ‏چونکی علم و تئکنیکا شهر حیاتین‌دان همین اشیا‌لاریاشیالاری سیخیش‌دیرا‌راقسیخیش‌دیراراق آرا‌دانآرادان چیخارمیش، یئنی‌سی ایله اوز ‏ائتمیش‌دیر.‏
بئله تاپماجا‌لارتاپماجالار اولدوقجا چوخ‌دور. بعضن ائله بیلینیر کی، بو تاپماجادا یا سؤز دوشموش و یا دا تحریف ‏اولونموش‌دور. لاکین درین تدقیقات نتیجه‌سینده معلوم اولور کی، بو، اؤز دؤورو اوچون خالق معیشتینده ‏بؤیوک اهمیتی اولان ان ماراقلي و معنا‌لیمعنالی تاپماجا ایمیش. اودور کی، خالق معیشتینده یاشایان، لاکین ایلک ‏باخیشدا فورما و مضمونو، جاوابی آیدین اولمایان بئله تاپماجا‌لاریتاپماجالاری آتماق قتین دوغرو اولماز. اورادا بیر سیرا ‏تیببی آدلار، درمان‌لار، واختی ایله یاشامیش، ایندی ایسه نسلی کسیلمیش حیوان، قوش، بیتکی، اشیا و سایره ‏آدلاری واردیر کی، همین ساحه‌نین متخصص‌لری اوچون بو آدلار تدقیقات نتیجه‌سینده آنلاشیقلی شکله ‏چئوریلیر.‏
معلوم اولدوغو اوزره، چوخ دا اوزاق دؤورلرین یارادیجی‌لیق محصولو اولمایان "کیتابی-دده قورقود" ‏داستانیندا بیر سیرا ایفاده و سؤزلر واردیر کی، اونلارین معنا‌لاریمعنالاری بو گون بئله تدقیقات‌چی اوچون آنلاشیلماز ‏قالمیش‌دیر. تاپماجا‌لارینتاپماجالارین یارانما تاریخی ایسه چوخ اوزاق‌لارلا باغلي اولدوغون‌دان، شوبهه‌سیز، اورادا داها ‏چوخ آنلاشیلماز ایفاده‌لره تصادف ائدیلمه‌لی‌دیر کی، بو دا تامامیله قانوناویغون‌دور.‏
بون‌دان باشقا، تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا آیري-آیری دیالئکت‌لرده ایشلنن بعضی آرخایک سؤزلره ده راست گلمک اولور. ‏شهر اها‌لی‌سیاهالی‌سی اوچون آیدین اولمایان بو سؤزلر حاضردا کند و رایون یئرلرینده ایشلنمکده‌دیر. بعضی بئله ‏ایفاده‌لرین کؤهنلدیگینی، اونون یئنی سؤزلرله اوز اولونماسینی ادعا ائدن‌لر ده اولور. لاکین اونودولماما‌لی‌دیراونودولمامالی‌دیر ‏کی، فولکلورشوناس‌لیق قایدا‌لاریناقایدالارینا گؤره شیفاهی ادبیاتیمیزی علمی شکیلده نشر ائدرکن اورادا ایستنیلدیگی ‏کیمی دییشیک‌لیک ائتمه‌یه هئچ کسین حاقی یوخ‌دور. بئلینسکی یازیر: "روس ناغیل‌لاری خالق فانتازیاسینین ‏یاراتدیغی شکیلده اؤزونه¬مخصوص معنایا مالیک‌دیر، دییشدیریلمیش و بزک وئریلمیش بیر شکیلده ایسه او ‏قطعن هئچ بیر معنایا مالیک دئییل‌دیر".‏
بیر سیرا تاپماجا‌لارتاپماجالار واردیر کی، اونون دا جاوابینی تاپماق اولدوقجا چتین‌لیک تؤره‌دیر. مثلن:‏
او ندیر کی، اؤزو بوردا، ساققا‌لیساققالی اوردا. (بوخاری و توستو)‏
ایلک باخیشدا بئله بیر سوال وئریله بیلر کی، نئجه یعنی "اؤزو بوردا، ساققا‌لیساققالی اوردا". بونون یئری-یاتاغی ‏غيري-معيين اولدوغو اوچون اونو هر شئیه عاید ائتمک اولار.‏
تاپماجانین سؤیلندیگی شرایطی بیلمه‌دن اونو تاپماق چوخ چتین‌دیر. لاکین بیر آنلیغا قیش گئجه‌لری‌نین بیرینده ‏قدیم بوخاری‌سی اولان بیر ائوده، اوجاق باشینا ییغیلمیش اوشاق‌لارا تاپماجا سؤیله‌ین بیر قوجانی گؤز اؤنونه ‏گتیرین. قوجا علینی اوجاغا اوزادا‌راقاوزاداراق اؤزو بوردا، سونرا علینی دامین اوستونه ایشاره ائده‌رک ساققا‌لیساققالی اوردا ‏دئدیکده، تاپماجانی تاپماق آسانلاشیر. دینلییجی‌لر بوخاریدا یانان اودو، یوخاری قالخان توستونو گؤردوکده ‏چوخ دا چتین‌لیک چکمه‌دن جاوابی تاپیرلار. همین تاپماجانی ایندیکی زاماندا سؤیله‌ییب هارا ایشاره ائتسن ده، ‏اونون جاوابینی تاپماق مومکون اولمایا‌جاق‌دیراولمایاجاق‌دیر. دئمه‌لی، بو گون اوچون معنا و جاوابی آیدین اولمایان، لاکین ‏اؤز دؤورو اوچون اوشاغا بئله آیدین اولان تاپماجا‌لاریتاپماجالاری ایستنیلن قدر گؤسترمک اولار.‏
بعضن ده ائله تاپماجا‌لاراتاپماجالارا تصادف ائدیلیر کی، مضمون و فورماسی عینی اولدوغو حالدا، جاواب‌لاری ‏موختلیف اولور. اوخوجو بعضن دوشونه بیلر کی، بو نئجه اولور کی، بیر تاپماجا موختلیف معنا‌لارامعنالارا ‏یوزولور، یقین بورادا نه ایسه بیر سهوه یول وئریلیب‌دیر. اصلینده بو حال تاپماجا اوچون تامامیله قانونی ‏اولوب، بوتون خالق‌لارین تاپماجا‌لاریناتاپماجالارینا عایددیر.‏
