آنالیتیک فلسفه

آناليتيک فلسفه اون دوققوزونجو عصرين سونو ييرمينجی عصرين اوللرينده آوروپادا مئيدانا چيخميش و موعاصير دؤورون بير چوخ مهم فلسفي جريان و مکتبلريني اؤزونده احتيوا ائدن گئنيش بير فلسفي ايستيقامتدير. اگر بيز ييرمينجی عصرين فلسفه تاريخينه باخساق، اوندا گؤرريک کي، بو دؤورون فلسفي جريانلاري حاقيندا يازانلار اساسن ايکي گئنيش فلسفي ايستيقامتي بير بيريندن فرقلنديريرلر: آناليتيک فلسفه و کونتينئنتال فلسفه. آناليتيک فلسفه‌يه منطيقي آتوميزم، منطيقي پوزيتيويزم، اوکسفورد ديل فلسفه‌سي کيمي جريانلار، کونتينئنتال فلسفه‌يه ايسه فئنومئنولوگييا، اگزيستئنسياليزم، هئرمئنئوتيکا، پوستمودئرنيزم و س. کيمي جريانلار عاييد ائديلير. بو فلسفي جريانلارين هر بيري اؤزونده بير نئچه فلسفي مکتبي احاطه ائدير کي، اونلارين دا آدي ييرمينجی عصر فلسفه تاريخينه ياخشي معلوم اولان مشهور فيلوسوفلارين فعاليتي ايله باغليدير. طبيعي کي، بير مقاله‌ده بو فيلوسوفلارين ياراديجيليغي و اونلارين آدلاري ايله باغلي اولان مکتب و جريانلار باره‌ده اطرافلي معلومات وئرمک سادجه مومکونسوزدور. و منيم بو مقاله‌ده‌کي مقصديم همين فيلوسوفلار و اونلارين آدلاري ايله باغلي اولان مکتب و جريانلاري آيري‌آيريليقدا نظردن کئچيرمک ده دئييل. مقاله‌ده اساس مقصد آناليتيک فلسفه‌نين مهم خوصوصيتلريندن بحث ائتمکدير.

يارانيشينا باغلي ان اساس آدلار دَییشدیر

فلسفه تاريخچيلري موختليف فيلوسوفلاري آناليتيک فلسفه‌نين ياراديجيلاري کيمي گؤسترسه‌لر ده، اونلارين آراسيندا دؤرد فيلوسوفون آدي خوصوصي وورغولانير: قوتلوب فرئقئ [Gottlob Frege] (1848-1925)، بئرتران راسسئل [Bertrand Russell] (1872-1970)، جورج ائدوارد مور [George Edward Moore] (1873-1958) و لودويق ويتقئنشتاين [Ludwig Wittgenstein] (1889-1951). بو دؤرد فيلوسوف ايچريسينده آناليتيک فلسفه‌نين ياراديجيسي کيمي هانسينين داها چوخ پايا ماليک اولدوغونو موعين ائتمک چتيندير. مسله‌يه آنقلوسئنتريک ياناشانلار بعضاً سادجه بئله دئييرلر: "آناليتيک فلسفه اينگيليس‌ديللي فلسفه‌دير". بورادان ايسه بئله نتيجه چيخير کي، راسسئل و مور (بريتانييالي فيلوسوفلار اولدوقلاريندان) آناليتيک فلسفه‌نين يارانيشيندا دا اساس پايا ماليک اولوبلار (ديگر ايکي فيلوسوف – فرئقئ و ويتقئنشتاين – ايسه آلمانديلليديرلار). لاکين چتين کي آناليتيک فلسفه‌نين يالنيز اينگيليس‌ديللي فلسفه کيمي قلمه وئريلمه‌سي مسله اوزرينده جيدي دوشونمه‌نين محصولو اولسون. خصوصی ایله، فرئقئنين آناليتيک فلسفه‌نين يارانيشينداکي رولونو نظره آلديقدان سونرا بو فيکرين اوزريندن تئز کئچمه‌لي اولوروق. (ديگر طرفدن، چاغداش دؤورده اينگيليس ديلينين فلسفه‌ده ده آپاريجي ديل اولماسينا باخماياراق، آناليتيک فلسفه‌نين دونيانين موختليف اؤلکه‌لرينه ياييلماسي آناليتيک فيلوسوفلارين تک اينگيليسجه دئييل، داها فرقلي ديللرده اثرلر يازماسينا بير سبب اولموشدور). بونونلا بئله، بورادا آناليتيک فلسفه‌نين يارانيشيندا رول اوينايان اينگيليس‌ديللي فيلوسوفلارين اوزرينده دايانماغين باشقا بير مهم اهميتي وار. آناليتيک فيلوسوفلارين اکثريتي رئاليستديرلر و ديلين فلسفي سواللاري اوزرينده اوداقلانماغا تاريخن چوخ اوستونلوک وئريبلر. بو خوصوصيتلر ـ رئاليست اولما و ديل فلسفه‌سينين اؤنه چکيلمه‌سي ـ خئيلي درجه‌ده آناليتيک فلسفه‌نين اينگيليسديللي بريتانييالي قوروجولاري مور و راسسئلدن ميراث قالميشدير. ان آزي بو سببدن آناليتيک فلسفه‌نين نئجه يارانديغيني ايزله‌مک اۆچون اونلارين تشککولده‌کي رولونا نظر سالماق فايداليدير. (مقاله‌ده يئري گلديکجه ديگر فيلوسوفلارين، خوصوصيله فرئقئنين مووافيق فيکيرلرينه ده توخونولاجاقدير).

مور و راسسئل بريتانييا ايدئاليزمينه قارشي دَییشدیر

مور و راسسئل گنج فيلوسوف اولاراق يئتکينلشديکلري دؤورده بريتانييادا هئگئل ايدئاليزمي حؤکم سوروردو. اون دوققوزونجو عصرين سونلاري بريتانييانين آکادئميک دايره‌لرينده قاباقجيل فيلوسوفلارين اکثريتي (ف. ه. برئدلي [Bradley]، ب. بوزانکئت [Bosanquet]، ژ. م. ائ. ماکتاققارت [McTaggart] و س.) ايدئاليست فيلوسوفلار حساب اولونوردولار. بريتانييا ايدئاليستلري حساب ائديرديلر کي، دونيا واحيد و بؤلونمز غئيري ماددي بوتؤودن (ايدئيادان) عيبارتدير و دونيانين بيزه مکان و زامانجا آيري آيريليقدا مؤوجود اولان ماددي اوبيئکتلرين مجموع‌سو کيمي گؤرونمه‌سي رئالليغا اويغون دئييل. اصلينده بريتانييا ايدئاليستلري گونده‌ليک حياتيميزدا راستلاشديغيميز شئيلرين (استول، آغاج، هئيوانلار و س.) مؤوجودلوغونو اينکار ائتميرديلر، سادجه اونلارين بيزه گؤروندوکلري کيمي دئييل، فرقلي اولدوقلاريني ايديعا ائديرديلر. بو هئگئلچي ايدئاليستلره گؤره، هر بير آيريليقدا گؤتورولموش شئيين مؤوجودلوغونون ماهيتي بوتون باشقا شئيلره و بوتؤوه موناسيبتده‌دير. اونلارين فيکرينجه، شئيلر اؤزو اؤزلویونده مؤوجود دئييل؛ اؤزو اؤزلویونده مؤوجود اولان يالنيز بوتؤودور. همچنين، آيري آيريليقدا گؤتورولموش شئيلر حاقينداکي فيکير و جومله‌لر ده اؤزو اؤزلویونده دوغرو اولا بيلمزلر، چونکي بير شئيي آييريليقدا گؤتوروب اونون حاقيندا هانسيسا فيکره گلمک و يا نسه دئمک، همين شئي حاقينداکي حقيقتين بؤيوک بير حيصه سيني (يعني، اونون باشقا هر شئيه موناسيبتيني) اينکار ائتمک اولاردي (باخ پرئستون).