معلوم اولدوغو کیمی، شیفاهی ادبیات ژانرلاری ایچری‌سینده ان چوخ واریانتی اولان تاپماجا‌لاردیرتاپماجالاردیر. ائله ‏تاپماجا‌لار‏تاپماجالار وار کی، اونون یوزدن آرتیق واریانتی واردیر. چوخ¬واریانتلی‌لیقلا یاناشی، بو ژانرین باشقا بیر ‏خصوصیتی ده عینی بیر تاپماجانین بیر نئچه موختلیف جاواب‌لاری اولدوغو حالدا، بیر نئچه موختلیف ‏تاپماجانین دا بیر جاوابا مالیک اولماسی‌دیر. مثلن:‏
بیر قوشوم وار آلاجا، گئتدی قوندو آغاجا.‏
اؤزونه یووا تیکدی،
خط ۵۷:
یئره ووردوم بالتانی، آغزی گوموش خالتانی. یئردن بیر اوغلان چیخدی، جمله جاهان سولطانی.(سو، آی، ‏گون، تاخیل و ...)‏
یاخود: باشینی کسدیم قانی یوخ، جوجه‌لری‌نین سانی یوخ.(داری، خاش-خاش، خالچا و ...)‏
تقدیم ائدیلن همین اثرده بئله تاپماجا‌لاردانتاپماجالاردان اوتوزا قدر نومونه وئریلمیش‌دیر.‏
بئله بیر وضعیت بو ژانر اوچون تامامیله سجیوی حال‌دیر. بالقاباق و باراما حاقیندا تاپماجا ه.زئیناللینین ‏‏"آذربایجان تاپماجا‌لاریتاپماجالاری" کیتابیندا دا، بیزیم وئردیگیمیز شکیلده، قصداً ایکی دفعه تکرار ائدیلمیش، بیری‌نین ‏جاوابی باراما، ایکینجی¬سینینکی ایسه قاباق گؤستریلمیشدیر. دئدیک‌لریمیز تکجه بو تاپماجایا عاید دئییل، ‏یوزلرجه باشقا تاپماجا‌لاراتاپماجالارا دا عایددیر. بو مسئله حاقیندا پروف. ب.آ.قاررییئو "تورکمن تاپماجا‌لاریتاپماجالاری" کیتابیندا، ‏ز.هوسئینووا "اؤزبک تاپماجا‌لاریتاپماجالاری" آدلی اسریند، مشهور فولکلورشوناس آ.‏İ‏.قئربستمان “او زووکوووم ‏ایستروئنیی نارودنوی زاقادکی” تدقیقاتیندا گئنیش و آیدین معلومات وئریر
‏"هئت هی اوکوه، هی دوئرئی" روس تاپماجاسی هاققمدا آ.‏İ‏.قئربستمان یازیر: "بو تاپماجانین ان موختلیف ‏جاواب‌لارینا راست گلیریک. او جاواب‌لاردان خیار، قارپیز، آلما و سایرنی گؤسترمک اولار. مثلن، ‏م.آ.ریبنیکووون کیتابیندا 805-جی صحیفه‌ده 106 و 114 شماره¬لی تاپماجا‌لارینتاپماجالارین متن‌لری عینی اولدوغو حالدا ‏جاواب‌لاری ایسه موختلیف‌دیر".‏
تاپماجادا تاریخی حقیقت‌لرین قاهق‌لارینی تاپماق اوچون اونلارین عومومی آهنگینه، مؤوزوسونا، داها ‏دوغروسو، نیین اساس گؤتورولدوگونه دقت یئتیرمک لازیم‌دیر.‏
آذربایجان خالقینین کؤچری حیات طرزی‌نین ایزلرینی آختارماق لازیم گلرسه، اونا عاید بعضی تاپماجا‌لاریتاپماجالاری ‏آشکار ائتمک مومکون‌دور. معلوم اولدوغو کیمی، کؤچری اینسان هئچ ده اؤزونه داش‌دان، کرپیجدن و یا ‏آغاج‌دان ائو تیکمه‌لی اولمور. چونکی هاوانین، سویون، قیدا منبعی‌نین و سایره‌نین هارادا الوئریش‌لی اولوب-‏اولماماسین‌دان آسی‌لی اولا‌راقاولاراق کؤچری اینسان بو گون بورادا، بیر آیدان سونرا باشقا بیر یئرده، داغدا، دوزنده ‏و مئشه‌ده مسکن سالماغا مجبور اولوردو. محض بو سببه گؤره ده اونون دایمی ائوی، باغی، یاشاییش یئری ‏اولموردو. مووقّتی یاشاییش یئرینده یاغیش‌دان، قاردان، بوران‌دان، کولک‌دن قورونماق اوچون ایسه چادیر، ‏قدیم دیه کیفایت ایدی. چونکی بونو آسان‌لیقلا دوزلتمک و کؤچوب گئتدیکده ایسه سؤکمک اولوردو. دئمه‌لی، ‏کؤچری اینسانین حیاتیندا اساس رول اوینایان دیه حاقیندا، هئچ شوبهه‌سیز، سای‌سیز-حساب‌سیز تاپماجا‌لارتاپماجالار ‏یارانما‌لی‏یارانمالی ایدی. همین تاپماجالان اوخویارکن دیه‌نین قورولوشو اینسانین گؤزو قارشی‌سیندا جان‌لانیر:‏
آغیر دونو، یوخ‌دور جانی. اوزون¬جا‌دیرجادیر دیرناق‌لاری، یئره باتیر بارماق‌لاری.(دیه)‏
اگر یوخاری‌داکی تاپماجادا دیه‌نین عومومی گؤرونوشو تصویر اولونورسا، آشاغیداکیندا اونون آیری-آیری ‏حیسه‌لرین‌دن بحث ائدیلمیش‌دیر.‏
بیز بیز ایدیک، یوز قیز ایدیک، بیزی اوزدولر، ایپه دوزدولر*.(چتن) ‏
یاخود: ‏
بیر اؤکوزوموز وار، چولونو آلاندا قابیرغا‌لاریقابیرغالاری سانانار. (دیه‌نین آغاج‌لاری)‏
‏ بو تاپماجانین باشقا جاوابلا دا واردیر.‏
داها باشقا بیر تاپماجادا ایسه دیه‌نین اوستونه سالینان کئچه حاقیندا بئله دئییلیر:‏
بیر خانا توخودوم، نه اریشی وار، نه آرغاجی. آراندا قالماز، داغدادی آغاجی.(کئچه)‏
قارا دوه چؤکدو یئره، باغیرساغین تؤکدو یئره. (دیه)‏
بو تاپماجا‌لارتاپماجالار دیه‌نین قدیم اینسان حیاتیندا ضروری رول اوینادیغینی گؤستریر.‏
آشاغی‌داکی نومونه‌لر ایسه ائوین حیسه‌لرینه (قاپی، دیرک، پنجره و ...)‏
‏ حصر ائدیلمیش تاپماجا‌لاردیرتاپماجالاردیر:‏
گئدن لئیلک، گلن لئیلک، بیر قیچ اوسته دوران لئیلک. (قاپی)‏
لکلمیشم، اکممیشم. (ائودکی دیرک‌لرین آراسی)‏
نه ائوده‌دیر، نه چؤلده نه گؤیده‌دیر، نه یئرده. (پنجره)‏
گئجه بوشا‌لار،بوشالار، گوندوز دولار. (یوکیئری)‏
بوتون بو حیسه‌لر ایسه، شوبهه‌سیز، اوتوراق حیاتا کئچمیش اینسان اوچون ائوین بؤیوک اهمیته مالیک ‏اولدوغو دؤوردن یارادیلا‌راقیارادیلاراق بو گونه قدر داوام ائتمیش‌دیر.‏
میفولوژی مکتب نماینده‌لری تاپماجانی کؤهنه‌نین ماراقلي قالیغی کیمی قیمتلندیریر و اوندا دینی قالیق‌لارین ‏آختاریلماسینا جهد گؤستریرلر. روس تدقیقات‌چی‌سی سادوونیکوو ایسه تاپماجادا کندلی‌لرین معیشت و دونیا ‏باخیشینین عکس اولوندوغونو سؤیلییردی. بعضی تدقیقات‌چی‌لار تاپماجانین اینکیشافینی موختلیف عامل‌لرله ‏ایضاح ائدیر، سادوونیکوو ایسه اونون اینکیشافیندا مادی فاکتورو اساس گؤتوروردو.‏
تاپماجا‌لاریتاپماجالاری تدقیق ائدرکن قدیم کندلی‌لرین یاشاییش شرایطی، اساس مشغولیتی، کؤچری حیاتی، اکین‌چی‌لیک، ‏مالدارلیق و صنعتکارلیق ایشلری و سایره حاقیندا معلومات الده ائدیلیر. تاپماجا‌لارینتاپماجالارین اؤیرنیلمه‌سی کندلی‌نین ‏هانسی بیتکی‌لری اکدیگینی، هانسی تصرروفات آلت‌لرین‌دن ایستیفاده ائتدیگینی، هانسی حیوان و قوشلان ‏اوولادیغمی آیدینلاشدیرماغا ایمکان یارا‌دیریارادیر. بیر سؤزله، تاپماجادا دینی-میفی قالیق‌لاردان دئییل، اونون رئال ‏حیات و معیشتله علاقه‌دار اولدوغون‌دان دانیشماق، بیزجه، داها دوغرو اولاردی.‏
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، هر بیر خالق معيين جوغرافی مؤوقئیینه، طبیعی شرایطینه اویغون اولان بیتکی‌لر ‏اکیر و محصول ایستئهسال ائدیر کی، بو دا اؤز خصوصیت‌لرینه گؤره باشقا‌لارین‌دانباشقالارین‌دان فرقلنیردی. بعضن ‏تاپماجا‌لاریمیزدا‏تاپماجالاریمیزدا ائله مئیوه، حیوان، قوش، خؤرک و سایره آدلارینا راست گلمک اولور کی، اونلار یالنیز ‏آذربایجاندا شؤهرت تاپا‌راق،تاپاراق، باشقا خالق‌لاردا دئمک اولار کی، هئچ تصادف اولونمور، یا عکسینه، اؤزگه ‏خالق‌لارا مخصوص اولان بیر سیرا اشیا، یئمک، حیوان، قوش آدلاری ایسه بیزیم تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا نظره چارپمیر.‏
تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا توخوجولوق سنتینه دایر ایزلر تاپماق اولور. بئله کی، قدیم اینسان ایلک توخوجو دزگاهینین ‏نومونه‌سی اولان جهره‌ده یون اییرمیش، ایپ حاظیرلامیش و ايبتدايي توخوجولوق کارخاناسیندا شال ‏توخوموش‌دور. محض بونا گؤره‌دیر کی، جهره و اونون حیسه‌لری حاقیندا اونلارجا تاپماجا یارانمیش‌دیر:‏
ائویمیزده بیر کیشی وار، ننمنن ایشی وار. (جهره)‏
هورر-هورر، بومو شیشر. (جهره ایگی)‏
اؤزو بیر بوجاق، دالی بیر قوجاق. (جهره)‏
آذربایجان خالقی اوتوراق تصرروفاتا کئچدیک‌دن سونرا اونون حیاتیندا باش‌لیجا رول اوینایان اکین‌چی‌لیک و ‏مالدارلیق، بو تصرروفات‌لاردا ایستیفاده ائدیلن ایستهسال واسطه و آلت‌لری حاقیندا دا کوللی میقداردا تاپماجا ‏یاراندیغینین شاهیدی اولوروق. آدی بئل، کولونگ، یابا، کورک، کتمئن‌دن باشلامیش کوتان، خیش، ول، آرابا، ‏دییرمان و سایره بو کیمی آلت‌لر حاقیندا او قدر تاپماجا یارانمیش‌دیر کی، اونلار اینسانین دقتینی جلب ائتمه‌یه ‏بیلمز. چونکی خالقین بؤیوک هوسله وصف ائتدیگی بو آلت‌لر واخت ایله اونون حیاتیندا موهوم رول ‏اوینامیش‌دیر. همین ایستهسال آلت‌لری‌نین یارانما تاریخینی، جمعیت اینکیشافین‌داکی رولونو آیدینلاش‌دیرماق ‏ایشینده تدقیقات‌چی‌لارین باشقا واسطه‌لرله یاناشی، شیفاهی ادبیاتدان دا ایستیفاده ائتدیک‌لری هامییا معلوم ‏دئییلمی؟
تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا واخت ایله آذربايجانین اجتماعی-سیاسی، اقتصادی-مدنی حیاتیندا معيين رول اوینامیش بیر سیرا ‏یئر آدلارینین دا یاشادیغینی گؤروروک. بون‌لاردان گنجه، ناخچیوان، شکی، شیروان و باشقا آدلار داها تئز-‏تئز تکرار ائدیلیر:‏