گلين، هئگئلچي ايدئاليستلرين نه دئمک ايسته‌ديگيني ساده بير ميثاللا باشا دوشمه‌يه چاليشاق. تصوور ائدين کي، يالنيز بوتؤوون (موتلق ايدئيانين) رئال اولدوغونا اينانان بير ايدئاليستين قارشيسيندا ياشيل اوت واردير. اگر او، اوتون ماهيتي باره‌ده دوشونمه‌لي اولسا (باشقا سؤزله، سوال ائتسه کي، "گؤره‌سن، بو، اصلينده ندير؟")، اوندا بئله بير فيکير ايره‌لي سوره‌جکدير کي، بونون (يعني، بيزيم هاميميزين "اوت" دئديگي شئيين) ماهيتي رنگي ده داخيل اولماقلا، بيزه وئريلديگي کيمي دئييل، بوتؤوه موناسيبتده نئجه‌ديرسه، ائله‌دير. باشقا سؤزله، ايدئاليست قارشيسينداکينين حقيقتن اوت اولدوغونا و اونون رنگينين (بيزه وئريلن کيمي) ياشيل اولماسينا شوبهه ائده‌جکدير.

مور و راسسئل اؤز يازيلاريندا بو جور و بونا اوخشار ايدئاليست باخيشلارا قارشي چيخيرديلار. راسسئل بو باره‌ده يازيردي: "1898-جي ايلين سونلارينا دوغرو ايدي کي، مور و من هم کانتا، هم ده هئگئله قارشي عوصيان ائتديک" (Russell1959، 54). او، داها سونرا قئيد ائدير: "بونو اصلينده بؤيوک بير قورتولوش کيمي حيس ائتديم؛ سانکي ايستي بير ائودن کوله‌یين هر طرفدن سوووردوغو اؤن بير اراضييه قاچميشديم (…) سادلؤوح رئاليست اولدوم و اوتون حقيقتن ياشيل اولماسي فيکرينه سئوينديم" (Russell1959، 61).

بئله‌ليکله، راسسئل مور ايله بيرليکده بريتانييا ايدئاليزمينين علئيهينه اولاراق دونيايا رئاليست بير باخيش اورتايا قويوردولار. اونلار حساب ائديرديلر کي، دونيا واحيد و بؤلونمز غئيري ماددي بوتؤودن و يا موطلقدن دئييل، مکان و زامانجا آيري آيريليقدا مؤوجود اولان ماددي اوبيئکتلردن (ياخود فاکتلاردان) عيبارتدير. همچنين، هر بير آيريليقدا گؤتورولموش شئيين ماهيتيني بوتون باشقا شئيلره و بوتؤوه موناسيبتده دئييل، شئيين اؤزونده آختارماق لازيمدير. باشقا سؤزله دئسک، راسسئل و مور بئله حساب ائديرديلر کي، شئيلر اؤزو اؤزلویونده مؤوجوددورلار و (بورادان بئله چيخير کي) آيري آيريليقدا گؤتورولموش شئيلر حاقينداکي فيکير و جومله‌لر ده اؤزو اؤزلویونده دوغرو اولا بيلر.

مور گونده‌ليک حياتلا باغلي "بو، الدير" ،"دونيا مؤوجوددور" ،"من بدنه ماليکم" کيمي عادي (هامييا بللي) فيکيرلرين يانليشليغيني ايديعا ائتمگي خوصوصيله تهلوکه‌لي حساب ائديردي. او قئيد ائديردي کي، اگر کيمسه ايديعا ائديرسه کي، بو جور رئاليست فيکيرلر يانليشدير، اوندا او، گونده‌ليک (عادي) ديلين ايفاده ائتديگي آنلاييشلاري اينکار ائتميش اولور، چونکي دونيايا رئاليست باخيش عادي ديلده‌کي سؤزلرين معنالارينا پرچيمله‌نيب (باخ مور 1925). مثلا، "بو، الدير" جومله‌سي ماهيتي هانسيسا بوتؤوه موناسيبتده اولان نسنه‌ني دئييل، اتي سومويو اولان، تانيديغيميز کونکرئت بير نسنه‌ني بيلديرير. اگر کيمسه بو جومله‌نين و يا اونون ايفاده ائتديگي فيکرين گئرچک اولان بير نسنه‌ني ـ يعني، بيزيم باشا دوشدويوموز معنادا الي ـ دئييل، هانسيسا ايدئاليست بير آنلامدا باشا دوشوله‌جک بير نسنه‌ني بيلديرديگيني ايديعا ائديرسه، دئمه‌لي او، "بو، الدير" جومله‌سينين ايفاده ائتديگي عادي (هامييا بللي) معناسيني اينکار ائتميش اولور. مورا گؤره، بيزيم دونياني آنلاماق ايمکانلاريميز چوخ واخت بو جور سوالا وئريلمه‌ين و اؤز اؤزونه آيدين اولان عادي فيکيرلر طرفيندن موعين ائديلير و همين فيکيرلري شوبهه آلتينا آلماق فلسفي رئفلئکسييا اۆچون ضروري اولان باشلانغيج نؤقته‌سيني يئريندن اويناتماقدير. بئله اولان حالدا ايسه اورتايا قويولاجاق فلسفه ده اساسلارسيز اولاجاقدير. بو سببدن مور دوشونوردو کي، اسکئپتيکلر و ايدئاليستلر عادي گونده‌ليک فيکيرلري سوال آلتينا آلماقدا سهو ائديرلر.

کونسئپتوال آناليز دَییشدیر

مور و راسسئلين هئگئلچي ايدئاليستلري تنقيد ائده‌رک يئني بير فلسفه اورتايا قويمالاريني (ان آزي اينگيلتره‌ده) آناليتيک فلسفه‌نين باشلانغيجي حساب ائتمک اولار. بير چوخلاري بئله دوشونور کي، مورون "آناليز" تئرمينيني عادي (هامييا بللي) فيکيرلرله علاقه‌لي ايشلتمه‌سي ائله "آناليتيک فلسفه" آدينين منبعي‌دير (باخ پرئستون). مور حقيقتن ده ايدئاليستلردن و اسکئپتيکلردن فرقلي اولاراق بئله دوشونوردو کي، فلسفه‌نين وظيفه‌سي عادي رئاليست فيکيرلرين حقيقيليگيني موزاکيره ائتمک دئييل، همين فيکيرلري دوزگون آناليز ائتمکدير.

ياخشي، بس آناليز ندير؟ اصليند، آناليز فلسفه‌ده و علم‌ده قديم واختلاردان ايشله‌ديلن عومومي بير مئتوددور. موختليف فيلوسوفلار و يا علم آداملاري موختليف جور آناليز (تحليل) مئتودلاري وئرميشلر. ان عومومي شکيلده ايفاده ائتسک، آناليز دئديکده، وئريلميش هر هانسي بير نسنه‌ني (شئيي) اونو تشکيل ائدن داها فوندامئنتال ترکيب حيصه‌لره بؤلمک و سؤزوگئدن نسنه‌ني همين حيصه‌لردن چيخيش ائده‌رک ايضاح ائتمک نظرده توتولور. طبيعي کي، آناليزه وئريله‌بيلن نسنه‌لر موختليف طبیعتلی اولا بيلر. مثلا، فيزيک و کيمياچي هانسيسا ماددَنين آناليزيندن، ديلچي ايسه جومله‌لرين و يا سؤز بيرلشمه‌لرينين آناليزيندن (تحليليندن) دانيشا بيلر.

بس آناليتيک فيلوسوف هانسي نسنه‌لرين آناليزي ايله مشغولدور؟ آناليتيک فيلوسوفون آناليز مقصدي اۆچون اوزرينده دايانديغي نسنه کونسئپتلر (آنلاييشلار) و يا (ضروري اولاراق کونسئپتلردن تشکيل اولونان) فيکيرلردير. بير چوخ آناليتيک فيلوسوفلار حساب ائديرديلر کي، فيلوسوفون اساس وضيفه‌لريندن بيري مورککب کونسئپتلري ساده کونسئپتلر واسيطه‌سي ايله آناليز ائتمکدير. فلسفي ادبياتدا آدينا تئز تئز کونسئپتوال آناليز کيمي راست گلينن بو مئتودون مقصدي کونسئپتين (آنلاييشين) تطبيق اولوندوغو نسنه‌نين گئرچکلشمه‌سي اۆچون ضروري و کافي اولان شرطلري تاپماقدير. توتاق کي، هر هانسي بير آ کونسئپتينين تطبيق اولوندوغو نسنه‌نين گئرچکلشمه‌سي اۆچون ضروري اولان شرطلر ب و ج‌دير. بو او، دئمکدير کي، ب و ج شرطلري گئرچکلشمگينجه آ-نين تطبيق اولوندوغو نسنه گئرچکلشميه‌جکدير. ب و ج شرطلري آيري آيريليقدا آ-نين تطبيق اولوندوغو نسنه‌نين گئرچکلشمه‌سي اۆچون ضروري شرط اولدوقلاري حالدا هر ايکيسي بيرليکده اونون کافي شرطيدير.

گلين دئديکلريميزي ميثاللا ايضاح ائتمه‌يه چاليشاق. سوباي کونسئپتينين آناليزي اينسان و ائولنمه‌ميش کونسئپتلري واسيطه‌سي ايله وئريلير. بو، او دئمکدير کي، سوباي کونسئپتينين تطبيق اولوندوغو نسنه‌نين (سوبايليغين) گئرچکلشمه‌سي اۆچون ضروري اولان شرطلر اينسان اولماق و ائولنمه‌ميش اولماقدير. مثلا، آيديندير کي، سوباي آنلاييشي توزيکه (ايته) تطبيق ائديله بيلمز، چونکي توزيک اينسان اولماديغيندان بوراداکي ايلکين ضروري شرطي (اينسان اولماغي) اؤدَمير. و يا بو آنلاييش هر هانسي بير ائولنميش اينسانا دا تطبيق ائديله بيلمز، چونکي بو زامان ايکينجي ضروري شرط (ائولنمه‌ميش اولماق) اؤدنمير. سوباي آنلاييشينين دوزگون تطبيق اولونماسي اۆچون گرک هر ايکي ضروري شرط اؤدنسين. هر ايکي ضروري شرط بيرليکده آنلاييشين دوزگون تطبيق ائديلمه‌سي اۆچون کافي شرطي تشکيل ائدير. اينسان اولماق و ائولنمه‌ميش اولماق (يعني ايکي ضروري شرط بيرليکد) سوباي کونسئپتينين تطبيق اولوندوغو نسنه‌نين گئرچکلشمه‌سي اۆچون کافي شرطدير. اگر همين کافي شرط گئرچکلشيبسه، اوندا سوبايليق دا گئرچکلشمه‌ليدير.

منطيق و آناليز دَییشدیر

آناليتيک فلسفه‌نين اساس مئتودونو اوخوجويا تکجه کونسئپتوال آناليز کيمي تقديم ائتمک دوزگون اولمازدي. فرئقئنين اورتايا قويموش اولدوغو و راسسئلين سونرادان داها دا اينکيشاف ائتديرديگي يئني منطيقين ـ کوانتورلار منطيقينين ـ فيکرين آناليزينه تطبيقي ده آناليتيک فلسفه‌ده گئنيش ياييلميشدير. (کوانتور وئريلميش هر هانسي بير قروپون (اينسانلار، حيوانلار، ستوللار، و س.) کميتيني ايفاده ائدن تئرميندير. منطيقده‌کي کوانتور آنلاييشي طبيعي ديلده "بوتون" ،"ايسته‌نيلن" ،"بير سيرا" ،"بعضي" و س. بو کيمي کميت علامتي بيلديرن سؤزلرله ايفاده اولونور.) فرئقئ و راسسئل بئله حساب ائديرديلر کي، آناليزده کوانتورلار منطيقيني آلت کيمي سيناقدان کئچيرمکله فيکرين ـ هانسي کي، ضروري اولاراق کونسئپتلردن تشکيل اولونور ـ منطيقي استروکتورونو آشکار گؤسترمک اولار.

کوانتورلار منطيقيني وئررکن فرئقئنين اساس آدديمي اوندان عيبارت ايدي کي، او، عنعنه‌وي آريستوتئل منطيقيندن بيزه ياخشي معلوم اولان سوبيئکت پرئديکات فورماسينداکي آناليزي دئييل، رياضياتدان اخذ ائتديگي فونکسييا آرقومئنت آناليزينه اوستونلوک وئريردي. آريستوتئل منطيقينه گؤره، مثلا، "سوقراط اينساندير" جومله‌سينده سوقراط سوبيئکت، اينسان ايسه پرئديکاتدير. (منطيقده پرئديکات سوبيئکته هر هانسي بير علامتي (خوصوصيتي) عاييد ائدير. بيزيم ميثالدا سوبيئکته اينسانليق علامتي عاييد ائديلميشدير.) فرئقئ ايسه بورادا "سوکرات"اي آرقومئنت، "___ اينساندير"اي فونکسييا کيمي گؤتوروردو. فرئقئيه گؤر، نئجه کي (رياضياتدان بيزه معلوم اولدوغو کيمي) "y=2x" ايفاده‌سي فونکسييا بيلديرير، "___ اينساندير" پرئديکاتي دا بورادا بير فونکسيياني ايشارله‌يير. رياضياتدان معلومدور کي، بيز y=2x فونکسيياسيندا xـه، يعني آرقومئنت يئرينده اولان دييشَنه موختليف قييمتلر وئرمکله، فونکسييانين قييمتيني آلا بيلريک. ائلجه ده "___ اينساندير" فونکسيياسيندا "___" بوشلوغونون يئرينه موختليف آرقومئنتلري داخيل ائتمک اولار. مثلا، اگر "___ اينساندير" فونکسيياسينا سوقراطي آرقومئنت اولاراق داخيل ائتسک، اوندا فونکسييانين دوغرو قييمتيني آلميش اولاريق. يوخ، اگر توزيکي (بير ايتي) داخيل ائتسک، اوندا يانليش قييمتيني آلاريق.

فرئقئ منطيقينين ديگر (بلکه ده ان) مهم خوصوصيتي اوندان عيبارتدير کي، او، کوانتورلاري دا آناليزه جلب ائدير. مثلا،

(1) بوتون اينسانلار جانليديرلار.

(2) بعضي حيوانلار اوزون عؤمورلودورلر.

جومله‌لرينده کوانتور ايفاده‌لردن ايستيفاده اولونموشدور. فرئقئ منطيقينين ايضاح ائديجي گوجو و آريستوتئل منطيقي ايله موقاييسه‌ده داها يارارلي اولماسي دا بو تيپ جومله‌لري و يا اونلارين ايفاده ائتديکلري فيکيرلري آناليز ائتديکده اورتايا چيخير. آريستوتئله و ديگر عنعنه‌وي منطيق طرفدارلارينا گؤره، (1) و (2)، "سوقراط اينساندير" جومله‌سينده اولدوغو کيمي، سوبيئکت و پرئديکاتدان عيبارتدير و داها قيسا فورمادا بو جور ايفاده اولونا بيلر:

(1) بوتون اي‌-لر ج‌-دير.

(2) بعضي ه-لر او-دور.

فرئقئ ايسه بئله حساب ائديردي کي، کوانتورلارين ايشتيراکي ايله قورولان فيکيرلري آناليز ائتمک اۆچون اونلاري سوبيئکت و پرئديکات حيصه‌لرينه آييرماق منطيقي استروکتورو آچمير. چونکي عنعنه‌وي سوبيئکت-پرئديکات آناليزي (1) و (2)-يه اوخشار و کوانتورلار واسيطه‌سي ايله وئريلن داها مورککب قورولوشا ماليک فيکيرلري دوزگون آناليز ائده بيلمير. فرئقئيه گؤره، (1) اصلينده آشاغيداکي کيمي آناليز ائديلمه‌ليدير:

(1f) ex (Ix®Cx)

"e" ايشاره‌سي بورادا طبيعي ديلده "بوتون" و يا "هر بير" سؤزلري ايله ايفاده اولونان اونيوئرسالليق کوانتورونو، "I" اينسان اولما، "c" جانلي اولما علامتيني، "®" کونديسيونالليغي (شرت علاقه سيني) بيلديرير. "x" ايسه دييشندير، يعني x-ين يئرينه ايسته‌نيلن اينساني قويماق اولار. (1ف)-ين اوخونوشو بو جوردور: بوتون x-لر اۆچون، اگر x اينسانديرسا، اوندا x جانليدير.