هسته‌دی، ها هسته‌دی، شکی-شیروان اوسته‌دی. قیراغی قیزیل کرپیج، اوستو بادام اوسته‌دی. (فیندیق)‏
نه بوردا وار، نه اوردا، دولودور ناخچیواندا. (دوز)‏
آلمیشام آتان‌دان، گنجه‌ده ساتان‌دان. قو توکون‌دن یونگول، قیراغی قیزیل¬گول. (کلاغایی)‏
بو تیپلی تاپماجا‌لاردانتاپماجالاردان ایکی مساله¬نی آیدینلاش‌دیرماق مومکون‌دور؛ بیرینجی‌سی، همین شهرلرین تاریخی بیر ‏آد کیمی تاپماجا‌لاریمیزداتاپماجالاریمیزدا یاشاماسی‌دیرسا، ایکینجی‌سی، اورتا عصرلردن باشلامیش بو شهرلردن هر بیری‌نین ‏اقتصادی مؤوقئیینه گؤره بو و یا دیگر درجه‌ده شؤهرت قازانماسی‌دیر. گنجه‌نین ایپک کلاغایی، ناخچیوانین ‏الا کئیفییت‌لی دوزلا، گؤزل خالچا و بزک شئی‌لری ایله شؤهرت قازانماسی همین تاپماجا‌لارینتاپماجالارین اساس ‏مضمونونو تشکیل ائدیر.‏
تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا نه¬اینکی شهر، حتی چای، داغ آدلارینا دا راست گلمک اولور. مثلن:‏
کورون قیراغی دوزدو، ساناسان اللی، یوزدو. اوغلو شاه‌لیق ائلیگیر، آناسی هله قیزدی. (آری)‏
تاپماجا‌لارینتاپماجالارین مؤوزولاری چوخ موختلیف‌دیر. اونلان شرطی اولا‌راقاولاراق آشاغی‌داکی شکیلده قروپلاش‌دیرماق ‏اولار: طبیعت و طبیعت حادثه‌لری؛ اینسان و اونون بدن عضو‌لری؛عضولری؛ مادی نعمت‌لر؛ بیتکی‌لر عالمی؛ ‏حیوان‌لار؛ قوش‌لار؛ کند تصرروفاتی محصول‌لاری؛ تصرروفات آلت‌لری؛ موختلیف اشیا‌لاراشیالار و ...‏
تاپماجا‌لارینتاپماجالارین موختلیف مؤوزولاردا قورولماسی اونون حیاتین بیر چوخ ساحه‌لرینی احاطه ائتدیگینی ثبوت ‏ائدیر. اگر اول‌لر اینسان و اونون بدن عضو‌لری،عضولری، طبیعت حادثه‌لری، موختلیف قیدا‌لارقیدالار تاپماجانین ایلک ‏پرئدمئتی اولموشدوسا، سونرا‌لارسونرالار گئت-گئده اونون احاطه دایره‌سی داها دا گئنیشلنمیش‌دیر. آرتیق کندلی‌نین ‏باغ-باغچاسی، مال-قاراسی، اکین یئرلری، تصرروفات آلت‌لری، یئمک‌لری، گئییم‌لری، معنوی زؤوقونو ‏اوخشایان شئی‌لر، حیوان‌لار، قوش‌لار، ضروریجی‌لر، اووچولوق، کؤچری و اوتوراق حیات، ائو اشیا‌لاریاشیالاری ‏و سایره تاپماجا ژانرینین اساس پرئدمئتینه چئوریلمیش‌دیر. بورادا ایقتیسادیاتلا علاقه‌دار صنعت مسئله‌لری، ‏خوصوصن، توخوجولوق، درزی‌لیک، دمیرچی‌لیک، ایپک‌چی‌لیک و باشقا ساحه‌لره گئنیش میدان وئریلدیگی ‏هر آددیمدا اؤزونو گؤسترمکده‌دیر.‏
ايبتدايي دؤوردن باشلامیش بو گونه قدر اینسان‌لار ان چوخ هانسی مسئله ایله مشغول اولموشسا، هانسی پئشه، ‏اشیا و سایره اونون گونده‌لیک حیاتیندا بؤیوک اهمیت کسب ائتمیشسه، اونون حاقیندا دا سای‌سیز-حساب‌سیز ‏تاپماجا یارانمیش‌دیر.‏
‏* * *‏
تاپماجا اساساً مئتافورا شکلینده قورولموش دوشوندوروجو سوال‌لاردان عبارت‌دیر. بورادا هر هانسی مفهوم، ‏حادثه و اشیانین معيين علامتی، كيفيّتی و یا خاصیتی دولایی یوللا آنلادیلیر، باشقا جهتلری ایسه گیزلدیلیر.‏
آریستوتئله گؤره، تاپماجا یاخشیجا دوزلدیلمیش مئتافورا‌دیرمئتافورادیر. دئمه‌لی، تاپماجانین جاوابینی تاپماق اونون ‏مئتافوریک فیکرینی آچماق دئمک‌دیر. بئله تاپماجایا مثال اولا‌راقاولاراق آشاغیداکینی گؤسترمک اولار:‏
او یعنی قایا، بو یعنی قایا، ایچینده ساری مایا. (یومورتا)‏
لاکین تاپماجا‌لارینتاپماجالارین هامی‌سینین اوجدانتوتما مئتافورا شکلینده قورولدوغونو ادعا ائتمک دوغرو اولمازدی. ‏چونکی اونلارین خيلي حیسه‌سی‌نین ساده‌جه سوال شکلینده دئییلدیگی هامییا معلوم‌دور. مثلن: او هانسی ‏قوشدو، بالاسینا سود وئرمز (یاراسا). بو مسئله ایله الاقدر اولا‌راقاولاراق فولکلورشوناس اي.م. کولئسنیتسکایا یازیر:‏
‏"بیر سیرا تاپماجا‌لارتاپماجالار وار کی، اونلار ساده‌جه سوال شکلینده تقدیم اولونورلار... بعضی حال‌لاردا ایسه ‏مئتافورا ایشتیراک ائتمیر، یالنیز تصویر قالیر"‏
شكلی خصوصیت‌لرینه، داها دوغروسو، پوئتیک قورولوش‌لارینا گؤره تاپماجا‌لارتاپماجالار اساساً ایکی یئره بؤلونور:‏
‏1. نصر شکیللی تاپماجا‌لارتاپماجالار.‏
‏2. نظم شکیللی تاپماجا‌لارتاپماجالار.‏