(2)ـنين منطيقي آناليزي ايسه آناليتيک فيلوسوفلارا گؤره بئله ايفاده اولونور:

(2f) Îx (Hx e Ux)

"Î" ايشاره‌سي بورادا "بعضي" کوانتورونو، "H" حيوان اولما علامتيني، "U" اوزون عؤمورلو اولما علامتيني، "e" کونيوکسيياني (منتيقده‌کي بيرلشديريجي و باغلاييجيسيني) بيلديرير. "x" ايسه، يئنه ده دييشندير، يعني x-اين يئرينه ايسته‌نيلن حيواني قويماق اولار. (2ف)-ين اوخونوشو بو جوردور: بعضي x-لر اۆچون، x حيواندير و x اوزون عؤمورلودور.

(1ف) و (2ف) اونو گؤسترير کي، (1) و (2) جومله‌لرينين منطيقي استروکتورو بير بيريندن فرقليدير. (1)-ده ايفاده اولونان فيکيرلر آراسينداکي منطيقي علاقه کونديسيونالليق اولدوغو حالدا، (2)-ده ايفاده اولونان علاقه کونيوکتيولييه عاييددير. فرئقئ و راسسئلين کوانتور منطيقي بو علاقه‌ني آيدين گؤسترديگي حالدا، عنعنه‌وي سوبيئکت پرئديکات آناليزي بونو ايفاده ائده بيلمیر.

کوانتور منطيقينين فيکرين آناليزينه تطبيق ائديلمه‌سي فيلوسوفلاري ناراحات ائدن بير سيرا مهم پروبلئملرين حلينده ده اؤز کؤمکليگيني گؤسترير. مثلا، فيلوسوفلاري اؤتن عصرين اوللرينده دوشوندورن پروبلئملردن بيري دوغرو اولان نئقاتيو اگزيستئنسيال فيکيرلرله باغلي ايدي. گلين بو پروبلئمه بير نومونه اساسيندا نظر سالاق.

(3) يئرين ايکينجي پئيکي مؤوجود دئييل.

جومله‌سي نئقاتيو ائکزيستئنسيال فيکري ايفاده ائدير. يعني، جومله اينکاردادير و ايلک باخيشدان سوبيئکتين مؤوجودلوق علامتينه (و يا خوصوصيتين) ماليک اولماديغيني بيلديرير. عئيني زاماندا جومله (و يا مووافيق فيکير) دوغرودور – يعني، يئرين ايکينجي پئيکي حقيقتن مؤوجود دئييل. (3) و ديگر دوغرو نئقاتيو اگزيستئنسيال جومله‌لرله باغلي پروبلئم آشاغيداکي کيميدير. "يئرين ايکينجي پئيکي" سينقولار تئرميندير. بوتون سينقولار تئرمينلر (سؤزلر) کيمي اونون دا وظيفه‌سي بير اوبيئکتي بيلديرمکدير. آنجاق يئرين ايکينجي پئيکي اولماديغينا گؤره "يئرين ايکينجي پئيکي" ايفاده‌سي گئرچکليکده هئچ نه‌يي بيلديرمير – يعني، بو تئرمينين بيلديريمي يوخدور. باشقا سؤزله، گئرچکليکده اولان هئچ بير شئي "يئرين ايکينجي پئيکي" تئرمينينه اويغون گلمير. بيلديريمي اولمايان تئرمين و سؤزلرين ايشتيراک ائتديگي جومله‌لر ايسه دوغرو اولا بيلمزلر. مثلا، "يئرين ايکينجي پئيکي اونون اطرافيندا فيرلانير" جومله‌سي دوغرو دئييل، چونکي "يئرين ايکينجي پئيکي" ايفاده‌سينين بيلديريمي يوخدور. حالبوکي، (3) ترکيبينده "يئرين ايکينجي پئيکي" تئرميني اولماسينا باخماياراق، يئنه ده دوغرودور. پروبلئم بودور کي، اگر "يئرين ايکينجي پئيکي" سينقولار تئرمينديرسه و اونون بيلديريمي يوخدورسا، اوندا نئجه اولور کي، (3) دوغرودور؟

فرئقئ و راسسئل بئله حساب ائديرديلر کي، بو پروبلئمين منبعيي عنعنه‌وي سوبيئکت پرئديکات آناليزينده‌دير. چونکي اگر بيز (3)-ون سوبيئکت و پرئديکاتدان عيبارت اولدوغونو دوشونوروکسه، اوندا هم ده بئله قرارا گلميش اولوروق کي، سوبيئکت يئرينده اولان تئرمين ("يئرين ايکينجي پئيکي") نييسه بيلديرمه‌ليدير کي، بيز اونون موعين بير علامته ماليک اولوب اولماديغيني دوغرو اولاراق دئيه بيلک. "يئرين ايکينجي پئيکي" ايسه هئچ نه‌يي بيلديرمه‌ديگيندن بئله بير پروبلئم اورتايا چيخميش اولور. آناليتيک فلسفه‌نين قوروجولارينا گؤره ايسه کوانتور منطيقينين کؤمکليگي ايله بو پروبلئمين حليني وئرمک اولار. اونلارين فيکرينجه، بو جور پروبلئملر اونا گؤره مئيدانا چيخير کي، بيز سوبيئکت پرئديکات آناليزينه سؤيکنه‌رک، "___ مؤوجوددور" (و يا "___ مؤوجود دئييل") پرئديکاتيني اوبيئکتلرين مؤوجودلوق علامتينه ماليک اولوب اولماديغيني بيلديرمک اۆچون ايستيفاده ائديريک. اصلينده ايسه اگزيستئنسيال جومله‌لرده "___ مؤوجوددور" پرئديکاتي سينقولار تئرمينين بيلديرديگي اوبيئکته هئچ ده هر هانسيسا بير علامتي يازمير، يالنيز کوانتورو بيلديرير. کوانتور منطيقينه گؤره (3)ـون منطيقي استروکتورو آشاغيداکي کيمي يازيلماليدير.

(3a) ¬ □xPx

("¬" منطيقده اينکار سيمبولو، "P" ايسه بورادا "يئرين ايکينجي پئيکي" ايفاده‌سي اۆچون داخيل ائتديگيميز شرطي سيمبولدور.) بو ايفادنين اوخونوشو بئله‌دير: ائله بير x يوخدور کي، x يئرين ايکينجي پئيکي اولسون. باشقا سؤزله دئسک، (3) اصلينده يئرين ايکينجي پئيکين، يني، هر هانسي بير شئيه مؤوجود اولماما علامتيني يازمير، يئرين ايکينجي پئيکي آنلاييشينين اؤرنکلشمه‌ديگيني ايفاده ائدير. يعني، يئرين ايکينجي پئيکي آنلاييشي اولا بيلسه ده (بيز بئله بير آنلاييشدان ايستيفاده ائده بيلسک ده)، همين آنلاييش گئرچکليکده هئچ بير اوبيئکته تطبيق ائديلمير. اصلينده (3) يئرين ايکينجي پئيکي (شئيين اؤزو) حاقيندا دئييل، يئرين ايکينجي پئيکي آنلاييشي حاقيندا بير جومله‌دير. فرئقئ بئله حساب ائديردي کي، مؤوجودلوق يالنيز بيرينجي سويييه آنلاييشلارا (کونسئپتلر) تطبيق اولونان ايکينجي سويييه آنلاييشدير. ايکينجي سويييه آنلاييشلار ايسه بيرينجي سويييه آنلاييشلاردان فرقلي اولاراق اوبيئکتلره (ستول، کيتاب، آغاج و س.) دئييل، آنلاييشلارا (ستول آنلاييشي، کيتاب آنلاييشي، آغاج آنلاييشي و س.) تطبيق اولونور.

بئله‌ليکله، کوانتور منطيقينين کؤمکليگي ايله هم ده آيدين اولور کي، "___مؤوجوددور" و يا "___ مؤوجود دئييل" تيپلي پرئديکاتلارلا قورولان جومله‌لرين منطيقي ستروکتورو "___ پئيکدير" ،"___ يونگولدور" ،"___ قيرميزيدير" و س. تيپلي پرئديکاتلارلا قورولان جومله‌لرين منطيقي استروکتوروندان فرقليدير.

ديل و آناليتيک فلسفه دَییشدیر

يوخاريدا قئيد ائتميشديک کي، آناليتيک فيلوسوفلارين اکثريتي ديلين فلسفي تحليلينه جيدي اهميت وئريرلر. اونلار آراسيندا ديلي فلسفي باخيمدان اؤيرنمه‌يه و لينقويستيک فلسفه‌يه ماراق او قدر گوجلودور کي، بير چوخلاري بعضاً ائله دوشونورلر کي، آناليتيک فلسفه ايله مشغول اولماق ائله ديل فلسفه‌سي ايله مشغول اولماق دئمکدير. آشاغيدا بو فيکرين کيفايت قدر احاطه ائديجي اولماديغينا نظر سالاجام. هله‌ليک ايسه اونو قئيد ائديم کي، ديلين فلسفي پروبلئملرينين و لينقويستيک فلسفه‌نين حدسيز آکتوالليغي داها چوخ آناليتيک فلسفه‌نين يارانيشيندان 1960-70-جي ايللره قدرکي دؤورو احاطه ائدير. سونراکي مرحله ده ايسه آناليتيک فيلوسوفلار آراسيندا شعورون فلسفي پروبلئملرين، مئتافيزيک سواللارا و س. ماراق گوجلنميشدير. آنجاق ايسته‌نيلن حالدا، ديلين مرکزده قالماسي آناليتيک فلسفه تاريخينده اوزون بير دؤورو احاطه ائدير و بونون نه‌يه گؤره بئله اولماسي ماراق دوغورمايا بيلمز.

مايکل داميت [Michael Dummett] آناليتيک فلسفه‌ده ديلين اهميتيني قئيد ائده‌رک بيلديريردي کي، آناليتيک فلسفه‌ني ديگر فلسفي مکتبلردن فرقلنديرن اساس جهت اوندان عيبارتدير کي، آناليتيک فيلوسوفا گؤره فيکرين فلسفي ايضاحي احاطه ائديجي شکيلده يالنيز ديلين فلسفي ايضاحي واسيطه‌سي ايله الده ائديله بيلر (باخ Dummett 1993، 5). اگر بيز آناليتيک فلسفه‌نين تاريخين، خوصوصيیله اونون ايلک اينکيشاف مرحله‌لرينه نظر سالساق، داميتين بو فيکرينين دوغرو اولدوغو قناعتينه گلميش اولاريق. فرئقئ، راسسئل، مور، ويتقئنشتاين، کارناپ [Carnap]، کواين [Quine] و باشقالاري نه قدر بير بيريندن فرقلي آناليز مئتودلاري تکليف ائتسه‌لر ده، فيکرين فلسفي تحليلينده ديلي هميشه اؤنه چکميشلر. فيکريمجه، ان آزي بو سببدن داميتين مووافيق ايدئياسي اوزرينده دايانماغا احتيياج واردير.

آناليتيک فيلوسوفلارين فيکرين فلسفي ايضاحيني نه‌يه گؤره ديلين فلسفي ايضاحي واسيطه‌سي ايله وئرمه‌لرينين سببيني آنلاماق اۆچون بيرينجي نؤوبه‌ده "فيکير ندير؟" سوالينا جاواب وئرمه‌لي اولاجاغيق. چونکي بو فيلوسوفلارين بير چوخونون مقصدي اصلينده فيکرين فلسفي تحليلي اولموشدور. "فيکير" سؤزونون هانسي معناني ايفاده ائتديگي عادي دانيشيق ديليندن بيزه معلوم اولسا دا، اونون فلسفي تئرمين کيمي نظره آلينماسي ضروري اولان بير سيرا خوصوصيتلري وار. بو تئرمين (اينگيليسجه "thought" ،آلمانجا "Gedanke") فلسفه‌ده تئز تئز ايشلنن و مهم تئرمينلردندير. آناليتيک فيلوسوفلارين بير چوخو فيکير دئديکده، آنلاييشلاردان تشکيل اولونموش و دوغرولوق دَيرينه ماليک آبستراکت نسنه‌لري نظرده توتورلار. بو گون هاوا گونشليدير، آذربايجان خالق جومهوريتي 1918-جي ايل 28 مايدا ائلان اولونموشدور، سويون مولئکوليار ترکيبي H2O-دور، قونشولاريميز تئز تئز دالاشيرلار، اوچباشلي اژداها مؤوجود دئييل و س. – بوتون بونلار موختليف مضمونلو فيکيرلردير. هر بير اينسان غئيري موعيین درجه‌ده چوخ سايدا بو جور (علمي و يا غئيري علمي، فرقي يوخدور) فيکره ماليکدير. مضمونجا نه قدر موختليف اولسالار دا، يوخاريداکي ميثاللارين هاميسي فيکره عاييددير، اونا گؤره کي: 1) آنلاييشلاردان (کونسئپتلردن) تشکيل اولونوبلار؛ 2) دوغرو و يا يانليشديرلار. مثلا، سويون مولئکوليار ترکيبي H2O-دور فيکري 1) اوچ آنلاييشدان – سو، مولئکوليار ترکيب و H2O آنلاييشلاريندان – تشکيل اولونموشدور و 2) دوغرودور – يعني، سويون مولئکوليار ترکيبي حقيقتن ده H2O-دور. (فرئقئ فيکرين اۆچونجو خوصوصيتي کيمي اونون ايدئال اوبيئکتيو سجيييه‌لي اولماسيني گؤستريردي. ايدئال اوبيئکتيو سجيييه دئديکد، او، فيکرين سوبيئکتيو سجيييه داشيماديغينا ايهام ووروردو. يعني، فرئقئ حساب ائديردي کي، فيکيرلر دويغو و حيس‌لريميزدن فرقلي اولاراق بيزيم شعوروموزدان کناردا ايدئال (پلاتونيک) بير دونيادا مؤوجوددور. فرئقئدن سونرا گلن آناليتيک فيلوسوفلارين بؤيوک اکثريتي فيکرين بو جور ايدئاليست خاراکتئريستيکاسيني قبول ائتمسه‌لر ده، بير چوخلاري فيکيرلرين اوبيئکتيو اولماسيني قبول ائديرلر. فيکير او معنادا اوبيئکتيودير کي، او، دويغو و حيس لردن فرقلي اولاراق، بير چوخ سوبيئکت طرفيندن بؤلوشوله بيلير. مثلا، بير سوبيئکت طرفيندن ياشانيلان کونکرئت آغرينين اؤزو باشقا بير سوبيئکت طرفيندن ياشانيلا بيلمز. عکسين، عئيني بير فيکرين ايسه چوخ‌سايلي سوبيئکتلر طرفيندن بؤلوشولمه‌سي مومکوندور. فيکرين اوبيئکتيوليگيني اونون دوغرولوغو (و يا حقيقيليگي) ايله سهو سالماق اولماز. دوغرو اولمايان، يعني، يانليش اولان فيکيرلر ده عئيني درجه اوبيئکتيودير).