بیرینجی قیسمه داخیل اولان تاپماجا‌لارتاپماجالار ساده جملنی تشکیل ائدیر. مثلن:‏
آلچاق دام‌دان قار یاغار. (الک)‏
یئر آلتدا قیزیل قام‌چی. (ایلان)‏
بو اساس بؤلگودن باشقا قیسا بیر جمله ایچری‌سینده داخيلی قافيه‌لی تاپماجا‌لارتاپماجالار دا واردیر:‏
عالمی بزر، اؤزو لوت گزر. (ینه)‏
ایکینجی قیسمه داخیل اولان تاپماجا‌لارتاپماجالار ایسه بیر نئچه یئره بؤلونور. اونلار ایکی، اوچ، دؤرد و چوخ ‏ميصراعلی اولور.‏
آ) ایکی ميصراعلی‌لار:‏
یاشیلدی اباسی، ساریدی لیباسی. (بادام)‏
ب) اوچ ميصراعلی‌لار:‏
آ منیم آل یاسدیغیم، اورتاسی اوزون دیرک، ایچینه اون باسدیغیم. (یده)‏
ج) دؤرد ميصراع¬لییا مثال اولا‌راقاولاراق آشاغی‌داکی تاپماجانی گؤسترمک اولار:‏
تاپ تاپماجا، گول تاپماجا، ممه‌لی خاتین، دیش‌لری یوخ. (تویوق)‏
بون‌لاردان باشقا 5،6،7 و 8 ميصراعلی تاپماجا‌لاراتاپماجالارا دا راست گلمک اولور.‏
سایدیغیمیز بو فورما‌لارینفورمالارین مؤوجود اولماسینا باخمایا‌راق،باخمایاراق، دؤرد و ایکی ميصراعلی شعر فورماسیندا و قیسا ‏بیر جمله‌دن عبارت نصرله دئییلمیش تاپماجا‌لاراتاپماجالارا داها چوخ راست گلیریک.‏
شعرله دئییلمیش تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا هر میصراعدا هئجا‌لارینهئجالارین سایی 3، 4، 5، 7، 11 اولور. دؤرد ميصراعدان ‏عبارت اولان تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا بیرینجی، بعضن ده ایکینجی ميصراع¬لار هئچ بیر معنا ایفاده ائتمیر. یالنیز اوچ و ‏دؤردونجو ميصراع¬لار معنا‌لیمعنالی اولور. اصل تاپماجا همین سون ایکی میصراع¬دا وئریلیر. مثلن:‏
‏ "هاپ-هاپی" "بیز ایدیک، بیزلر ایدیک" "حالا‌لار،حالالار، آی حالا‌لارحالالار" و ...‏
یوخاری‌داکی ميصراع¬لار بعضن معنا‌سیز،معناسیز، لاکین آهنگدار سؤز ییغیمین‌دان عبارت اولور. تاپماجانین مضمونو ‏ایله هئچ بیر علاقه‌سی اولمور. بون‌لار ناغیل‌داکی پیشروو اوز ائدیر. ناغیل‌لاردا اولدوغو کیمی، عینی بیر ‏پیشروو اونلارجا تاپماجادا ایشلنیر. بیز تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا بعضن حاضردا معناسی اولمایان، لاکین واختیله هامییا ‏معلوم اولان سؤز و ميصراعلار حاقیندا یوخاریدا معلومات وئرمیشیک. لاکین بورا‌دانبورادان ائله نتیجه ‏چیخاریلماما‌لی‌دیر‏چیخاریلمامالی‌دیر کی، بو فیکریمیز او بیرینی اینکار ائدیر، عکسینه، تاپماجادا هر ایکی فورمایا راست گلمک ‏اولور.‏
بعضن تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا هئجا‌لارینهئجالارین سایینین دوز گلمدیگی آیدینلاشیر. بئله حال آشیق شعرینده ده موشاهیده ائدیلیر. ‏لاکین ميصراعلاردان بیری‌نین اوزون، دیگری‌نین ایسه قیسا اولماسینا باخمایا‌راق،باخمایاراق، آشیق شعری‌نین آهنگینه ‏اویغون اولا‌راقاولاراق سؤزلرین سونونو اوزادیب-قیسالتماقلا وزن دوزلدیلیر. کناردان قولاق آسان شعری‌دکی ‏چاتیشمازلیغی هیسس ائده بیلمیر. بئله وضعیت محض تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا دا اؤزونو گؤستریر. مثلن:‏
او یعنی تاختا، بو یعنی تاختا، ایچینده آلاباختا. (بئشیکده اوشاق)‏
بو تاپماجانی سؤیله‌ین آدام بیرینجی و ایکینجی میصراع¬نی اوزادا-اوزادا دئدیگی حالدا، اوچونجونو چوخ ‏سرعتله دئییر. بئله‌لیکله، هئجا‌لارینهئجالارین سایی آراسین‌داکی اویغونسوزلوق هیسس ائدیلمیر.‏
تاپماجانین شعریتی، وزن و قافيه‌سین‌دن دانیشارکن بیر مسئله¬نی قئید ائتمک واجیب‌دیر: بعضن تاپماجا‌دانتاپماجادان ‏جدی وزن و قافيه دقیق‌لیگی، یاخود کلاسسیک شعر مئتریکاسی طلب ائدن اوخوجولارا راست گلمک اولور. ‏بو باره‌ده عالیم‌لر خيلي تدقیقات آپارمیش و دوغرو نتیجه‌لره گلمیش‌لر. تاپماجا‌دانتاپماجادان دقیق وزن و قافيه طلب ‏ائتمک قتین دوغرو دئییل. بو ژانردا اؤزونه گؤره معيين درجه‌ده شعر قانون‌لارینا اویغونلوق مؤوجوددور. ‏لاکین بو هئچ ده بیزیم بو گون دوشوندوگوموز شعر دئییل‌دیر. تاپماجادا اساس ریتم، آهنگ حؤکم ‏سورمکده‌دیر. اونا گؤره ده بو ژانردان آشیق العسگر شعری‌نین قورولوشونو طلب ائتمک اولماز. اولا، اونو ‏دئمک لازیم‌دیر کی، تاپماجا اساساً کند یئرلرینده، اؤزو ده اکثر حالدا ساوادسیز کوتله طرفيندن ‏یارادیلدیغین‌دان، هم ده چوخ اوزاق‌لاردا سسلشدیگین‌دن اورادا ايبتدايي تفکّور و شعر فورماسی اؤزونو ‏گؤسترمکده‌دیر. مثلن، "دده قورقود"داکی شعرلر بو گون بیزیم اوچون نه درجه‌ده ساده گؤرونورسه، ‏تاپماجا‌داکی‏تاپماجاداکی شعریت ایسه اوندان قات-قات ضعیف اولما‌لی‌دیراولمالی‌دیر. چونکی تاپماجانین یارانما تاریخی مین ایللرله ‏اوزاق‌لارا گئدیب چیخیر. بو باره‌ده گئنیش تدقیقات آپارمیش اي.م.کولئسنیتسکایا یازیر:‏