فيکيرلر بير نئچه آسپئکتدن تدقيق اولونا بيلرلر. مثلا، بير پسيخولوق موعين بير سوبيئکتين نه‌يه گؤره بوتون کيشيلر مرحمتسيزديرلر فيکرينه صاحيب اولدوغونو اونون اوشاقليق کئچميشي ايله علاقه‌لنديريب آراشديرا بيلر. و يا چوخ اوپتيميست بير نئيرولوق همين فيکرين بئيينده‌کي کوررئلياسيياسيني (يعني، بئيينده‌کي هانسي نئيرونال کونفيقورياسييانين بو فيکره عاييد اولدوغونو) آختارا بيلر. آنجاق آناليتيک فيلوسوفون فيکري آراشديرماقدا وظيفه‌سي تام فرقليدير. آناليتيک فيلوسوف اۆچون اساس مقصد فيکرين هانسي آنلاييشلاردان و نئجه (يعني، هانسي منطيقي استروکتور اساسيندا) تشکيل اولوندوغونو اورتايا قويماقدير. بو ايشين عؤهده‌سيندن گلمک اۆچون ايسه ديله موراجيعت عوض ائديلمز بير واسيطه‌دير. چونکي، فرئقئنين تعبيرينجه دئسک، بيزيم فيکيرلره چيخيشيميز يالنيز ديل و يا ديگر ايشاره‌لر سيستئمي واسيطه‌سي ايله مومکوندور. مثلا، اگر بيز بوتون کيشيلر مرحمتسيزديرلر فيکرينين هانسي آنلاييشلاردان و نه جور تشکيل اولوندوغونو بيلمک ايسته‌ييريکسه، اوندا آناليزي همين فيکرين ديلده‌کي ايفاده‌سينه- "بوتون کيشيلر مرحمتسيزديرلر" جومله‌سينه اساسن آپارمالي اولاجاغيق. بو باخيمدان، جومله، يئنه فرئقئنين تعبيرينجه ايفاده ائتسک، فيکري گوزگو کيمي عکس ائتديرير (باخ فرئقئ 1979، 270).

آناليتيک عنعنه‌نين بعضي فيلوسوفلاري ديلين رولونو داها دا اؤنه چکه‌رک قئيد ائديرديلر کي، اصلينده فلسفه‌نين مقصدي لينقويستيک (کونسئپتوال) تحليل اولماليدير. ويتقئنشتاين حساب ائديردي کي، فلسفي پروبلئملرين قويولوشونداکي يانليشليقلار ديلين منطيقينين نئجه ايشله‌ديگينين يانليش آنلاشيلماسينا گؤره‌دير و همين پروبلئملرين حليني ائله ديلين تحليلي واسيطه‌سي ايله وئرمک مومکوندور (باخ Wittgenstein 1922). م. شليک [Schlick] ايسه فيلوسوفلار آراسيندا ايندي ده مشهور اولان Erkenntnis ژورنالينين ايلک جيلدينده "Die Wende der Philosophie" ("فلسفه‌ده دؤنوش") آدلي مقاله‌سينده يازيردي: "[فلسفه] ائله بير فعاليتدير کي، اونون واسيطه‌سي ايله جومله‌لرين معناسي موعين ائديلير و آچيلير. فلسفه واسيطه‌سي ايله جومله‌لر ايضاح، علم واسيطه‌سي ايله وئريفيکاسييا اولونور. سونونجو جومله‌لرين دوغرولوغو، اولکي ايسه جومله‌لرين اصلينده نه معنا وئرمه‌سي ايله مشغولدور" (Schlick 1930، 8). شليکين بورادا سؤيله‌ديگيني باشقا سؤزله ايفاده ائتسک: علمين اساس وظيفه‌سي ايره‌لي سورولن علمي فيکيرلرين دوغرولوغونو يوخلاماق اولدوغو حالدا، فلسفه‌نين وظيفه‌سي جومله‌لرين هانسي فيکري ايفاده ائتديگيني دقيقليکله اورتايا قويماقدير. شليک و اونون کيمي دوشونن بير سيرا آناليتيک فيلوسوفلار بئله حساب ائديرديلر کي، فلسفه رئالليق حاقيندا دوغرو فيکيرلر (يعني، بيليک) دئييل، همين فيکيرلري آيدينلاشديرماقدا بيزيم اۆچون بير آلت اولماليدير؛ فيلوسوفون ايشي اصلينده لينقويستيک تحليلدير.

بونونلا بئله، بوتون آناليتيک فيلوسوفلار فلسفي فعاليتي لينقويستيک تحليلله محدودلاشديرماغين لهينه دئييلديلر. راسسئل و کواين دوشونوردولر کي، فلسفه ده علم کيمي بيزه رئالليق حاقيندا دوغرو فيکيرلر وئرمه‌ليدير، سادجه فلسفه‌نين وظيفه‌سي رئالليقلا باغلي اولان داها عومومي و احاطه ائديجي پروبلئملرين حليني گؤسترمکدير. اونلارين فيکرينجه، ديل اوزرينده آپاريلان فلسفي تحليل ايسه بورادا کؤمکچيدير. بنزر اولاراق، فرئقئ ده حساب ائديردي کي، ديلين آناليزي اساس مقصد دئييل، فلسفي پروبلئملرين حلي اۆچون حياتا کئچيريلن کؤمکچي فعاليتدير.

آدلاريني چکديگيميز، اساسن آناليتيک فلسفه‌نين ايلک اينکيشاف مرحله‌لرينه عاييد اولان فيلوسوفلارين ديلين فلسفي آناليزينين فلسفه‌ده اويناديغي رولا موناسيبتي هئچ ده عئيني اولماميشدير. اونلاري بو باخيمدان ايکي قروپا بؤلمک اولار: 1) فلسفي آناليزي لينقويستيک (و يا کونسئپتوال) آناليزله محدودلاشديرانلار (مور، شليک، ويتقئنشتاين و س.)؛ 2) لينقويستيک آناليزي و ديل فلسفه‌سينين بعضي آسپئکتلريني ديگر فلسفي سواللارا جاواب تاپماق اۆچون کؤمکچي واسيطه حساب ائدنلر (فرئقئ، راسسئل، کواين و س.). بورادا ديقت يئتيريله‌سي مهم مقام اوندان عيبارتدير کي، بو ايکي قروپا عاييد فيلوسوفلار ديلين آناليزينه موناسيبتده بير بيريندن فرقلَنسه‌لر ده، داميتين يوخاريداکي فيکري هر ايکي قروپا عاييد ائديله بيلر. چونکي اونلارين، دئمک اولار، هاميسي فيکرين فلسفي آناليزينده ديلين آناليزيني اولدوقجا مهم حساب ائديرديلر.

بئله‌ليکله، آناليتيک فلسفه ايلکين اينکيشاف مرحله‌لرينده ديلين فلسفي تدقيقاتداکي رولونو اولدوقجا ايره‌لي چکمکله اؤزو نقدر کي فلسفه‌ده‌کي فيکير رئالليق آراشديرما مودئليني ديل-فيکير-رئالليق اوچ‌بوجاغي ايله عوضله‌ييردي. آناليتيک فلسفه‌يه قدر کي يئني دؤور فلسفه‌سينين اساس سوالي بيزيم فيکيرلريميزله رئالليق آراسيندا اولان موناسيبت ايله باغلي ايديسه، آناليتيک فيلوسوفلار ايلکين اولاراق ديل و فيکير آراسينداکي علاقه يه فوکوسلانماغا اوستونلوک وئريرديلر. باشقا سؤزله، آناليتيک فلسفه ايله اوزون مودت فلسفي رئفلئکسييانين ديقتيندن اوزاقدا اولان ديل ديقت مرکزينه چکيلميش اولدو و فلسفه آرتيق ديله فيکيرلرين ايفاده اولوندوغو ساده، او قدر ده فلسفي ماراغا لاييق اولمايان بير مئديوم کيمي دئييل، اوزرينه خوصوصي ديقت يؤنلتمکله فلسفي پروبلئملرين حلينده مهم رول اويناياجاق بير واسيطه کيمي باخماغا باشلادی.

بير داها آناليتيک فلسفه‌نين اساس خوصوصيتلري باره‌ده دَییشدیر

يوخاريدا "آناليتيک فلسفه‌نين ايلک اينکيشاف مرحله لري" ايفاده‌سيني بير نئچه دفعه ايشلتمگيم تصادوفي دئييل. فرئقئ و راسسئلين منطيقي آناليزي، کونسئپتوال تحليل و ديل اوزرينه گوجلو ديقت ـ بوتون بونلار آناليتيک فلسفه‌نين ايلک مرحله لريني خاراکتئريزه ائدن اساس خوصوصيتلردير. بونونلا بئل، سون 40-50 ايلده آناليتيک فلسفه موختليف ايستيقامتلرده او قدر شاخه‌لنمه يولو کئچميشدير کي، اگر بيز اونون سون دؤورونو خاراکتئريزه ائتمک ايسته‌ييريکسه، اوندا يوخاريدا سادالاديغيميز خوصوصيتلر يئترلي اولماياجاقدير. داميتين موعينلشديرمه‌سينه سؤيکنمک ده بو باخيمدان اورتايا سوال آتا بيلر. چونکي موعاصير دؤورده آناليتيک آدلانان بير سيرا فيلوسوف واردير کي، اونلار نه‌ينکي فيکري آناليز ائتمک اۆچون ديل اوزرينده فوکوسلانميرلار، حتّي عوموميتله ديل فلسفه‌سي اونلارين ماراق دايره‌سيندن کناردير (مثلن، بير سيرا آناليتيک اخلاق فيلوسوفلاري). چاغداش آناليتيک فيلوسوفلارين ماراق دايره‌سي ايندي ديلين فلسفه‌سي ايله محدودلاشماييب فلسفه‌نين موختليف ساحه‌لريني – اونتولوگييا، شعور فلسفه‌سي، ائپيستئمولوگييا، ائلم فلسفه‌سي، ائتيکا، حتّي دين فلسفه‌سي و تاريخ فلسفه‌سيني – احاطه ائدير.

آناليتيک فلسفه‌نين بو جور شاخه‌لنمه‌سي اونون اساس خوصوصيتلرينين موعينلشديريلمه‌سينده چتينليکلر يارادير. چونکي موختليف موضوع‌لار حاقيندا يازان و فرقلي مئتودلاردان ايستيفاده ائدن فيلوسوفلارين چوخ‌سايلي اثرلري ايچريسيندن عومومي خوصوصيتلري تاپيب چيخارماق و سونرا همين خوصوصيتلري آناليتيک فيلوسوفلوق ائتمه طرزينه عاييد اولوب اولماديغيني تعيين ائتمک داها گوجلو اساسلانديرما طلب ائدير. بو سببدن، بو سوال اوزرينده دوشونن بيريسي بير نئچه اورتاق ساييلابيله‌جک خوصوصيتلري موزاکيره ائتديکدن سونرا بئله نتيجه‌يه گله‌بيلر کي، آناليتيک فلسفه اولسا اولسا فلسفي مسله‌لردن بحث ائتمگين بير اوسلوبودور و بورادا آناليتيک فيلوسوفلارين هاميسينا عئيني درجه‌ده عاييد اولاجاق هر هانسي بير (مثلن، لينقويستيک آناليز کيمي) اورتاق مئتوددان و يا پرئدمئتدن دانيشماق دوغرو اولمازدي (باخ Føllesdal 1996).

بس بئله اولان حالدا آناليتيک فيلوسوفلوق ائتمه‌نين بير فلسفي اوسلوب کيمي اؤزونه مخصوصلوغونو نه جور تصوير ائتمک اولار؟ گلين بو سوالا آ. بئکئرمانين [Beckerman] ائرنئست لاپورون [Lepore] سؤيله‌ديکلرينه سؤيکنه‌رک ائتديگي قئيدلر اساسيندا جاواب وئرمه‌يه چاليشاق. بئکئرمان لاپورا اساسن بيلديرير کي، کواين ABŞ-دا آناليتيک فلسفه‌نين باشلانغيجينين دقيق تاريخيني 1935-جي ايل اولاراق گؤتوروردو (Beckerman 2008، VIII). همين ايلده بالتيموردا بير معروضه زاماني کارناپ آ. لاوجوي [Lovejoy] ايله موباحيثه ده بير آناليتيک فيلوسوفا خاراکتئريک اولان طرزده بئله دئيير: "اگر آرتور لاوجوي آ-ني نظرده توتورسا، اوندا پ-دير، اگر او، عکسين، ب-ني نظرده توتورسا، اوندا ق-دیر". بئکئرمان بو سيتاتين اوزرينده داياناراق قئيد ائدير کي، بورادا آناليتيک فيلوسوفلوق ائتمه‌نين مهم بير خوصوصيتي اؤزونو گؤسترير: ايره‌لي سورولن تئزيسين (فيکرين) مضمونونو (داريخديريجي اولسا بئله) مومکون قدر دقيق موعين ائتمک جهددي. فيلوسوفلار آراسيندا بئله حاللار تئز تئز باش وئرير: هر هانسي بير تئزيس ايره‌لي سورولور و همين تئزيسين ايفاده‌سي زاماني ائله بير تئرميندن ايستيفاده اولونور کي، همين تئرمينين دقيق اولاراق هانسي آنلاييشي ايفاده ائتديگيني موعين ائتمک چتينليک يارادير. بير سيرا حاللاردا ايسه بو، تئزيسدن چيخاريلان نتيجه‌يه تاثيريني گؤسترير. کارناپين آ. لاوجويلا موباحيثه سي همين حال اۆچون بير ميثالدير. (يوخاريدا حاقيندا سؤز آچديغيميز لينقويستيک (کونسئپتوال) آناليز مئتودو بئله دولاشيقليقلاري آرادان قالديرماق اۆچون مهم واسيطه‌دير. بو آناليزين اساس مقصدي سؤزلرين ايفاده ائتديکلري معنالاري آيدين وئرمک و اونلارين هانسي آنلاييشي ايفاده ائتديگيني دقيق گؤسترمکدير. بو جور ياناشما ايله ايره‌لي سورولن تئزيس داها آيدين ايفاده ائديلير. تئزيسين خئيرينه و يا علئيهينه اولان آرقومئنتلري ده يالنيز اونون مضمونو تام آيدين اولدوقدان سونرا موعين ائتمک مومکوندور).

آناليتيک فيلوسوفلوق ائتمه‌ده ديگر بير مهم خوصوصيت ايره‌لي سورولن تئزيسي و يا فيکري اساسلانديرماق اۆچون ايستيفاده اولونان آرقومئنتلره خوصوصي ديقت يئتيريلمه‌سيدير. آناليتيک فيلوسوف بو جور سوال وئرمه‌يه داها تئز تئز مئييلليدير: "هر هانسي بير تئزيسي قبول و يا ردد ائتمک اۆچون هانسي اساس(لار) واردير؟" باشقا سؤزله، اگر بير فيلوسوف پ فيکرينين دوغرو اولدوغونو ايديعا ائديرسه، اوندا اونون ديگر ر، ق و س. فيکيرلري اولماليدير کي، پ-ني اساسلانديرا بيلسين. طبيعي کي، بو زامان آرقومئنتلرين سايي نه قدر چوخدورسا، ايره‌لي سورولن ايديعا دا بير او قدر اساسلي اولاجاقدير.