‏"تاپماجا هئجالانن آردیجیل‌لیغینا اساس‌لانان دوزگون وزنلی و قافیه‌لی شعرین نه اولدوغونو بیلمیر. ‏تاپماجا‌داکی‏تاپماجاداکی شعر تونیک‌دیر". "خالق تاپماجا‌لارینینتاپماجالارینین اکثریتی، اونلارین ریتمیکلیگین‌دن آسی‌لی اولمایا‌راق،اولمایاراق، ‏شعر ميصراع¬لارینا موطلق بؤلونمه‌سینی طلب ائتمیر. تاپماجا‌لارتاپماجالار هر شئيدن اول جمله‌نین و قافيه‌نین شکیل ‏اینتوناسیاسی ایله مؤحکملنمیش بؤلگوسونو طلب ائدیر".‏
بوتون خالق‌لارین تاپماجا‌لاریناتاپماجالارینا عاید اولان بو مسئله عینی ایله بیزه ده عایددیر. لاکین بیزیم تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا فرقلی ‏بیر جهت واردیر کی، او دا باشقا خالق‌لاردا یوخ‌دور. معلوم اولدوغو کیمی، بیزده آشیق شعریله علاقه‌دار ‏کوللی میقداردا باغلاما‌لار،باغلامالار، قیفیلبندلر، بایاتی‌لار یارانمیش‌دیر کی، اورادا قوتلی شعریت، گؤزل صنعتکارلیق ‏حاکم‌دیر. همین باغلاما‌لارین،باغلامالارین، بایاتی‌لارین خيلي حیصه‌سی اولدوغو کیمی قالمیش، بیر حیصه‌سی ایسه بو و یا ‏دیگر دییشیک‌لییه اوغرایا‌راقاوغرایاراق تاپماجا‌لاراتاپماجالارا چئوریلمیش‌دیر. بو نؤو تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا ایسه شعریت، وزن و قافيه ‏مسئله‌سی چوخ قوتلی‌دیر. اوخوجو بئله تاپماجا‌لاردانتاپماجالاردان سونرا اصل قدیم تاپماجا‌لاراتاپماجالارا راست گلدیکده، ایکینجی‌لر ‏چوخ سؤنوک گؤروندوگو اوچون اونو شعریتجه یا ضعیف، یا دا پوزولموش تاپماجا آدلاندیریر. بو دا اصلینده ‏بئله دئییل‌دیر. چونکی تاپماجا‌لارینتاپماجالارین هامی‌سینین یوکسک شعریته مالیک اولدوغونو طلب ائتمک اولماز. آخی ‏یوزلرله تاپماجا واردیر کی، اونلار ساده جمله‌لردن عبارت‌دیر.‏
تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا خالق موقاییسه، بنزتمه، تضاد، تشبيح، سوال، فانتازیا و سایره کیمی تصویر واسطه‌لرین‌دن ‏مهارتله ایستیفاده ائتمیش‌دیر. مثلن:‏
اوستو قویون، آلتی کئچی،
‏ باش شابالید قویروق قای‌چی. (قارانقوش)‏
خط ۱۳۷:
‏ بیزیم ائوده بیر کیشی وار، آغزیندا اوچ دیشی وار. (ساجایاق)‏
بیزیم ائوده بیر کیشی وار، کؤنده‌لن یاتیشی وار. (مفرش)‏
یوزلرله تاپماجا گؤسترمک اولار کی، اورا‌داکیاوراداکی بنزتمه‌لر ایلک باخیشدا ایناندیریجی گؤرونمور. "قار"این ‏درویشه، جان‌سیز "ساجایاغی"ن، "مفرش"این جانلی اینسانا نه اوخشارلیغی اولا بیلر؟ اونو قئید ائتمک ‏لازیم‌دیر کی، تصویر اولونان اشیا ایله موقاییسه ائدیلن آراسین‌داکی اوخشارلیق بعضن ساده و ایناندیریجی ‏گؤروندوگو حالدا، ائله ده اولور کی، دولاشیق و فانتاستیک شکیلده تظاهر ائدیر. بئله بیر حال تاپماجا‌لارتاپماجالار ‏اوچون قانوناویغون‌دور.‏
کیمه معلوم دئییل کی، ناغیل و افسانه‌لردکی فانتازیا قانوناویغون حال‌دیر. اگر سئهرلی ناغیل‌لارداکی ‏فانتازیانی آتساق اونا ناغیل دئمک اولارمی؟ البته، یوخ. آنجاق اونو دا اونوتماق اولماز کی، فانتازیا بورادا دا ‏مؤوجوددور. ناغیلدا بو، گئنیش شکیلده تظاهر ائتدیگی حالدا، تاپماجادا بیر و یا ایکی میصراع¬دا قیسا شکیلده ‏اؤزونو گؤستریر. بو، بوتون خالق‌لارین تاپماجا‌لارینداتاپماجالاریندا بئله‌دیر. گؤرکملی فولکلورشوناس و.آ.واسیلئنکو یازیر: ‏‏"تاپماجادا اشیا‌لاریناشیالارین مجازی تصویری چوخ گئنیش فانتازیا اوچون غيري-محدود ایمکان یارا‌دیریارادیر. بو و یا دیگر ‏آنلاییشی ان موختلیف اشیا‌لارااشیالارا کئچیرمک اولور. بئله کی، اینسان گؤزلری تاپماجادا قارداش، سامور خزی، ‏قوش، یومورتا، کوکلا، آلما، نوخود، پول، اولدوز، داش، جیلوو و ... آدلاندیریلیر". "اکثر حالدا جان‌سیز ‏اشیا‌لار‏اشیالار تاپماجادا جانلی وارلیق‌لار کیمی، اینسان کیمی گؤستریلیر" و ...‏