من بورادا ايديعا ائتمک ايسته‌مزديم کي، يوخاريدا گؤستريلن ايکي خوصوصيت – تئزيسين مضمونونو دقيق موعين ائتمک جهدي و آرقومئنتلره خوصوصي ديقت يئتيريلمه‌سي – يالنيز آناليتيک فيلوسوفلارا خاص بير خوصوصيتدير. طبيعي کي، سيز فلسفه تاريخينه موراجيعت ائتمکله اورادا آناليتيک عنعنه‌يه عاييد ائديلمه‌ين خئيلي فيلوسوف تاپا بيلرسينيز کي، اونلارين ياراديجيليغيندا دا بو ايکي خوصوصيت قورونموشدور. فؤللئسدال [Føllesdal] بو مسله‌يه ديقت يئتيره‌رک قئيد ائدير کي، بو باخيمدان آناليتيک فلسفه‌ني چاغداش فلسفي ايستيقامتلردن بيري کيمي خاراکتئريزه ائتمک يانيلديجي اولاردي (Føllesdal 1996، 206). اونون فيکرينجه، بيريسي آناليتيک فيلوسوف ساييلماقلا باشقا بير فلسفي ايستيقامته (فئنومئنولوگييايا، اورتا عصرلر اسخولاستيکاسينا و س.) عاييد ده اولا بيلر. مثلا، فؤللئسدال حساب ائدير کي، هوسسئرل فئنومئنولوگييانين بانيسي ساييلسا دا و يا آريستوتئل، فوما آکوينالي [Thomas Aquinas]، دئکارت [Descartes] موختليف دؤورلرده ياشاسالار دا، اونلارين هاميسي بو و يا ديگر درجه‌ده آناليتيک فيلوسوفدورلار؛ هايدئقئر [Heidegger]، دئرريدا کيمي فيلوسوفلار ايسه عکسينه، آرقومئنت و اساسلانديرمايا (justification) آز ديقت آييرديقلاريندان آناليتيک فيلوسوف دئييللر.

بو نتيجه بير چوخلاري اۆچون تعجوبلو گؤرسنه بيلر. بورادان بئله حاقلي بير سوال اورتايا چيخا بيلر: اگر فلسفه تاريخينين داها اولکي دؤورلرينده آناليتيک فيلوسوفلارا راست گلينيرسه، اوندا نه‌يه گؤره بيز محض فرئقئ، مور و يا راسسئلدن باشلاييريق؟ بو سوال فؤللئسدالين آناليتيک فلسفه آنلاييشيندان دوغان بير سوالدير. مسله بوراسيندادير کي، فؤللئسدالين تقديم ائتديگي آناليتيک فلسفه آنلاييشي بير چوخلارينين ايستيفاده ائتديگي، اصلينده سليقه‌سيز (يايغين) اولان آناليتيک فلسفه آنلاييشي ايله عئيني دئييلدير. فؤللئسدال آناليتيک فيلوسوف و يا آناليتيک فلسفه آنلاييشينين موعين ائديلمه‌سينده آرقومئنت و اساسلانديرماني بيرليکده کافي شرطلر کيمي گؤتورور و داها سونرا فلسفه تاريخينه باخديقدا معلوم اولور کي، اصلينده بير چوخ آناليتيک فيلوسوف کيمي تانينمايان فيلوسوفلارين ياراديجيليغيندا دا بو شرطلر اؤده‌نديیيندن، اونلار دا آناليتيک فيلوسوف ايميش.

اصلينده ايسه چوخلاري هئچ ده "آناليتيک فلسفه" تئرمينيني فؤللئسدالين تقديم ائتديگي معنادا ايستيفاده ائتميرلر. بو تئرمين فيلوسوفلارين و فلسفه ايله ماراقلانانلارين ديلينده تطبيق سرحدلري سرت موعين اولونموش بير ايفاده کيمي دئييل، اساسن "چتير" تئرمين کيمي ايستيفاده اولونور. بو هم ده او دئمکدير کي، "آناليتيک فلسفه" تئرمينينين تعريفي ضروري و کافي شرطلردن چيخيش ائديله‌رک وئريلرسه، بو، اونون فاکتيکي تطبيق آرئالي ايله اوست اوسته دوشميه‌جکدير؛ نئجه کي بيز بونو فؤللئسدال نومونه‌سينده گؤروروک. چونکي آناليتيک فلسفه آنلاييشي فلسفه تاريخي کونتئکستينده داها چوخ ايستيفاده ائديلير و بو هم ده او دئمکدير کي، بو و يا ديگر فيلوسوفون آناليتيک فلسفه‌يه عاييد اولوب اولماديغيني موعين ائتمک اۆچون تدقيقاتچيلار اونلارين يازي و دوشونجه اوسلوبلاري ايله ياناشي، سؤزو گئدن فيلوسوفون هانسي مؤليفلردن داها چوخ تاثيرلنديگيني و کيملرله پولئميکادا اولدوغونو دا جيدي نظره آليرلار. بو باخيمدان، دئکارت و ف. آکوينالي کيمي تاريخي فيقورلاري آناليتيک فلسفه‌يه عاييد ائتمک دوزگون اولمازدي. چونکي آناليتيک عنعنه‌نين باشلانغيجي بللي خوصوصيتلره گؤره فرئقئ، مور و راسسئلدن اوزو بري گؤتورولورسه و اوندان سونرا گلن موعين فيلوسوفلار اؤز اثرلرينده داها چوخ قروپ کيمي بير بيريلري ايله پولئميکادا اولورلارسا، اوندا داها اولکي تاريخي دؤورلرده ياشايان فيلوسوفلار بو فلسفي ايستيقامتدن کنارا دوشموش اولور.

بونا باخماياراق، فؤللئسدالين ان آزي بير مساله‌نی دوغرو وورغولاماسيندا شوبهه يئري يوخدور. و بونو بير داها تکرارلاماق يئرينه دوشردي: آناليتيک فيلوسوفلار آرقومئنتاسييا مسلسينه داها چوخ ديقت يئتيريرلر؛ بو فيلوسوفلار اۆچون اؤز مرکزي تئزيسلرينين مضمونونو مومکون قدر آيدين ايفاده ائتمک و همين تئزيسلري آرقومئنتلرله تجهيز ائتمک ديگر فلسفي مکتب و يا جريانلارا عاييد فيلوسوفلارلا موقاييسه‌ده داها پريوريتئت مسله‌دير. يوخاريدا سؤيله‌ديکلريمدن چيخيش ائده‌رک، فؤللئسدالين فيکرينه يئگانه علاوَم بو اولاردي کي، بورادا تاريخيليک و فيلوسوفلارين بير بيريلري ايله پولئميکليک کيمي خوصوصيتلري ده نظره آلينماليدير.

مقاله قوزئی آذربایجان فیلسوفو آنار جعفروو قلمی ایله باکو تدقیقات اینستیتو سایتیندا یولکه‌نمیشدیر. [۱]

قایناق دَییشدیر

Beaney, M. (2014): Conceptions of Analysis in Analytic Philosophy, in Stanford Encyclopedia of Philosophy, https://plato.stanford.edu/entries/analysis/s6.html#4

Beckerman, A. (2008): Analytische Einführung in die Philosophie des Geistes, 3. Auflage, Berlin: Walter de Gruyter.

Dummett, M. (1993): Origins of Analytical Philosophy, Bloomsbury Academic.

Føllesdal, D. (1996): Analytic Philosophy: What is it and why should one engage in it? Ratio (New Series) IX 3, pp. 193–208.

Frege, G. (1979): Posthumous Writings, Basil Blackwell 1979.

Kemmerling, A. (2018): Begriff und Begriffsanalyse, Interview mit Peter Moser in: Information Philosophie (Juni 2018, 2, 76-85).

Mehdi, N. və Mehdi D. (2010): Fəlsəfə tarixində Fəlsəfə, Bakı: Qanun.

Moore, G. E. (1925): A Defense of Common Sense, in J. H. Muirhead ed., Contemporary British Philosophy, London: Allen and Unwin, 193-223.

Moore, G. E. (1899): The Nature of Judgment, Mind 8, 176-193.

Preston A. Analytic Philosophy, The Internet Encyclopedia of Philosophy, https://www.iep.utm.edu/analytic/

Qut, A. (2018): Yaradıcılıq, yoxsa yozuculuq? Yeni vizion axtarışında, Ağalar Qutun bloqu, https://agalarqut.wordpress.com/2018/12/24/yaradiciliq-yoxsa-yozuculuq-yeni-vizion-axtarisinda/

Russell, B. (1959): My Philosophical Development, New York: Simon and Schuster, Inc.

Schlick, M. (1930): Die Wende der Philosophie, Erkenntnis, Vol. 1, Issue 1, 4–11.

Wittgenstein, L. (1922): Tractatus Logico-Philosophicus, London: Routledge & Kegan Paul.