عمومیتله، تاپماجا‌لارداتاپماجالاردا سؤز اویونو، تکرار، تضاد، موقاییسه، تشبيح، ایستیعاره و سایره‌نین ایشلنمه‌سی عادت ‏شکلینه دوشموش‌دور. اؤز نؤوبه‌سینده بون‌لار ایسه ژانرین بدیعی جهتدن داها دا زنگینلشمه‌سینه خيلي کؤمک ‏ائتمیش‌دیر.‏
علم طرفیندن چوخدان ثبوت ائدیلمیش‌دیر کی، تاپماجا ساده‌جه خالق ایفاده‌لرین‌دن، آتا‌لارآتالار سؤزلرین‌دن، ضرب ‏المثللردن، نغمه‌لردن، بایاتی‌لاردان، باغلاما‌لاردان،باغلامالاردان، حتی بعضی شاعرلرین شعرلری‌نین آیری-آیری ‏ميصراعلارین‌دان عمله گلن بیر ژانردیر. تاپماجا‌لارلاتاپماجالارلا آتا‌لارآتالار سؤزو و ضرب المثللرین قارشيلیقلی علاقه‌سینه ‏دایر تدقیقات آپارمیش ‏İ‏.م.کولئسنیتسکایا یازیر: "بو ایکی ژانرین بئله بیر یاخین‌لیغی اساسيندا چوخ واخت ‏تاپماجا‌لار‏تاپماجالار آتا‌لارآتالار سؤزلرینه کئچیر و عکسینه، آیری-آیری آتا‌لارآتالار سؤزلری و ضرب المثللرده تاپماجا اولا ‏بیلیر".‏
آشاغیدا نومونه گتیردیگیمیز تاپماجا‌لارتاپماجالار هم ده آتا‌لارآتالار سؤزو و ضرب المثللردیر:‏
عالمی بزر، اؤزو لوت گزر. (ینه)‏
اکدیم پالید، چیخدی شابالید. (قاتیر)‏
اتین‌دن کاباب اولماز، قانین‌دان کاسا دولماز. (نار)‏
بایاتی، نغمه و باغلاما‌لاراباغلامالارا گلدیکده ایسه اونو خاتیرلاماق کیفایت‌دیر کی، اینتوناسیانی دییشمک، بعضن بیر و ‏یا ایکی میصرانی آتماق، علاوه‌لر ائتمک یولو ایله ده بو ژانرلاردان تاپماجا عمله گلیر:‏
گؤی اوزو دامار-دامار، گؤی‌دن یئره نور دامار. (یاغیش)‏
بو تاپماجا اصلینده بایاتی اولموش، سونرا اونون آخیرینجی ایکی میصراسی آتیلماقلا تاپماجا عمله گلمیش‌دیر. ‏کیمه معلوم دئییل کی، اونلارجا بایاتی و نغمه‌لریمیز اساساً تاپماجا‌لاردانتاپماجالاردان عبارت‌دیر.‏
ائله تاپماجا‌لارتاپماجالار واردیر کی، اونلار بایاتی فورماسیندا‌دیر،فورماسیندادیر، حتی "من آشیق"، "ائلمی"، "عزيزیم" کیمی ‏سؤزلرله باشلاییر. مثلن:‏
من آشیقم، کؤنول‌دن، خبر آلین امیردن.‏
بو گون نوبار یئمیشم، بوداق‌لاری دمیردن. (کاباب)‏
خط ۱۵۶:
اوچو بیزه یاغیدی، اوچو جننت باغیدی، اوچو ییغار گتیرر. اوچو وورار داغیدار. (ایلین فصیل‌لری)‏
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، یوخاریدا دئییلدیگی کیمی، تاپماجا عینی زاماندا نغمه‌دن، حتی شاعرلرین بعضی ‏شعرلرین‌دن ده عمله گلیر. ميصراعلارین آزالدیلیب-چوخالدیلماسی، یئنی سؤزلر آرتیریلماسی و سایره ایله ‏موختلیف واریانت‌لار یارانیر. و..میتروفانووا بو حاقدا یازیر:‏
‏"بعضن فورمایا اساساً حؤکم سورمک اولار کی، تاپماجا شعرله یازیلمیش‌دیر، لاکین بو اونو مئخانیکی ‏اولا‌راق‏اولاراق کیتاب‌دان چیخارماغا اساس اولا بیلمز. اگر تاپماجا شیفاهی دیله داخیل اولموشسا، دئمه‌لی او، اثرلره ‏سالینما‌لی‏سالینمالی و یئنی تاپماجا ساییلما‌لی‌دیرساییلمالی‌دیر".‏
تاپماجا‌لاراتاپماجالارا یاخین اولان ژانرلاردان بیری ده باغلاما‌لاردیرباغلامالاردیر.باغلاما‌لارباغلامالار فورما اعتباریله ماهنی شکلینده اولوب، ‏مضمون جهتدن تاپماجا‌لاراتاپماجالارا یاخینلاشیر. بورادا سوال و جاواب فورماسی واردیر. همین سوال و جاواب‌لار ‏شعرله، اؤزو ده دئییشمه شکلینده اولور. بیر-بیریله بحثه گیریشیب دئییشن آشیغین ماهیر صنعتکار اولدوغونو، ‏حاضیرجاواب‌لیغینی ثبوت ائتمک اوچون بو باغلاما‌لارباغلامالار چوخ مهارتله دوزلدیلمه‌لی‌دیر. محض بونا گؤره ده ‏باغلاما‌دان‏باغلامادان زنگین وزن و قافيه، گؤزل آهنگدارلیق، درین معنا طلب اولونور. چونکی دئییشن آشیق رقیبیندن ‏اوستون اولماق اوچون درین معنا‌لی،معنالی، زنگین بدیعی فورما‌لیفورمالی شعرلر دئمه‌یه چاهشما‌لی‌دیرچاهشمالی‌دیر. مثلن:‏
‏ سوال: او ندیر کی، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ؟ نه خلت‌دیر، تیکیشی یوخ، قاتی یوخ؟ او نه شئی‌دیر: دوه‌سی ‏یوخ، آتی یوخ؟ اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وار.‏
جاواب: او کؤلگه‌دیر، اؤزو واردیر، ذاتی یوخ، دری دون‌دور: تیکیشی یوخ، قاتی یوخ. او گون، آیدی: دوه‌سی ‏یوخ، آتی یوخ، اوزون گئدر، بیر توکنمز یولو وارباغلاما‌لارلاوارباغلامالارلا تاپماجا‌لارینتاپماجالارین بیر-بیرین‌دن معيين معنادا ‏فرق‌لری ده واردیر. بو فرق‌لردن بیری ده اودور کی، تاپماجا‌لارینتاپماجالارین مؤلفی معلوم دئییل‌دیر. دئیه بیلرلر کی، هر ‏بیر تاپماجانین دا ایلک یارادیجی‌سی واردیر و اولموش‌دور. بو دوغرودور، لاکین تاپماجانین ایلک یارا‌دانییارادانی ‏اولسا دا، اونون آدی ایتیب گئتمیش، ایلک واریانتی خالق طرفین‌دن عصرلر بویو ایشلنمیش، دییشدیریلمیش و ‏شکیلدن-شکله سالینمیش‌دیر کی، بورادا دا تاپماجانین ایلک مضمونون‌دان، گومان کی، چوخ آز شئی ‏قالمیش‌دیر. بئله‌لیکله، دؤنوب اصل خالق مالی اولموش‌دور. لاکین باغلاما‌لارباغلامالار بئله دئییل‌دیر. اونلارین ‏اکثریتی‌نین مؤلفی معلوم‌دور. بعضی‌لری ده داستان‌لاردا موحافیظه ائدیلیب ساخلانمیش‌دیر. بو نؤو فورما ‏اعتباریله ده تاپماجا‌دانتاپماجادان معيين قدر فرق‌لنیر. عمومیتله، تاپماجادا جاواب‌لار شعرله دئییل، آدی سؤزلرله دئییلیر. ‏باغلاما و دئییشمه‌لرده ایسه بیرینجی سوال نئچه ميصراعدان عبارت‌دیرسه، وئریلن جاواب دا شعرله دئییلمه‌لی ‏و بیرینجی‌نین ميصراع¬لارینا برابر اولما‌لی‌دیراولمالی‌دیر.‏
بوتون بون‌لارلا یاناشی، اونو دا قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، باغلاما‌لارباغلامالار دا تاپماجا‌لارینتاپماجالارین بیر نؤوودور. چونکی ‏فرقلی جهتلرینه باخمایا‌راق،باخمایاراق، او ژانرین بوتون قایدا-قانونلاننا جاواب وئریر؛ مؤلفلری معلوم اولسا دا، همین ‏باغلاما‌لار‏باغلامالار گئنیش خالق کوتله‌لری ایچری‌سینه کئچمیش، یئنی-یئنی واریانت‌لاری عمله گلمیش، حتی معيين ‏دییشیک‌لیک‌لره ده اوغرامیش‌دیر. مثلن:‏
او ندیر کی، گؤی‌دن یئره سال‌لانیر، او ندیر کی، هر نه وئرسن آللانیر، او ندیر کی، گؤبییندن نال‌لانیر، اوستاد ‏ایسن بوننان منه جاواب وئر.‏
حاضردا بو باغلاما‌دانباغلامادان اوچ موستقیل تاپماجا یارانمیش‌دیر. بونا گؤره ده ه.زئیناللی "آذربایجان تاپماجا‌لاریتاپماجالاری" ‏کیتابیندا بایاتی‌دان یارانمیش اونلارجا تاپماجا نومونه‌سی وئرمیش و باغلاما‌لاریباغلامالاری تاپماجانین بیر نؤوو کیمی ‏تصنیف ائتمیش‌دیر.‏
تاپماجا نؤو‌لرین‌دننؤولرین‌دن بیری ده لغزلر اولوب، شعر شکلینده دئییلیر و باش‌لیجا اولا‌راقاولاراق شاعرلر طرفین‌دن یازیلیر. ‏لغزلر یالنیز یازيلی ادبیاتیمیزدا موشاهیده ائدیلیر. بو تاپماجا نؤوونون اورتا عصرلرده، خوصوصن، ‏XIV-‎XVI‏ عصرلرده گئنیش یاییلدیغینی سؤیله‌ین‌لر چوخ‌دور. بونا دایر معلوماتا ح.زئیناللی¬نین "تاپماجا‌لارتاپماجالار" ‏کیتابینین موقددمه‌سینده، ق.قوربانووون "تورکمن خالق ناغیل‌لاری" دیسسئرتاسیاسیندا راست گلمک اولور. ‏لغزلره مثال اولا‌راقاولاراق آشاغی‌داکی‌لاری گؤسترمک اولار:‏
ندیر اول بیر گؤزل پاکیزه دوختور، وئرمیش اونا کاکیل خيلي زیور، تاکینمیش هم نئچه منقوم سیباه، گؤرن ‏اونو اولور مفتون و شيدا. (توغ شاهی چیچه¬یی)‏
یاخود:‏
اول ندیر ایکی دلیكلی بیر اوووج، خلقی-عالم اوندان آلیرلار سوووج. (بورون)‏
قئید ائتمک لازیم‌دیر کی، بو کیمی لغزلرین یارانماسی تاپماجا‌لارینتاپماجالارین اسیری نتیجه‌سینده اولموش‌دور. بئله بیر ‏حالین عمله گلمه‌سی ایسه تصادفی دئییل‌دیر. تاریخدن معلوم اولدوغو کیمی، هر زامان شیفاهی و یازيلی ‏ادبیات بیر-بیریندن چوخ شئی‌لر اخذ ائتمیش، اونو ایشلمیش و یئنی‌سینی یاراتمیش‌دیر. او جمله‌دن بعضی ‏شاعرلر ده خالق تاپماجا‌لارین‌دانتاپماجالارین‌دان ایستیفاده ائده‌رک لغز شکلینده تاپماجا مضمون‌لو شعرلر یازمیش‌لار.لغزلر ‏فورما، مضمون، دیل جهتیندن مورکّب اولدوغو، چتین یاددا قالدیغی اوچون خالق کوتله‌لری ایچری‌سینده ‏گئنیش یاییلا بیلممیش‌دیر. بون‌لارا یالنیز جونگ‌لرده و بعضی کیتاب‌لارین کنارلاریندا راست گلمک ‏مومکون‌دور.‏
يازان : نورالدین سئییداوو
كوچورن : محمدرضا اسماعيل زاده
خط ۲۲۱:
== قایناقلار ==
{{قایناق}}
 
 
{{آذربایجان تورکجه‌سی‌نین ادبیاتی}}